| ◄ O diou | An Hader Avel | Soazig Tagnouz, gwreg ar C’hidour ► |
Paotred Plougastel a oa krog dalc’hmad da hada o fiz bihan. War ar beg-douar dispar-ze, diouz Sant-Yann betek Lauberlac’h, nag a labourerien a boanie hag a c’houeze !
— War Doue hor C’halvar ! emezo, mar chom mat an amzer evel-se, e vo gwelet berniadou piz bihan o sevel !
Hag eus e du, kement pe vuioc’h eget n’eus forz piou, start e laboure Fanch Kervella, brudetoc’h kalz dindan al leshano a « Dougn », abalamour ma touge, a-dreist e c’henou ha dindan e zaoulagad, eun tamm fri savet ha distronset, hag a goueze dour e-barz, ken alïes ha ma vije e berc’henn dindan ar glao !
N’eus forz, pep-hini e fri, hag e fri da bep-hini ! Ha neuze n’eo ket aze eman an dalc’h.
E « park ar C’houiled », e-kichen an hent bras, Tougn a laboure ’ta ! Diboulouda an douar, digeri antchou bihan gant lagad e bigell, a linennou eeun penn-da-benn gant ar park. Hag eur wech roudennet an antig, Tougn, daoubleget, a hade, a hade… pe, da vihana, ober an neuz da hada a ree !…
— Hadomp avel, a chaoke hen etre e zent ; rak petra bennak ma lavar an aotrou person, red mat eo d’in breman hada avel, ma n’am eus ket c’hoant da eosti stourm an amzer fall :
Ha Tougn, gwasoc’h-gwaz a gerze gant e ant en eur « hada avel », rak avel hepken, ha n’eo ket piz bihan eo e kemere peb ar mare diouz ar bisac’h goullo staget en-dro d’e zargreiz. Ha Tougn a c’holoe, gant evez, e antchou goullo, hag a rastelle flour d’o c’hompeza.
War an hent bras, skoaset a-drenv eur c’hleuniad lann en o bleun alaouret, hep beza gwelet, eul lakez aotrou a zelle ouz Tougn o labourat hag a zonje :
— Mat, mat eo ! eman Tougn oc’h hada piz !…
Hag an aotrou Sparfel, laouen e zaoulagad-kaouenn a-drenv e lunedou brankou aour, a c'hoarze sioul, ken na zave e vuzellou tano da ziskouez diou rastellad e zent hir, ken na c’hoantae e fri krog plega da bokat d’e chink ; amprevan daou-droadek, tri-c’hart ki uzulier touet !
— An Tougn, emezan, a dle d’in eur c’hant lur bennak, hag a gasin da c’houec’h ugent lur pe ouspenn. Pa vo deut ar piz bihan, me ’welo penaos en em drei, hag an hucher, emichans, n’eo ket great evit ar chas !
War-dro ar peder heur heol, Tougn, en eur zevel mell e gein, a welas Glaodina, e wreg, o tont da zigas d’ezan e vern-vihan. Hag hen d’ar c’hrinenn da azeza eur pennadig da zibri eun tamm bara kig-sall, ha da eva eul lomm jistr, en eur lavaret d’e Chlaodina :
A zalc'h an den en e blomm.
— Gwir, eme ar wreg, met dalc’h sonj petra ’c’hoarvez ganit d’ar zul aliesoc’h eget d’az tro, ha lavar d’in ha n’eo ket ken gwir all :
A ra d’an den kaout e lamm.
— Lakomp, met ne zislavari ket ac’hanon :
’Chom war ar galon ’vel plomm !
Met a-walc’h evel-se. Sell du-hont ’ta, Glaodina, e-tal ar gloued, ha ne lavarfer ket an aotrou Sparfel ?
— Hen eo, rak tenna ’ra e dok da aveli e benn moal, kement a blu warnan eget war eun irvinenn diblusket.
An aotrou Sparfel, da neuze, o zaludas a-bell hag a c’hopas :
— Setu aze piz lakeat e doare, Tougn ; gant na deuy ket nozveziou reo warno.
