EIZVET GOURC’HEMEN.
Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium.
Ne leverot quet fals-testeni enep ho nessa.
Doue, dre’r gourc’hemen-ma a zifen ouzomp noazout d'hon nessa dre fals testeni, da c’houzout eo dre gomzou control d’ae virionez lavaret dirac justiç, pe memes eleac’h-all, hac a ordren deomp beza ato eoun ha just en hor c’homzou hac en hon oberou..
Dre’r c’homzou control d’ar virionez ha peurvuia noazus d’an nessa, e c’hententer ar fals-testeni, ar gaou, an drouc-preseguerez, ar c’halomniou hac ar jujamanchou temerer.
I. Lavaret fals-testeni, eo lavaret dirac justiç, pe eleac’h-all, pa vezer interroget, traou control d’ar virionez. Tri dra a rent ar pec’het-ma grevus meurbed ; rac ma pec’hit a-enep Doue oc’h e guemeret da dest e faus ; a-enep ar justiç o lacat punissa pep ne dê quet coupabl, pe o viret na bunisser nep-so coupabl ; a-enep ar virionez, oc’h ober ur raport faus pe o têvel ar pez so guir.
Ar Scritur a lavar penos an testou-faus a zo abominabl dirac Doue, ha penos en deus outho horrol ha cassoni : un test-faus, eme ar Speret Santel, a zo ur muntrer pehini a blant e glêze, pe e gountel hac e virou e calon e vreur : jaculum, et gladius, et sagitta acuta homo qui loguilur contra proximum suum falsum testimonium [1]. En effet, an dishenor, ar ran-galon, ar maro a zo alies an effejou trist eus ar fals-testeni : rac-se Speret Doue a lavar c’hoas penos ar seurt tud-ma ne brosperint quet, penos e vezint punisset gant rigol hac e perissint miserablamant : testis falsus non erit impunitus… Testis mendax peribit [2]. Guelit calomniatourien Suzanna lazet a doliou mein [3], ha corf Jezabel taulet da zibri d’ar chaç abalamour d’ar fals-testeni he devoa douguet a-enep an den zantel Naboth, evit gallout caout e barq [4]. Er pec’het-ma ez-eus tri bec’het horrubl, eme sant Thomas [5] : ar parjur, rac an test-faus a zao e zorn dirac ar groas ha dirac levr an Aviel, evit touet e lavaro ar virionez, ha cousgoude e lavar gaou ; un injustiç, rac tor a ra d’e nessa ; ur gaou horrubl, lavaret pe nac’h a ra un dra control d’ar virionez.
Evel-se an oll lezennou divin ha civil o deus ato punisset hac a bunis c’hoas hirio ar c’hrim-ma dre boaniou ar re-vrassa. Frances I eus an hano, roue a Franç, a ordrenas ma vize condaonet d’ar maro an testou-faus ha dêvet dezo ho daouarn : ar galiou a zo c’hoas hirio recompans ar memes tud, hac an Ilis a laca o fec’het etouez ar c’haziou reservet hac a deu d’o excumunugui… Mæs, eme c’hui, evit sicour an ini coupabl eo em eus nac’het ar virionez : tor oc’h eus bet, eme sant Augustin, rac ne dè quet permetet lavaret ur gaou evit savetei ar bed-oll ; nac ober un drouc, eme an oll deologianet, evit tenna ur vâd-bennac anezan.
II. Ar gaou so rei da entent dre goms pe dre sin un dra control d’ar virionez, gant intantion da drompla. Rac-se, an ini a lavarre ar pez ne dê quet guir, mar sonch dezan ez-eo, pe dê quet gaouiad.
