| ◄ An aotrou Laporte tennet e garg digantan | Ar veleien vat heskinet. | Ar veleien didou dalc’het a eneb al lezenn e prizon Karmez ► |
Edod e deiziou kenta ebrel, nevez digoret an amzer Fask. Met paotred ar c’houarnamant o doa muioc’h a aked da lakat heul al lezennou nevez graet evit gwaska ar veleien, eget n’o doa da heul gourc’hemennou an Iliz ; ha dre-ze n’oa ket diaes niveri an dud a yea da ober o Fask da iliz Sant-Loïz.
Ar gwir gristenien avat a zirede buan ha niverus da vanati Karmez pe d’ar Gouent-Vihan e leac’h m’edo Itronezed an Unvaniez kristen ; eno e kofesea an aotrou Floc’h, an aotrou Laporte hag unan bennak all c’hoaz eus ar veleien vat, hag e roent ar gommunion. O welet o iliz dilezet, paotred an Ti-kear a hegare.
Dre lezenn an 22 a viz meurz, ar Vodadenn Vroadel a c’hourc’hemenne ive da vistri ha mestrezed ar skoliou ober le. E Brest, al lodenn vrasa anezo a nac’has hen ober ; hag evelse al lezenn a reas eur blijadur vras d’ar vugale a zo dibreder dre natur, ha bepred laouen pa ne vez ket a skol. Ar re-man, evel bugale ar Breudeur, a jomo eur pennad mat hep skol, rak paotred an Ti-kear a stago dizale gand ar veleien vat.
Itronezed an Unvaniez kristen a nac’h ober le : o skoliou a zo serret ; an ti o doa savet evit rei magadurez ha lojeiz d’ar merc’hed a zo ive serret. An dispac’herien o devoe c’hoaz ouspenn, ar fallagriez da lavaret « oant glac’haret abalamour Itronezed an Unvaniez, en eur enebi ouz al lezenn, o lake da lamet digant kear eun ti ken talvoudus hag eur goudor a ioa kement a ezomm anezan evit digemeret an intanvezed ha merc’hed yaouank reuzeudik ha dizanvez. » D’ar 17, war eun hevelep digarez, leanezed Sant-Thomas ar Gernevez a zo ive taolet er meaz eus klanvdiou kear, ha laket en o leac’h merc’hed lik war dro ar re glanv. Ar vestrez kenta karget d’o gouarn, an itron Rogé he doa da gaout 150 lur er bloaz, he dilhad gwalc’het, hag he boued war ar marc’had. Leanezed ar Furnez a oe klasket ive rendael outo d’o zro, met Ministr an Dud a Vor a viras o stlepel er meaz. Tra souezusoc’h, an Urz leanezed-man a dreuzas amzer an Dispac’h, ha zoken ar Spont-Bras, hep ma oe klasket noazout d’ezo. N’o devoe nemet da zioueret o beleg-aluzenner. Hag unan bennak anezo abalamour d’o hano nobl a rankas kuitaat o c’houent evel an hini a oa mestrez vras ganto, an dimezell De Sapinaud de Bois-Huguet, Theresa ar Spered-Santel he hano leanez. Houman a guiteas Breist er bloaz 1792, evit heul arme ar Vendee hag entent ouz ar re glanv ; mervel a eure e Dol er bloaz 1795. Breudeur ar skoliou kristen a oa bet difennet outo ober skol araok m’oa bet Expilly e Brest ; hag eus ar vistri hag ar vestrezed a zalc’he ar skoliou bihan a oa ken niverus e Brest, al lodenn vrasa a gavas gwelloc’h gounid o bara en eun doare all bennak ha chom, hep toui. Hag evelse, an holl skoliou evit netra a oe serret.
Dispac’herien Brest a gounnare o welet kement a dud oc’h enebi ouz al lezenn. Kaout a rea d’ezo oa ar veleien hanvet ganto « pennou fall » eo a lake an dud d’en em zevel evel ma reant. Hag e klaskchont an tu da zont a benn anezo : en eur zerri an holl ilizou ha chapeliou nemed ar re a oa renet gant beleien a du gand ar c’houarnamant ; hag en eur bellaat diouz o farreziou koz ar veleien didou. Kemenn a rejont o c’havadenn da renerien an Departamant.