— Ha pa rafe reo hag all, eme Tougn ; va fiz n’eus ket aon da gaout evito, an had 'zo mat.
— Gwell a ze ! eme Sparfel, o vont kuit.
Hep dale ivez Glaodina a droc’has d’ar gear. Hag, e-unan adarre, Tougn a reas e labour didalvoudek, a durias douar, a roudennas antchou, a hadas avel, a c’holoas, a rastellas, a gompezas hag a boanias nec’het, c’houi ’oar pegement, aotrou Doue !
Betek kuz-heol e talc’has. E amezeien a dremenas :
— Poent mont da glask penn eus koan, Tougn ; a-benn
warc’hoaz ’zo deiz, Tougn ; n’out ket inouet c’hoaz, Tougn ?
Tougn a ehanas, hag a respontas d’ezo :
— Ar paour n’en deus ket amzer da veza inouet ; setu aze eur c’hlenved ha ne stag nemet ouz ar binvidien :
- Red eo d’an den ha n’eus netra
- Labourat tenn hag hep gouela !
Hag e kuiteas e bark, goude eur zell diveza war e labour dreut ; hag e tistroas d’ar gear gant an amezeien.
Tougn a oa eur paour kêz diaoul, eur fur a-ziwar ar meaz, hag en e furnez e kemere an traou e-giz ma teuent, hag ar bed war an tu ma troe, heol pa domme, ha glao pa c’hlebie. Ahendall, poan a-walc’h d’ezan kaout e dri bochadig kerc’h bemdez hag eun tamm dilhad bennak eur wech an amzer.
Rak Tougn, mar poanie pa laboure, Tougn en doa a bep seurt siou, lakomp fall, evit eun den dileve : Tougn a chasee, Tougn a beskete, Tougn a zaremprede ar marc’hajou peurliesa hepken evit gwerza netra ha prena eur c'hofadig « odivi ». Ar gwasa ma oa, Tougn a oa eur c’hoarier, eur c’hoarier daonet, gouest da c’hoari n’eo ket e holl wenneien, met c’hoaz gwreg ha bugale. — Hag evel-se, e c’hellit kredi, n’eo ket pinvidikaat eo a ra Tougn dre ma kerz ; e-lec’h daou varc’h mat gwechall, n’eus ken nemet eur c’hagn dreut en e varchosi, hag e eost a vez debret a-raok beza medet ! Dle a zo bet kemeret zoken war e dammig tiegez, an aotrou Sparfel her goar mat ! Nag a bateriou, nag a litaniou — n’eo ket re ar zent ! a glev digant e C’hlaodina, pa zigouez d’ezan dont d’ar gear eun tammig badaouet gant gwin-ardant !
Tougn en defe keuz, rak eur galon vat a zen a sko en e greiz, met petra ’dalv « keuz war-lerc’h » ?…
Ha n’eus netra evit distrei ar c’hoarier diouz ar c’hartou : bemnoz e tou ne c’hoario ken, ha, siouaz ! goude e gousked, pep mintin, pa gav e du, e adkrog da c’hoari !
Petra ’fell d’eoc’h ? Al louarn a varvo en e groc’hen, nemet ez-veo e vefe diskroc’hennet ?
Ha c’hoaz, piou ’oar ne rafe ket kroc’hen nevez ?…
Setu aze Tougn a zo savet hizio mintin-mat, ne oa c’hoaz enaouet nemet hanter c’houlou gant an deiz ha meur a gilhog divezat a oa c’hoaz o kana.
Hon den a zamm, war e gazeg koz eskernek, eur zac’had piz da hada, had kaer ma zo !
— Arabad d’it, eme Glaodina diouz he gwele, arabad d’it brousta da biz, nag hada re stank : te ’oar eman an had divezat o vont ganit !
— Bez dinec’h, gwreg ! Ra vin-me skaotet en erc’h, pe skornet en tan, ma na ve ket hadet mat ar piz-ze ! Sou, Morianez !…
Ha Tougn etrezek « park ar C'houiled ».