Tri seurt guevier-so : noazus, farçus ha serviabl ; n’en deus douet-ebet ne ve pec’het marvel ar guevier noazus-bras : ar guevier farçus divar ben traou sot, a ell ive beza pec’het marvel : ar guevier serviabl a zo pec’het veniel dre o natur, ha ne dê jamæs permetet o lavaret, pas memes evit savetei ar vuez ; rac , ar pec’het veniel so ur guir drouc o veza ma c’hoffang Doue, hoguen ne dê jamæs permetet ober un drouc evit tenna ur vâd bennac anezan. Doue pehini so ar virionez memes en deus horrol ous ar gaou, hac a ro e vallos d’an dud gaouiad : væ duplici corde ! [6] Lavaret a ra dezo en e goler penos o deus evit tad an drouc-speret : vos ex patre diabolo estis [7] ; ha penos e parlantont e langach hac e requetont accomplissa e zezirou infernal ha trompla bugale Doue, evel m’en devoa o zad tromplet hon tud quenta, Adam hac Eva : desideria patris vestri vultis implere [8]. Ananias ha Saphira, e bried, n’o devoa obligation-ebet da zigaç o madou da zistribui d’an ebestel, mæs o veza lavaret o daou penos o devoa digacet quement a aparchante outho, petra-bennac m’o devoa dalc’het lod, Doue a scoas a varo an eil hac eguile, e punition d’o guevier [9]… Laqueomp evez eta da drompla hon nessa, o veza ma zomp-oll, eme an abostol, memprou eus ar memes corf : hoguen, an dorn na drompl quet ar guinou, nac an daoulagad, an treid : deponentes mendacium, loquimini veritatem, unusquisque proximo suo, quoniam sumus membra [10]. O lavaret ar virionez e c’henoromp Jesus-Christ, ar zænt hac an Aviel : enori a reomp Jesus-Christ pehini a zo digacet eus an êe var an douar evit renta testeni d’ar virionez : enori a reomp ar zænt, a bere un darn-vras a zo bet guel gantho mervel, eguet lavaret ur gaou hepquen : enori a reomp an Aviel, pehini a gondaon an dromplerien hac dud gaouiad… Roit d’in eta ar c’hraç, ô va Doue, da garet ha da viret bepret ar virionez ! Ne auferas de ore meo verbum veritatis usquequaquè ! [11]
III. An drouc preseguerez : drouc-preseg a sinifi lavaret drouc, malum dicere, pe ive, evel a lavar an deologianet, lemel un dra-bennac eus a vrud-mâd hon nessa : detrahere aliquid de aliquo ; ar pez a eller da ober, eguis pa lavarrac’h rac-eoun hac a dreuz : directè et indirectè.
Rac-eoun, directè : 1° pa damaller dezan ur faut-bennac e faus, ar pez a c’halver calomnia : ar c’halomniou hac ar raportchou-faus a zo crimou ar re horrupla ; lemel a reont ar peoc’h hac an union eus a douez an dud, ha lacat a reont en o flaç an drong hac ar gassoni ; rac-se Doue a ro e vallos d’ar galomniatourien ha d’ar raporterien-faus, caz hac horrol en deus dioutho : susurrones, detractores Deo odibiles [12]. Calomnia a eller dre goms, dre scrid pe dre gest, hac e pe fæçon-bennac er grær, ar c’hrim a zo ato bras pe vrassoc’h hervez ar pez a leverer, hac hervez an dud a galomnier… 2° Pa ziscleriit ar pez a oa cuzet ; rac, ne dê quet ret lavaret gaou ; drouc-preseg a zo lavaret an drouc-so en nessa. Ho preur en devoa cometet ar faut-se, mæs ne oa quet anavezet, ha recevet en devoa ar pardon anezi digant Doue : perac e zit-hu da zisquez d’an dud ar pez so effacet gant Doue ? ha da ober d’ar re-all ar pez ne garrac’h quet a ve græt deoc’h hoc’h-unan. 3° Pa injuriit ho nessa en e visach dre gomzou poanius, o rebech dezan e infirmiteou naturel, e nebeud a speret, e fautou tremenet : mar doc’h divac’haign ha mar hoc’h eus ur speret lem, trugarecait an Autrou Doue, ha ne rit quet a voab eus ar re o deus recevet nebeutoc’h evidoc’h ; rac an ini en deus gallet rei, a ell ive lemel, ha sul-vui hoc’h eus recevet, sul-vrassoc’h e vezo ar gont a rencot da renta.