Met penaos gellout beza ken kasaüs e kenver an dud hag embann beza mignoned d’ar frankiz ? rak, war o meno al lezenn zo graet evit rei frankiz d’an holl. An aotrou Capitaine, prokuler an Departamant, a welas buan pegement oa ar menoziou-ze eneb ar furnez : « Eun hevelep tra a ve eul lezenn da waska an dud, a skrivas hen d’an 13 a viz ebrel, hag a zo pell da veza hervez ar gourc’hemennou nevez… Noazus e ve ive da wiriou an den a c’houlenn frankiz da denna e alan e kement leac’h ma plij gantan beva. » Evelkent, d’an 2l a viz ebrel, an Departamant, aliet gand Expilly, a c’hourc’hemennas « d’ar bersoned ha d’ar gureed, taolet er maez eus o farreziou, kuitaat dindan eiz dervez goude beza bet anaoudegez eus an urz-man, ar parreziou-ze m’edont e karg enno pa en em zavchont eneb al lezenn, ha chom hiviziken peder leo diouto da nebeuta, dindan boan da veza tamallet da vont eneb an urz vat, ha da veza galvet dirag ar barner. » An District a oe karget da lakat senti ouz an urz-man. Met e Brest, hen gwelet hor beus c’hroaz, dreist holl pa deuas Expilly da ober e dro, paotred an District ha re an Ti-kear n’en em glevont ket ; awalc’h oa d’ar re-man lavaret eun dra evit lakat ar re all kerkent da ginnig eun dra bennak all. P’o deus paotred Ti-kear lavaret pellaat diouz o farreziou ar veleien « dizent », kerkent paotred an District a skriv d’an Departamant da lavaret n’eo ket hervez al lezenn an urz douget gant kuzul Brest.
An Departamant n’hellas respont nemed an dra-man : « N’emaomp ket hep gouzout eo dreist hor galloud ar gourc’hemenn roet ganeomp ; met c’houi ne anavezit ket an darvoudou a zigouez er c’hantoniou… Ar gwad en do redet araok m’ho po graet netra evit hen diarbenn. » An Ti-kear d’he dro a asped an District da lakat senti ouz an urz a oa bet douget d’an 21 a viz ebrel. Awalc’h oa evit lakat an District da glask troïdellerez ha da gemeret e amzer. En eur rendael an eil ouz egile e laoskent amzer gand ar veleien vat da gendelc’her da ober o labour e kenver an eneou ; n’hellent ken hen ober a wel d’an holl evel diagent, gwir eo, rag an holl japeliou a oa serret ; met evelkent, hen ober a reant evid ar gwella, rak karantez an eneou a ro ijin d’ar beleg.
Evelato, pa glozas amzer Fask, an aotrou Floc’h, person ar barrez, skuiz maro, ha poan d’ezan o kaout eul lojeiz didrouz, abaoue m’en doa kuiteat e brespytal, a laoskas gand e gure, an aotrou Laporte, ar garg eus e barrisioniz chomet leal d’o feiz, hag a yeas da Rosko da glask eul lestr evit Bro-Zaoz. Diwar neuze, an aotrou Laporte a oa dre wir e penn parrez Sant-Loïz ; eur garg pounner oa hag a dennas warnan kounnar enebourien ar feiz.
O veza m’oa bet laeret al leve a deue d’an dud a iliz diouz o c’harg, ar re o doa kollet o c’hargou a oe pedet da ziskouez o gwiriou evit beza digollet. Abaoue ar bloaz 1788, an aotrou Laporte a oa d’ezan Kernoas ha Penfrat e Guypavas, met gand ar garg da lavaret evito 107 ofern ar bloaz, e chapel Itron-Varia ar Reun. An tiez a oa gwall dirapar, ha dre-ze en doa bet mil lur evid o c’hempenn. Kerkent ha miz gwengolo 1790, an aotrou Laporte en doa diskouezet e baperiou, ha d’an 10 a viz here, an District a skrive d’an Departamant :« En em gavet eo ganeomp war an hevelep tro, ho lizer enorus eus ar 6 eus ar miz-man, hag ar skrid eus an urziou o peus roet diwar benn lizer an aotrou Laporte, beleg, kure e Sant-Loïz, perc’hen leveou iliz Kernoaz ha Penfrat e Guypavas. » Met abaoue neuze, an aotrou Laporte a oa chomet hep toui ha dre-ze, chapel Itron-Yaria ar Reun a oa bet serret ; hag ouspenn, evit gwaska ar beleg a ouient ervat beza ken kizidik e kenver al lealded (hen diskouezet en doa diagent pa roas e lod arc’hant evit sikour ar vro), paotred an District a c’houlennas digantan testenia war baper penaos en doa dispignet ar mil lur roet d’ezan evit kempenn tiez Kernoaz ha Penfrat.