Gwasa ma zo, e hanter hent, piou a gej gantan ? Beskenneg,
ar c’hemener, ruz e zaoulagad en e benn, o veza tremenet
an noz en he hed o c’hoari ’r c’hartou, piou ’oar e pelec’h
war ar meaz.
— Divezat emaout o tistrei d’ar gear, Beskenneg
— Lavar ’ta, Tougn, emaout te abret o vont d’ar park.
— Gwir eo, n’eus den c’hoaz war zav.
— Ha ma rafemp eun taolig kartou ?
— Nann, Beskenneg, nann a-grenn !
— Deus ’ta, buan, unanig verr hepken.
— Ha va fiz da hada ?…
— … A c’hortozo eur pennadig.
Ha Tougn, ma enebas da genta, ne reas ket pell. Ha Beskenneg a dennas e gartou. Diou, teir bartiad a oa great, hag ar piz bihan a c’hortoze, ya da !…
E oa al laboused da vad o c’hragailhat, hag an heol a c'hoantea diskuz e benn ruz du-hont, hag, a-c’haoliad war gleun ar park, an daou c’hoarier a c’hoarie atao ! Hag, en eun taol, Tougn a welas kollet e wenneg diveza,
— Sac’h an dïenn ! emezan, emaoun sec’het !
— N’eus forz ! Tougn, lakomp c’hoaz daou skoed e-barz, en em gaout a rimp goude.
— Ma ! an daou skoed diveza neuze. Ha Tougn eo a gollas.
— Alo ! kenderv, netra pe daou gement.
— Ma ! d’eomp d’ezi.
Ha Tougn eo a gollas c’hoaz !
— Neuze ’ta, Tougn, lakomp e-barz kement am eus gounezet diwarnout ; mar kollan, e restaolan d'it a-bez ; mar kollez, te ’roio d’in petra ?… da had piz-bihan, sell !… Ya, emaout e-barz ?
— Deomp e-barz, Beskenneg ! An taol-man a zo d’in, eme
Tougn, penfollet, e zaouarn o krena dre me save e gartou.
Yê ’ta ! ! ! Tougn eo a gollas bepred.
Hag ar c’hemener louarn a zammas ar zac’had piz diwar Morianez, ha yao d’ar gear, goapaüs !
— Kenavo, Tougn ! emezan, En dro genta, mar kerez, ni a c’hoario da gazeg fall !
Paour kêz c’hoarier !… Petra da ober ?… Mont d’ar gear, hag anzav ouz Glaodina ?… Nann, mil birviken nann ! Mont da brena had all ? N’en deus gwenneg, na liard toull ebet !… Ha neuze, an holl a ouezfe e zoare, e-lec’h, gortoz, breman den na glevo, rak ar c’hoarierien n’en em werzont ket etrezo ! Petra, neuze ?
— N’oun ket evit hada piz, eme Tougn ; met ma n’am eus ket had, e c’hellan da vihana ober an neuz da hada : na gwelet, na klevet, na gouezet. Deomp !
Ha setu penaos Tougn a hadas avel e-lec’h piz.
Met a-ziwar neuze, broudet gant e goustians, Tougn a
lavaras kenavo d’ar werenn ha d’ar c’hartou. Glaodina ne
ouie mui peseurt sant a chome c’hoaz d’ezi da drugarekaat !
Tougn a boanie dalc’hmat, Tougn a laboure bemdez war-dro
e zouar, zoken war-dro « park ar C'houiled ». E amezeien
o doa bec’h hen anaout ; hag ouz hen gwelet oc’h en em emellout
evel-se, an uzulier Sparfel a c'hoarze e zaoulagad, a-drenv
e lunedou brankou aour, pa zonje er piz da zont, hag… en
hucher !
Hogen, pemzek deiz goude, piz bihan Plougastel a oa deut er-meaz, hag a zave o c’hlipennou, hag o renkennadou eeun a c’hlaze ar parkeier. Ne oa nemet « park ar C'houiled » ha na c’hlaze ket… mouzet emichans !
— Eman da biz bihan war-lerc’h, Tougn !