2° A dreuz, indirectè : 1° o nac’h ur galite-bennac so en nessa : evit honest ne dê quet, eme c’hui, petra-bennac ma c’houzoc’h ez-eo. 2° O têvel, hac o rei dre guemen-se da anaout ne gredit quet en deffe græt ar mâd a behini e parlanter. 3° O timinui ar vâd a ra an nessa. Goassa drouc-preseg-so eo meuli da guenta, evit caout leac’h goude da zecrial : quemen-se so banta un arbolastr evit leusquel ul lanchennat gant mui a ners.
An drouc-preseguerez, eme sant Thomas, a zo un diminution injust a rer eus a vrud-mâd an nessa a-dre e guein [13]. Lavaret a reomp un diminution injust ; rac, beza-so certen circonstançou e pere eo permetet lavaret an drouc a anavezer, evit tenna ac hano ur mâd public pe barticulier : certen oc’h penos ar marc’hadour-se a zo ur trompler : mâd a rit alia non pas prena diganthan. Alies e velit bugale, pe zervicherien pere a zo dirol hac a gundu goal vuez : ho têver eô ho discull, goude beza o avertisset, ma na cenchont quet. Clevet a rit parlant, ha parlant a rit hoc’h-unan eus a drouc public, n’hoc’h eus quet a bec’het evit-se ; cassait an drouc-se a behini e barlanter, mæs respetit ha carit an dud o deus er græt pere a so, marteze, pell-so pardonet gant Doue hac a vezo sænt er barados. Un accustumanç fall eo parlant eus a zerten goallou, abalamour ma vanquer a respet hac a garantez evit ar re o deus o græt : ret eo o zreti, evel ma carremp beza tretet hon-unan. Ajouti a rer : a-drê e guein ; ar pez a ziffarant an drouc-preseguerez eus an injunou pere a leverer e presanç an nessa hac en e visach.
Lavaret drouc eus an nessa e faus pe e guir, e injuria, ober goal raportchou dre goms, dre sin, pe dre scrid a zo ur pec’het an horrupla, abalamour ma tor ar gourc’hemen a ra Doue deomp d’en em garet : qui detrahit fratri, detrahit legi [14] ; abalamour ma lam digant hon nessa e vrud-mâd pehini a so preciussoc’h eguet pep seurt madou ; abalamour d’ar glac’har incomprenabl a laca e calon an ini a behini e vez lavaret drouc : tol-baz a ra bronduen, mæs tol-teod a vruzun esquern : plaga linguæ comminuet ossa [15]… Deot an drouc-preseguer a zo evel birou hac armou ampoësonet, hac e deod a so evel ur c’hleze lem pehini a ro ar maro : dentes eorum arma et sagittæ, et lingua eorum gladius acutus [16]… An drouc-preseguer a zo un den hep religion-ebet, rac, mar deus unan-bennac hac a gred en deus religion hep lacat ur brid d’e deod, e religion a zo væn, eme ar, Speret Santel : si quis putat se religiosum esse non refrænans linguam suam, hujus vana est religio (Job. I, 16)… An drouc-preseguer a so mevel an drouc-speret pehini en em zervich anezan evit ampech ar vâd, hac evit lacat ar gassoni etouez an dud : ar belec, an escop, ar prefet-se a laca pep justiç-vâd da rên en ur barres, en un escopti, en ur vro pen-da-ben, mæs ar goal-deod a zo o brud-vad, ha neuse souden ne allont mui ober evel diaguent… An daou vignon-se a veve en ur peoc’h hac en un union ar vrassa ; mæs ar goal-deod, dre e raportchou-faus, en deus laqueet cassoni da sevel etrezo hac en deus o dispartiet evit-mâd… Ar goal-deod a zo henvel ous a ur sarpant cruel ; teod ar sarpant en deus tri vec pere a ra tri vleç en un tôl, mæs quen tost an eil d’eguile ma seblante ne ve nemet unan ; evel-se teod an drouc-preseguer a ra tri vleç a bere pep-unan a ro ar maro : an ini a zrouc-preseg