An aotrou Laporte a respontas d’ezo d’an 18 a vizmae 1791 :
- « Aotrounez,
An aotrou Laporte, beleg, karget eus chapel Kernoas e Guypavas, hag eus ar madou war he zro, en deus an enor da lavaret ha da destenia deoc’h eo dispignet gantan, ha c’hoaz n’en deus ket bet awalc’h, ar mil lur roet d’ezan evit kempenn eun ti stag ouz madou ar japel, hag a oa o vont da goeza en e boull. An treustou aet da netra a zo re nevez en o leac’h. Ouspenn tregont vloaz a oa, an ti a oa dilezet a grenn, ha breman eo kempennet en eun doare dispar. Laket en deus nevezi doriou ar porz, re an ti hag ar prenestou. Al labouriou-ze, o veza m’int bet graet abaoue miz eost 1788, a zo atao en o fez. An aotrou Laporte n’helle ket anaout an amzer da zont, hag o veza paet micherounien diouz an deiz, prenet raz ha plench, pourchaset ar c’hoad-teo, n’en deus ket gellet, pa n’oa ket dleet d’ezan, kaout testeniou war baper evit diskouez an implij graet gantan eus an arc’hant. N’en deus mui etre e zaouarn nemed ar skrid eus marc’had an doenn a zo aet da 264 lur hag a zo paet. Evelato pegwir eus goulennet digantan testeniou war baper e c’houlenn e-unan, m’ar deo ret, henvel eun den gouiziek da welet ha n’eo ket bet kempennet c’hoaz muioc’h, gwelloc’h ha kaeroc’h eget m’eo douget war ar skrid a gasan deoc’h gant va lizer.
Goulenn a ra ouspenn an aotrou Laporte beza laosket da lavaret ar 107 ofern stag ouz ar garg.
Brest, an 13 a vae 1791.
Laporte, beleg. »
Rendael, tregaserez fall ha netra ken.
Gwasoc’h a oa o vont da c’hoarvezout. Eur brezel yud ha kounnaret a oa o vont da ziroll war ar veleien didou.
D’an 28 a viz even, e teu ar c’helou da Vrest en deus ar Roue kemeret an teac’h. An dud a oe strafuilhet holl. Ar c’heleier dibaota a en em skignas dre gear. Lod a lavare oa bet sammet ar roue en despet d’ezan evit beza laket e penn an divroidi (émigrés) ; hervez lod all, en doa kavet gwelloc’h tec’het, kentoc’h eged ober brezel d’ar feiz. Tud e-leiz a deue war dro an Ti-kear da glevet ar grefier o lenn al lizeri-keleier dre ma tigouezent.
Eur c’helou ken enkrezus a beurc’hreas d’o diroll. Ar brud a rede o doa tuchentil divroet diskennet en douar war dro Sant-Malo hag oa re all dare da ziskenn e Konk-Leon.