— Lez anezo da labourat a-zindan : gwelloc'h eo.
An amezeien a lakeas skourrou d’o re ; met piz Tougn ne zivorfilent ket, kaer ’oa o gortoz.
— Na pegen divezat int ! eme Gloadina.
— Marteze ar ouenn eo a ra ! eme ar gwaz.
Met setu aze piz an amezeien a zo e bleun, « park ar C'houiled » a zo c’hoaz noaz ha kraz e zouar. Biskoaz kemend-all ! Petra c’hoari ganto, ar piz daonet-ze ?…
Tougn a skrabe e benn, moarvad diouz an tu n’en doa ket debron ; ha Glaodina gêz ne bade mui war he zreid.
Hep dale, ne oa ken hano nemet ouz Tougn hag e biz : Plougastel a-bez en em emelle outo ; ha bemdez e tirede tud da welet « park ar C'houiled ». An aotrou Sparfel a-dreist holl a oa nec’het… abalamonr d’an hucher.
Ar vrud a redas eun devez e vije kavet, en eur ziskraba
an antchou, viou aered e-lec’h had piz : ar merc’hed a-dreist
holl, ezomm ebet d’hel lavaret, eo e kerze ar gwasa o latenn
en-dro ! Pebez plip ! plep ! plap ! gouest a-walc’h da vouzara
an holl zent mein — laeron, ifern, hag all — a zo en-dro da
Galvar Plougastel ! Ha n’eo ket eston, rak
- Abaoe ma ’z eo bed ar bed,
- Teod ar wreg ne jench tamm ebet :
- Nemet he broz a ra bepred !
Eur zulvez d’an abardaez, e oa e « park ar C'houiled » ha Katell, Jefig, Seza ha Marianna, Berc’hed, Jantonig hag an holl re all, breuriez dibrez an Teodou-Lardet en he fez ! — Breuriez am eus lavaret, C'hoariez a vefe dleetoc’h hag a galz ! — Kuzul a oa dalc’het, hag en eur vouez, e oa barnet ha diskleriet da gement a gare selaou ha d’ar re all ivez, penaos « park ar C'houiled » ne vije ket a biz bihan ennan, abalamour ma oa sorset an had ! Ha sorset gant piou ? Kerzit da c’houzout ! ! !
An holl a oar eun dra sorset a rank beza distrobinellet gant eun eil sorser galloudekoc'h. Renerez an Teodou-Lardet a oa karget dioustu da vont da Vro ar Roc’h, pe war-dro, da gaout eur sorserez vrudet a gelenne du-hont, ha da glevet digant ar Wrac’h koz kement a oa red ober evit dizamma an dud kêz-ze, Glaodina a-dreist holl, eun druez breman he gwelet ken nec’het edo-hi.
Eiz real e koustas ar c’huzul d’ezi : ne oa ket re ger c’hoaz, rak ma ne oa ket diskuilhet d’ezi dioustu hano sorser ar piz bihan, da vihana lavaret e oa grons e oa heman eur gwaz, ha ne oa na karet na prizet gant den er vro, hag ouspenn-ze mont a rafe ar sorser an deiz war-lerc’h betek ti Tougn !
Ne oa adarre nemet eur vouez e Breuriez dibrez an Teodou-Lardet : red e oa d’an holl izili en em voda antronoz e kear Tougn, ha, pa zigouezfe an hailhon strobineller, an holl gant peb a vod lann a zailhfe hag a blantfe gantan eur c’houëz ken na zavfe c’houez an deiz diwarnan.
Antronoz an holl gwragez a oa o c’hortoz hag o bodou lann ivez :
-— Deus ’ta, sorser ! Ha ni ’zesko d’it son al lann !…
Tougn, bec’h d’ezan mirout da c’hoarzin, a venn lonka e deod evit tevel ! Kaout a reas e du da vont d’ar vourc’h ha da gonta da Veskenneg kement a dremene. Hag o daou e c'hoarzent leun o chupenn, pa weljont an aotrou Sparfel, au uzulier divalo, o tont etrezeg enno.