en em laz e-unan ; henvel eo ous ar venanen pehini a lez e flem er bleç he deus græt, hac a renq mervel goude, evel-se an drouc-preseguer a ro ar maro d’e ene en ur flêma ar re-all. Rei a ra ive ar maro da ene an ini er zelaou gant plijadur ; ne ouzon quet pehini eo ar c’houpapla eus an ini a zrouc-preseg, pe eus an ini er selaou, eme sant Bernard, unan anezo a zo an drouc-speret en e c’hinou hac eguile en e ziscouarn : uterque diabolum portat ; hic in ore, ille en aure [17]. Rac-se ive ar Speret Santel a lavar deomp : n’en em gavit quet etouez drouc-preseguerien ha ne frecantit quet anezo : cum detractoribus ne commiscearis [18]. Rei a ra ar maro d’an ini a behini e trouc-preseguer ; rac, an den paour-ma a glêvo abred pe zivezad piou en deus er c’halomniet, ha ma na bardon quet e adversour, ne vezo jamæs e-unan pardonet gant Doue. Maro an ene, maro ar reputation, hac alies maro ar c’horf a zo eta an effejou trist eus ar pec’het horrubl-ma pehini a zo cousgoude quer commun, siouas ! Cals a dud, eme ar Speret Santel, a beris dre’r c’hlêze, mæs non pas evel dr’er [sic] goal-deodadou : multi ceciderunt in ore gladii, sed non sic quasi qui interierunt per linguam [19].
Ar pec’het-ma pehini a zo quer commun a zo diæz-bras da rapari. Evit caout ar pardon eus ar pec’hejou-all eo avoalc’h o detesti hac o c’hoës ; mæs ar pec’het-ma, evel al laëronci, ne vezo pardonet nemet goude ma vezo raparet, guella ma vezo possubl, an drouc a vezo græt : hoguen, penos rapari un drouc quer bras ? cals ne fall quet dezo en em zislavaret, ha da gals-all ne zervichfe quet en ober, rac, allas! ar brud a gresq en ur vont, hac eleac’h ma c’herru ar brud ne erru quet an iscus. Ar glan-guen a zo æz da zua, mæs penos guenna an ini zo dû !… Æz eo laza un fulen-dân, mæs penos laza un tân-goal ? Arreti a eller ur mæn pe ur voul-vras pa gommnanç da ruillal divar ur menez pe ur plaç huel-bennac, mæs ur vech ma vezo commancet da zisquen, e arreti a zo dangerus ; cousgoude, an drouc-preseguer a zo obliget da ober e bossubl evit effaci an drouc en deus græt, mæs en em hasta a dle gant aon da veza re-divezad : da viana a tle goulen pardon digant an ini en deus offancet, lavaret-vad anezan ha pedi Doue evithan… Cetu ama un avis-bennac evit en em viret eus a ur pec’het pehini a vezo caus eus a zaonation quellies a ini. 1° Songit e parlantit e præsanç Doue pehini en deus quement a horrol eus ar pec’het-ma, ma tisclerias da Voyses penos eus a c’huec’h-cant mil den a oa en desert ne antreje nemet daou en douar prometet, abalamour m’o devoa drouc-preseguct eus e oll c’halloud : et malè locuti sunt de Deo : nunquid poterit parare mensam in deserto ? [20]… Ne garfac’h quet quemeret un arbalastr evit lesquel birou var imach hor Zalver crucifiet : penos e credit-hu eta lesquel ar birou eus ho teod bilimus var ho preur pehini a zo unan eus a vemprou-beo hor Zalver, ha templ ar Speret Santel : an imach coat-se a uso gant an amzer, mæs ene ho preur a zo immortel… Ne garfac’h quet c’hoas lacat an tân ê ty ho nessa na lemel diganthan e vadou ; mæs goassoc’h a rit, rac rei a rit martese ar maro d’e reputation, d’e gorf ha d’e ene. 2° Songit aroc parlant er pez hoc’h eus da lavaret : teod an den fur a zo en e galon, ha calon an den zod a zo var e deod, eme ar Speret Santel [21]. Ur gomz a zo evel un