| ◄ Ar C’houarnarmant a glask ren Iliz Bro-C’hall | An Aotrou Laporte ne fell ket d’ezan ober le. | An aotrou Laporte tennet e garg digantan ► |
zenti ouz lezenn-reizadur an dud a iliz,
douget gand ar c’houarnamant
Daoust pe re a fizians o doa en o galloud pe re a zievested o veza m’oant c’hoaz lezennerien yaouank, ar pez zo zur eo, tud ar Vodadenn Reizek o doa savet eul lezenn-reizadur evid an dud a iliz, met ankounac’haet o doa dougen kastiz evit gwaska ar re a zizentche outi.
An eskibien a gendalc’has eta da ren o eskoptiou evel diagent. E meur a leac’h all evel er Finistère, maro eun eskob a lake henvel, hervez menoz al lezenn nevez, an hini en doa da gemeret e leac’h. Hag er Finistère, daoust m’o doa an daou eskopti da veza staget an eil ouz egile dre nerz al lezenn, ar vikeled vras evid eskopti Kemper, hag an aotrou ’n Eskob de La Marche evit hini Leon a gendalc’he da henvel ar bersoned, ha da rei dispans evel m’o doa graet bete neuze.
Al lezenn nevez a oa warnes beza dianavezet gand an holl. Ar Vodadenn Reizek, neuze, evit lakat he miret, a roas urz da c’houlenn digand ar veleien e karg ober le da zenti outi, dindan boan da goll o c’harg, hag ar roue a zinas d’ar 26 a viz kerzu an urz a oa bet douget d’ar 27 a viz du.
D’an 30, ar c’helou a oa e Brest, ha kerkent kuzulerien an Ti-kear a skrive d’o c’hannaded : « A veac’h m’oa anavezet ar c’helou, ma teuas daou eus hor beleien, an aotrounez Lamotte ha Grandjean da lavaret d’eomp emaint a greiz kalon a du gand ar C’houarnamant, ha dare da ober le. Ne gomzomp ket deoc’h eus an Aotrou Bechennec ; hennez, her gouzout a rit, a zo a du ganeomp ha menoziou an aotrou Laligne a anavezomp mat ive. »
Eur bern lidou hag ormidou a oa da ober en enor d’ar re a asante toui ; hag an dra-man n’oa ket fall, tamm ebed, evid ar gristenien vat, a oa aez d’ezo evelse anaout ar bastored vat diouz ar re fall. Ar zul a oe dibabet evit kement-se, raktal goude an ofern-bred ; hag ouspenn, al le a ranked da ober dindan eiz dervez goude embannadurez al lezenn.
En despet d’ar vall direiz o doa da waska, gant nerz al lezenn, ar veleien ne gavent ket sentus awalc’h, paotred Ti-kear Brest a rankas gedal en aner, epad teir zizun, ar c’houarnamant da embann al lezenn. D’ar 14 a viz genver, ec’h en em glemmjont ouz an Departamant.
« Glac’haret omp, a lavarent, o welet pegement e taleer. Ar bersoned a enep, kavet digarez ganto da lavaret e rankont heul mouez o c’houstians, pa n’emaint e gwirionez o stourm ouz al lezenn nemed abalamour ma kavont kalet plega d’ezi, ha ma rankont restaol ar madou bras dirieiz o deus bet digant tud sempl ha re vuan d’o c’hredi, a zo o c’hoeza ar gasoni dre ma tremenont, en eur lakat pennadou en dud. Eur gredenn hor beus, an darn vuia eus ar veleien a jomo heb ober le ; met e kear ne gavint ket a dud da vont a du ganto. Aon hor beus e ve taolet hor person er meaz eus e di en dervez ma ne falvezo ket d’ezan toui. »
Met, evit tremen an amzer, eun dra all a c’hoarvezas hag a roas tro da baotred an Ti-kear da ober fougerez. Ar banniel gwenn a oa bet laket ar banntiel trilivet en e leac’h. Kear a ginnigas lietennou tri-livet (cravates tricolores) da staga ouz bannielou ar gwardou vroadel, ha kement rumm soudarded a oa e kear. An 19 a viz genver l79l a oe an dervez dibabet evid aveli banniel nevez ar vro, an dro genta. Kuzulerien an Ti-kear a bez a yeas da vours al lestr amiral : « Hervez al lezenn, banniel ar vro a dle kemeret leac’h ar banniel gwenn ; ret eo eta kaout eur banniel gwenn, a lavarjont d’an amiral ; hogen, ne welomp banniel wenn ebed aman e nep-leac’h : ar pez a lakas an amiral d’e glask adarre ha d’hen sevel e beg ar vern. Raktal e oe neuze digaset d’an traon ha kerkent an hini tri-livet a gemeras e leac’h. » Ar mear a ginnigas neuze al lietennou a dri-liou ; eun ofern a voe lavaret er bours, hag an Te Deurn kanet.