An dud a golle o fenn. Unvaniez Mignoned al lezenn nevez, kuzulerien an Ti-kear ha kement hini o doa eur garg bennak e kear en em vodas e sal ar C’huzul, hag hep gedal urziou Paris na re Gemper, o-unan e tougchont buan ha buan an urz-man :
« O veza ma klever lavaret a bep tu o deus beleien « dizent » District Brest, re ar c’heariou evel ar re diwar ar maez, abaoue m’o deus klevet oa tec’het ar roue eus a Baris, labouret muioc’h-mui da lakat an dud d’en em zevel eneb al lezenn, redet dre ar vro en eur lavaret eman ar feiz o vont d’an traon, ha skignet a bep tu skridou entanus ! evel lizer ar Pab ; o veza m’o deus siouaz ! dre o doareou kuzet, troet menoziou o farrisioniz, hag evel m’eo ar re-man laket nec’het maro ganto o klask gouzout petra dleont d’al lezennou, ha petra dleont d’o c’hredennou (rak lavaret a reer d’ezo ar feiz a zo gwall gaset, hag eo abalamour da ze en deus ar Roue kemeret an teac’h en eur zilezel e gurunenn), n’eo ket souez e ve ar bobl tost d’en em zevel a bez.
Setu perak, kuzul ar pennou-bras, ha kuzul an Ti-kear unanet, o kredi start e ranker klask mad ar bobl araok pep tra, hag eo an dra-ze al lezenn genta, o deus sonjet n’o doa ket brasoc’h dever er mare-man eget miret ouz o breudeur da glevet an aliou fall-ze gouest da lakat ar gwasa darvoudou da goueza warno ha warnomp hon-unan, da lakat ar brezel da ziroll etre tud ar vro ha da ziskar evelse al Lezenn hag ar Frankiz.
A-hend-all, o veza m’eman ar brud ez eus pemp pe c’houec’h mil forban diskennet en douar war dro Sant-Malo.
Ar C’huzul a ro urz da brizonia evid eur pennad ar veleien « dizent » ; da waska dreist holl ar re ’zo brudet da veza ar muia hegaret hag ar muia douget da ober reuz ; da lezel e peoc’h ar veleien a zo e penn ar parreziou, gand aon da lakat an dud d’en em zevel, ma ne ve beleg ebet mui war o zro.
Ar veleien a vo gellet kregi enno a vo dalc’het e manati Karmez ; hag eno e vezint maget, hag e vezor mat outo egiz m’eo dereat.
Evit miret na c’hoarvesfe droug ganto, e vezo lakeat soudarded awalc’h d’o dioual.
An archerien ha kompagnunez an Dragoned broadel a zo karget da gregi enno evit o digas d’ar prizon. »
Met e manati Karmez ez eus menec’h ha n’o deus ket touet ken nebeut ; daoust hag ar re-man ne zikourint ket ar brizonerien da gaout darempred gand an diaveaz ? Diaez ebet ; ne vo nemed o derc’hel mat egiz prizonerien en o zi o-unan. Hag en dervez-se zoken e oe douget an urz-man :
« Mestr bras gwardou ar vro a roio urz d’an ofiser a zo e Karmez e penn ar zoudarded da zerc’hel evel prizonerien ar venec’h zo er manati ha ganto ar breur Fabian, rener ar skoliou kristen ; ar veleien a hello kas ganto o gweleou ha kement tra all o do ezomm da gaout. Priol Karmez en deus aotre da glask eun den lik evit mont da brena peadra da vaga tud e vanati. »
An holl gourc’hemennou-ze a oe embannet gand ar grefier dirak dor an Ti-kear. Epad an amzer-ze, an trompilhou a oe klevet o sini : archerien, dragoned, gwardou vroadel a zirede e bep tu.
Eus ar gemennadurez hir-ze en deus bet ar grefier poan awalc’h o lenn, an dud n’o doa ententet nemed eun dra : oa eun arme dudjentil divroet diskennet en douar, dare da zailha warno. Ar c’helou n’oa ket gwir, met mat oa da lakat an youlou fall da zihuna ha da rei da gredi edo ar brezel o vont da ziroll. Awalc’h oa evit lakat ar bobl da gaout kasoni ouz ar veleien « dizent », ha da c’houlenn o lakat d’ar maro. Pa za an archerien en hent evit o frizonia, lakipoted kear o heulie en eur youc’hal abouez penn : « Ar veleien « dizent » d’ar maro ! Laporte ouz ar groug ! »
Ru Sant-Loïz a zo tost d’an Ti-kear ; karget e oe buan gand eur vandenn dud kollet o fenn ganto, rag an archerien zo war al leac’h ; pignet int e ti ar c’hure. An n° 8, an ti koz graet gant benerez, ha n’en deus gwelet betek-hen o tremen dirazan nemet tud a zoare, bet rodellet o bleo d’ezo, ha taolet war o beg eun tamm poultr c’hoez vat gant Le Bret pe Laporte, ha gwardou war vor ken laouen o c’hoarzin leiz o c’hornailhen, a rank breman skrija o klevet ar goaperez hag o welet ar vein stlapet outan gand eur bobl kounnaret. Pa zistroas an archerien, ganto an aotrou Laporte, an dud a oa eno a strakas o daouarn hag a c’houlennas ar maro evitan ; ar gwardou vroadel o devoe mil boan o tiwal na ve diframmet ar paour keas beleg eus a dre o daouarn, gant tud dirollet.