fulen-dân pehini a ell ober un drouc ar brassa : pouezit eta mâd ho comzou ha laquit ur brid en ho quinou evit brida ho teod : verbis tuis facito stateram, et frænos ori tuo rectos [22]. Ar brid-ma eo an humilite : songit hoc’h eus traou avoalc’h da ober hoc’h-unan oc’h en em viret a bec’het, hep sourcial eus ar re-all. 3° Laquit un or var ho quinou evit derc’hel ho teod : pone, Domine, ostium circumstantiæ labiis meis [23] ; an or-ma, eme sant Per, eo ar garantez pehini a c’holo un niver bras a bec’hejou [24] : grit d’ar re-all ar pez a garzac’h a ve græt deoc’h hoc’h-unan. Pa hoc’h eus græt ur faut-bennac, a ne fell quet deoc’h-hu e ve cuzet ? Perac eta e tizoloit-hu ar faut en deus græt ho preur ?… 4° Laquit spern vardro ho discouarn : sepi aures tuas spinis [25] ; da lavaret eo, na brestit quet ho discouarn d’ar goal-deodou ; er c’hontrol ; disquezit dezo e tisplich deoc’h ho goal-deodadou, oc’h oher dezo miret ar silanç, mar hoc’h eus leac’h hac autorite, ha ma n’hoc’h eus quet, o cench conversation, pe o quemeret an tec’n, pe c’hoas o quemeret ur visach trist, rac evel ma teu avel an nord da bellaat ar glao, eme ar Speret Santel, evel-se ive ur visach trist a bella an drouc-preseguer, pe e laca da devel [26]… Crial a rit pa velit an tân o cregui ê ty ho nessa : perac e chomit-hu hep lavaret netra pa glevet lemel diganthan e vrud-mâd ? Grit, eme sant Jerom, quement ha quercouls a-enep ar goal-deodou, na gredo den drouc-preseg dirazoc’h [27] : ha mar doc’h divlam hoc’h-unan diouz ar viç-ma, e tleit trugarecaat Doue, rac an ini ne bec’h quet dre e deod a zo un den parfet, eme an abostol sant Jacques : si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir [28].
IV. Ar jujamanchou temerer pere so ar goal-istim a guemerer eus an nessa dre abec certen mercou pere ne dint quet capabl da ober da un den prudant credi enno : ur jujamant temerer eo, abalamour n’hon deus quet a galite da varn hon nessa : a betra en em hemellit-hu, eme hor Zalver, ne varnit quet evit ne viot quet bamet : Nolite judicare, ut non judicemini [29] ; ne anavezomp qnet intantion hon nessa a behini e tepant cousgoude ar vadelez pe ar valiç eus e action.
Pevar drâ so peurvuia caus d’ar jujamanchou temerer : 1° un humor trenq ha c’huero pehini a gav abec en oll hac a zoug ac’hanomp da zongeal ha da lavaret drouc eus an nessa : an dud o deus an tech fall-ma n’en em gorrigeont casi jamæs, eme ar Speret Santel [30]. 2° An ourgouill : credi a rit penos sul-vui ma c’hizeleot ar re-all, sul-vui e c’hueleot hoc’h-unan. 3° Re-all, evit en em iscus hac evit calmi remorchou o c’houstians, a fell dezo credi eo sujet an oll d’ar memes pec’hejoù gantho : an den lubric a zonch dezan ne deus den chast-ebet. 4° Certen tud-all o deus ato santimant-mâd eus ar re a garont, hac a zrouc sonch ato eus ar re ne garont quet. Ur pec’het eo songeal drouc eus an nessa, hac ur pec’het brassoc’h eo lavaret an drouc a zonger : mar dê bras an drouc e pehini e songit ha pehini a livirit, ho pec’het a zo ive bras meurbet, ha mar grit tor d’an nessa, ez-oc’h obliget da restitui pe da rapari ar tor hoc’h eus græt dezan en e enor pe en e vadou. Mæs mar dê difennet ober jujamanchou temerer, ez~eo ive recommandet deomp lacat evez eus a bep seurt apparanç a zrouc, gant aon da veza evit ar re-all un occasion a bec’het.