« An aotrou Bechennec, hervez skridou an amzer a zistagas neuze eun tamm pedenn diouz e c’hiz. Lakat a reas e skerp (tri-livet) war an aoter, ha goude beza he benniget, e lakas anezi war e c’hamps evid oferenna. »
Kuzulerien an ti-kear a yeas goudeze d’ar porz, hag an aotrou Malmanche a stagas ouz ar bannielou al lietennou a dri liou « epad m’edo an holl o tridal gand ar joa. » Eus ar porz e teujont war gompezenn ar C’hastel. Ar Gwardou vroadel ha soudarded al linenn a oa eno gand o armou ouz o gedal. An Aotrou Malmanchre a stagas neuze da gomz d’ezo a vouez uhel ; ha pa baouezas, kement banniel a oa eno a voe laket da stoui dirazan, rag hen a stagas outo al lietennou glas-gwenn-ruz. A veac’h m’en doa ar banniel diweza bet he-hini ma voe klevet eun tenn kanol. An dra-ze a oa bet ententet etrezo ; kerkent ar banniel glas-gwenn-rutz a oe savet war gern tour Sant-Loïz, hag en enor d’an 83 departamant, e voe laosket war eun dro 83 tenn kanol.
Leac’h a oa da gredi n’oa muia netra da ober goude an dra-man ; ar mear hag e vandenn a oa o vont da zistrei d’an Ti-kear pa en em gavas eur gompagnunez a 60 krouadur oajet a zek da zaouzek vloaz : ha setu i dirag ar mear gand ar banniel nevez, warnan ar c’homzou-man : « Esperans ar vro ». Daou dammik paotr, war o diwreac’h galonsou aour, a dosta, hag unan anezo, en ur gomz ouz ar mear, a lavar d’ezan : « Aotrou, ni gar hor bro kement ha n’eus fors pehini eus ar zoudarded zo aman. N’omp ket ken krenv hag i, met servicha hor mamm-vro a c’hellomp gant kement a nerz-kalon ; hag e c’houlennomp diganeoc’h eul lietenn vroadel evit hor banniel, a virimp hed hor buhez. » An aotrou mear, an dour en e zaoulagad a stag neuze al lietenn ouz ar banniel hag a ro eur pok d’an daou gannadig. Ar vugale, eurus meurbed ha lorc’h bras enno a stagas neuze da youc’hal a bouez penn : « Bevet ar vro, bevet al lezenn, bevet ar Roue. »
Erfin, d’an 23 a viz genver l79l, e tigouezas e Brest ar c’helennadureziou iskiz diwarbenn al lezenn. Raktal, paotred an Ti-kear a roas urz d’ar prokuler da skriva eul lizer d’an holl veleien e karg ha da bep hini anezo, evit gourc’hemenn d’ezo beza holl d’ar zul warlerc’h en unan pe unan eus diou iliz kear, goude an ofern-bred, evit toui hervez al lezenn. Muioc’h a c’houlenjont zoken eget na c’houlenne al lezenn digaset d’ezo, pegwir an Tadou Kapusined hag an Tadou Karmez a oe pedet ive, dre o urz, d’en em unani gand ar veleien all. Paotred an Ti-kear a en em ranno neuze e diou lodenn ken bras an eil hag eben : unan anezo, an aotrou Malmanche, ar mear, en he fenn, a yelo da Sant-Loïz ; (an aotrou Beohennec o veza m’eo ive unan eus kuzulerien ti-kear, a vezo el lodenn-man) hag al lodenn all, gand an aotrou Malassis, a yelo da Sant-Salver.