An archerien a gendalc’has da ober o c’hefridi, atao war o lerc’h eur bobl tud o yudal. Beleien Sant-Loïz, an aotrounez Kermarrec, Labous, Bernicot ha Plessis a oe sammet ganto ive ha kaset d’ar prizon. N’eo ket dismegans a vankas d’al lodennig beleien a en em gavas da genta dirak chapel Karmez evit beza prizoniet enni.
Diwezatoc’h, e voe digaset di ive, hag atao an hevelep tud ouz o heul, an aotrou Kermorgant, beleg-aluzenner ar Gouent-Vihan, an aotrou Duchesne, beleg-aluzenner Merc’hed ar Furnez, ha beleien karget eus an dud e vor, an tad Maillard, kapusin ; an aotrou de Pentrez, a leveront a zo bet en tadou Jesuisted gwechall, an tad Durand eus a urz sant Beneat.
Diouz an abardaez ec’h eruas ive aotrou person Lambezellec, an aotrou Mocaer, aotrou person Sant-Salver, an aotrou De La Rue, hag an aotrou Scouarnec, kure e Ker-Ber. Heman a oa bet darbet d’ezan chom en hent ; kaset oa bet dindan eul letern, eur gordenn stag ouz e c’houzoug evit beza krouget outan. Eur gward a deuas a benn d’hen diframma eus a dre zaouarn an dud fallakr a oa en dro d’ezan. Leun c’hwad oa hag e zoutanenn a dammou pa voe taolet e chapel Karmez etouez e genvreudeur.
D’an 28 a viz even diouz an noz, ez oa trizek beleg er prizon, hag hano an aotrou Laporte oa an hini kenta war ar c’haier. En eur niveri ganto nao manac’h Karmez hag ar Breur Fabian, ez oa 23 prizonier.
Antronoz 29, unnek beleg all a errue e Karmez, en o zouez an aotrou Goret, person Guytalmeze ; hag e kendalc’hed da glask re all ; hep dale niver ar brizonerien a zavas da 81. Kement lakipod a oa pedet d’o c’hlask ; abenn nebeut, ar veleien a veze prizoniet gant fors piou. Ar skrid a deu aman warlerc’h a zesk d’eomp penaos e veze graet ar chase tud-ze. Ar skrid a zo eus ar 27 hag an 28 a viz gouere 1791 :
« O deus en em glevet evit mont da glask beleien da brizonia, an dek o deus sinet ar paper-man. Loc’het da 3 eur goude lein, int en em gavet el leac’h merket d’ezo e kichen ar peder vilin avel diouz tu Rekouvrans. Tremenet dre vourc’h Plouzane oamp digouezet abenn nav eur hanter noz e Kermorvan, e parrez Trebabu, hag omp aet da di an aotrou de Koataudon, a oa o tibri e goan gand e ziou verc’h, an aotrou de Beaumont hag itronezed. An aotrounez hag an itronezed hon digemeras en eun doare dereat ; o deus roet d’eomp o ger n’oa ket er maner, an Tad Elisée, bet gwech all rener menec’h Karmez evit Breiz, hag a zonje d’eomp kaout eno. Omp bet ive oc’h ober eun hevelep kefridi e ti an aotrou Hamelin, chomet person e Trebabu abalamour n’oa nikun da lakat en e leac’h ; hag hor beus graet eno ive tro venn.
Ac’hano omp aet da vaner Keryann-Moll, el leac’h ma chom an aotrou de Kersauzon, hag hon deus ive kollet hon amzer.