— Frap ganit, Tougn, ha troc’h kuit d’ar gear, ha gra peoc’h ; eman kavet an tu warnan… Dilui da zivesker, paotr !
— Petra ’c’hoari gant Tougn, kemener ? eme ar fri-kaouenn o tigouezout gant Beskenneg. Prez ’zo warnan, diamik, e-giz pa vije etre lost ha reor an diaoul. Ha koulskoude c’hoarzin a ra, dreo e benn !
— Laouen eo sur, aotrou Sparfel, ha lec’h da veza en deus…
— Han ! han !… Hag a nevez gantan ?… Heritaj marteze ’zo deut d’ezan ?…
— Heritaj ? Gwelloc’h eo c’hoaz.
— Gwelloc’h, diamik !… Lavar d’in ’ta, kemener.
— Ya da ! Lodenna ar voul ganto, n’eus ket da zislavaret ! Sonjit ’ta : en eur skarza e varchosi, er mintin-man, Tougn en deus kavet er voger, e-rez an douar, eur voestad leun a aour, ha n’ouzer ket ped pez biskoaz n’eus ket e-barz !
— Diamik ! eme an uzulier, o c’hlaouri. Ha d’in-me Tougn a dle war-dro hanter-kant skoed pe zaou c’hant lur ; hag hirio, dres, e teu va bilhed da dermenn ! Diamik !…
— Poent d’eoc’h neuze, aotrou Sparfel, chacha ganeoc’h war-lerc’h hoc’h ibilh, rak gouest a-walc'h e vefe dizale da zispign e holl beziou gant boutailh ha kartou !
— Mont a ran, diamik, mont a ran…
Hag an uzulier, lugernus e zaoulagad dindan e lunedou brankou aour, a vousc’hoarze d’e fri-kaouenn, en eur zigouezout e-barz leur Tougn.
— Ar Sparfel ! Ar Sparfel ! Hen eo ar sorser !… eme renerez ar Vreuriez dibrez.
— Evit gwir, eme Glaodina, bez’ e oa harpet ouz kloued « park ar C'houiled », an devez ma oa hadet hon fiz bihan.
— Laosk da vont neuze !… Bec’h d’ar sorser, c’hoarezed !…
Ne oa ket red d’ar renerez gourc’hemenn diou wech : holl verc’hed Breuriez dibrez an Teodou-Lardet a zavas o brankou lann hag, aotrou Doue, c’houi ’oar nag a daol, nag a flemm a bakas, n’eo ket ar sorser — gouenn ar zorserien eo eat ar penn er-meaz anezi — met an uzulier divalo, ken disprizet er Vro. Ar paour kêz Sparfel ne oa nemet gwad, hag a dra zur, eur pennad mat a amzer a dremenas o c’houennat ar pikou lann diouz e groc’hen : n’eo ket deut d’hel lavaret abaoe. Rak antronoz e tec’has diouz Plougastel, hep lavaret da belec’h ez ea ! Kalz a geuz n’eus ket bet d’ar zuner divalo, a-dreist holl e-touez ar re reuzeudik a oa en e zle !
Ha Tougn ? Piz bihan a-vernadou a deu pep bloaz, e « park ar C'houiled » hag en e barkeier all, abalamour m’eo bet dizorset — a gred lod — pe da vihana — evel ma kred lod all, hag ar wirionez a dle beza gant ar re-man — abaoe ne vez mui ar Plougastellad war-dro ar c’hartou hag an tavarniou.
Deut eo a-benn zoken da c’hounit ar c’hemener ; ha meur a dro, Beskenneg hag hen a c’hoarz diwar-benn an « hada avel », ha pikou lann ar Sparfel !
N’eo ket estlammi den lavaret ez eo deut Tougn a-benn da zevel e gein, hag eman brao ar stal gantan en e diegez : ha Glaodina ne gav ken hir he amzer. Peb ar mare e ped holl zentezed ar Baradoz da zerc’hel war an hent mat he Fanchig Kervella, brudetoc’h kalz dindan al leshano a Dougn.