Petra c’hoarvezas ? Gwelomp adarre petra lavar ar skrivagnour karget gand an Ti-kear da gonta darvoudou an deiziou-ze ; skriva ra d’ar gannaded, d’an 31 a viz genver : « Deac’h oa an dervez da doui evid ar veleien… Glac’haret omp bet o welet an darn vuia anezo oc’h en em zevel eneb al lezenn. An aotrounez Bechennec, Lamotte ha Laligne, diouz tu Brest, Le Gendre, La Goublaye, ha Le Nouvel diouz tu Rekouvrans, n’eus bet nemeto oc’h ober o dever. Ha c’hoaz, o veza m’eo an aotrounez Bechennec ha Le Gendre beleien karget eus ar vartoloded, n’hellomp konta nemet pewar beleg touer. N’eus bet trouz ebet ; ar bobl, leun an diou iliz ganto, a oa kounnaret bras eneb ar veleien dizent ha n’en doa ket a druez outo, pell diouz eno. Ranked eus bet ambroug ar person beteg e gear gand aon e vije bet graet d’ezan eun droug bennak. A-hend-all, n’eus ket bet an disterra freuz etouez an dud ; hag hor c’henvroïz a bez, nemet marteze eur vaouez devot bennak hag an tammou noblans, o do plijadur o welet kas kuit ar veleien-ze o deus dre o oberou abegus, laket o farrissioniz da goll ar fizians o doa enno. »
An aotrou Laporte eta ne douas ket d’ar zul diweza a viz genver. N’edo ket e Brest en dervez-se, e Kemper eo e tigouezas gantan lizer ar prokuler. Kanfarted Brest a sonje marteze en divije touet ma vije bet e Brest. Daoust hag ar brud-ze n’oa ket bet laket ganto da redek e kear ? Al lizer-man, skrivet d’ezo gantan kerkent ha ma tistroas eus Kemper a zesk d’eomp, hep mar ebet, petra ’ zonje eus al le goulennet digand ar veleien gand ar c’houarnamant :
Brest, ar 25 a c’houevrer 1791.
- « Aotrounez,
Daoust d’in beza o veachi evit kefridiou hag a dlean, evit c’hoaz, kemeret preder ganto, al lizer ho peus laket Prokuler ar Gommun da skriva d’in, a zo digouezet ganen. Rei ra d’in da anaout an dervez merket ganeoc’h evit klevet o toui ar veleien o deus c’hoant d’hen ober. En eur jom sioul, em beus desket deoc’h e man em sonj chom hep toui.
Koulskoude, o veza m’eus lod hag a hellfe kredi eo abalamour m’oun lezirek da ober va deveriou e kenver ar vro, pe abalamour m’am beus c’hoant en em sevel eneb ar vistri karget d’hor gouarn, ne fell ket d’in toui, e kavan mat lavaret deoc’h difazi ar pez a sonjan eus al le a c’houlenner diganen. Eun den, karantez en e galon evid e vro, ha sklerijennet gant ar feiz, n’hell ket, va c’hredit, komz deoc’h en eun doare dishenvel.
Rei rafen va ger dirag an holl da lavaret oun prest da zenti ouz ar vro, al lezenn hag ar roue, ha da zelc’her gwella ma c’hellin da zoare ar vro er giz m’eo bet kavet mat gand ar roue, pa ne glasko ket ar c’houarnamant ren ar pez a zell ouz an eneou, na gourc’hemenn eun dra bennak enep va c’houstians pe va feiz.
Toui war gement-se a rafen gant levenez, n’eo ket avat evit miret ar garg-iliz am eus breman, ha nebeutoc’h c’hoaz evit kaout unan all, met evit senti ouz ar menoziou zo em c’halon hag ober va dever evel eur gall guirion.
Ma plijfe deoc’h digemeret an testeni-ze eus va c’harantez evid ar vro, e yafen hepdale dirazoc’h evid e ginnig deoc’h.