Goudeze hon deus kerzet warzu Lokrist. Eno hon -deus kavet an aotrou ar Gall, bet diagent kure Treo-Lokrist, hag hon deus kemennet d’ezan hon heul. Hanter-noz oa neuze, hag omp aet betek bourc’h Sant-Vaze. Eno, goude beza kelc’het ti an aotrou Carluer, chomet ive en e garg, hon deus goulennet digor ; ha n’eus bet digoret d’eomp nemet goude beza skoet meur a wech war an nor. Evelato, eur wech en ti, hon deus klasket piz, ha kavet an Tad Elisée kousket mat. Gourc’hemennet hon deus d’ezan dont d’hon heul. War dro div eur oa diouz ar mintin p’hon deus kuitaet Sant-Vaze. En em gavet e Konk, hon deus laosket e ti ar mear, Thomas e hano, an aotrou Gall hag an Tad Elisée ; n’oamp mui gouest d’o miret ; goude beza redet kement, oa ret d’eomp kousket evit diskuiza.
Da nav eur hanter, setu ni en hent evit mont da Blonger ; aman ec’h en em gavchomp war dro dek eur hanter. Meur a hini en em glemmas eus ar c’hure, an aotrou Lemoyne a rea kalz a zroug dre e gomzou direiz, hag e lavarjomp d’ezan dont d’hon heul. Da unnek eur hanter oamp war hent Plouarzel, an aotrounez Elisée, ar Gall ha Lemoyne war hon lerc’h, met aman n’hon deus kavet den…
Neuze omp distroet warzu Plougonvelin, hag aet da di an aotrou Kermergant, bet person er barrez. Gwelet en doa ac’hanomp o tont, hag e pignas buan d’ar zolier ; eno, e c’hourvezas var an trap a stanke an toul da bignat ebarz. Pignet en estach kenta, hon deus goulennet digeri d’eomp ar solier ; unan eus ar merc’hed a lavaras d’eomp krenn ne raje ket, abalamour war he meno oa eur bern ed war an trap. Kaout a reas d’eomp edo oc’h ober goap ; setu perag unan ac’hanomp a bignas dre an dereziou evit sevel an trap. Ne rankas ket rei re a veac’h evit he loc’h ; hag e lavaras kerkent n’eo ket ed eo a oa o lakat beac’h warni, met eur bern kig. Pa voe klevet kement-man, buan e voe laket beac’h var an trap evit an eil gwech, hag e voe gellet pignat er solier. An aotrou person a oe tapet, a reas eun tarnm pakadenn hag a deuas ganeomp war ar ger. En eur guitaat an ti, hon deus kavet eur renkad merc’hed ha paotrezed, o douarn savet ganto warzu an nenv evid e gemeret da dest eus o glac’har hag hor c’hrisder.
Distrei da Vrest a rejomp neuze. En em gavet war bont ar C’hlanvdi a zo war hent Lokournan, omp chomet a za da gemeret peb a vanne. Darn ac’hanomp araog eva a zavas o banne, en eur lavaret : « da yec’hed ar vro » ; hag hon deus pedet ar pevar zu da ober eveldomp. An Tad Elisée, an aotrounez ar Gall ha Lemoyne ne oent ket nec’het evit hen ober, met evit doare, ar ger « bro » a oa eul le-douet e ginou ar C’hermergant ; respont a reas oa awalc’h lavaret d’ho yec’hed…
Da eiz eur diouz an noz, oamp distro da Vrest. Goude beza kontet da ofiserien an Ti-kear ar pez hor boa graet, hon deus heuliet betek Karmez pevar enebour al lezenn nevez, a dreuz eur bobl tud, hag hon deus sinet. »
Ar pez ne lavar ket ar skrid, hag a zo aes da zivinout pa gomz eus ar bobl tud, eo, oa bet laket pennadou en dud dister-ze ha n’eo ket sellet hepken a reant ouz ar chaseerien hag ar brizonerien. Ar paour keaz Tad Elisée, hon deus lennet en eul lizer, a erruas en e gouent koz en eur stad truezus, e zae vanac’h a dammou hag e gorf a bez bronduet gand an taoliou.