Met, ma ne blij ket deoc’h va divizou diweza, hag eur gredenn am eus ne raint ket, neuze e c’helloc’h ober a garoc’h gand ar garg bet fiziet ennon, rak va divizou a rank chom evel m’emaint. Evelato, n’eus fors petra c’hoarvezo ganen, e c’hellan lavaret deoc’h e vezin bepred leal e kenver ar vro, a blegin d’he galloud, e kenver al lezenn, a virin he gourc’hemennou gand ar brasa aked, e kenver ar roue, am eus evitan ar brasa doujans.
Rei ran ive va ger ne lavarin na ne rin morse netra hag a hellfe lakat an disterra trouz da zevel etre va c’henvroïz, ha ne rin implij eus ar fizians a hellfed da lakat ennon nemed evit kreski an unvaniez, ar peoc’h hag ar garantez.
Gand ar menoziou-ze ganet er gwella karantez evit va bro, ha gand eun doujans eus ar re vrasa eo em eus an enor, aotrounez, da veza ho servicher meurbet doujus ha sentus.
Laporte, vikel Sant-Loïz Brest. »
Al lizer-man a jomas hep respont. An aotrou Laporte a gavas mat eilskriva evit lakat kanfarted an Ti-kear da ziskriva d’o zro. Setu aman an eil lizer a gasas d’ezo d’an 10 a viz meurz :
- « Aotrounez,
« En eur jom hep respont d’in, e lakit ac’hanon da sonjal en deus displijet deoc’h al lizer am eus bet an hardisegez da skriva deoc’h, brema ’ zo pemzekdez, pe marteze eo chomet a-dreuz en hent. El lizer-ze e klasken deski d’am c’henvroïz ar menoziou a zoujans hag a zentidigez a dlean d’ar vro, d’al lezenn ha d’ar roue. Rei rean va ger, hag hen rei ran a nevez, ne lakin morse ar freuz da zevel etre va c’henvreudeur na dre va zroiou, na dre va skoueriou.
Kalz a enor ho pije graet d’in, m’am bije anavezet dreizoc’h ho peus bet va lizer. Met marteze, ne ouiec’h ket da be leac’h skriva d’in. E Kemper, e ti an aotrou De Karne, emaoun brernan.
Plijet ganeoc’h kredi en doujans vras am laka, Aotrounez, da veza ho servicher meurbet doujus ha meurbet sentus.
Laporte, beleg. »
En taol-man, ar respont ne zeleas ket ; d’an 13 a viz meurz, an Ti-kear a skrive d’an Aotrou Laporte :
- « Aotrou,
Atao hor beus kredet hoc’h eur c’henvroad mat, ha n’helle birvidigez ho feiz nemet kreski ho toujans evid ar vro, al lezenn hag ar roue.
N’ho tamallimp ket ken nebeut, pell diouz eno, da lakat an trouz etouez ho preudeur.
« Kredi ’ reomp avat e c’hellfec’h, dre hoc’h aliou, c’houi eur c’henvroad gwirion ha ministr eun Doue a beoc’h, lakat da zistrei war an hent mat ar re n’int ket bet sklerijennet awalc’h, pe a zo bet touellet gant tud disleal.
Evid ar pez a zonjit diwarbenn al le goulennet digand ar veleien zo dindan ar c’houarnamant, c’houi zo re sklerijennet hoc’h unan hag a oar mat petra ho peus da ober. Morse n’hor bije klasket rei aliou deoc’h war gement-se.
Gellet ho peus gwelet pe ar Vodadenn vroadel he deus en em emellet eus an traou a zell ouz an eneou, pe he deus hepken renet an traou a zelle outi, en eur ziskar ar gwall-voaziou iskiz hag hep niver o doa en em zilet en o zouez.
Ho koustians he deus ho sklerijennet beteg-hen hag a gendalc’ho d’hen ober, en amzer da zont.
Abalamour d’an dra-ze, hor boa kavet guelloc’h chom hep respont deoc’h ; ha ma skrivomp deoc’h breman, n’eo nemed abalamour m’ho peus goulennet diganeomp hen ober, en hoc’h eil lizer.
Ni zo, gant doujans, Aotrou, ho servicherien.
Izili-Bureo an Ti-kear. »