Ar Vretoned e Lourd (1905)


AR VRETONED E LOURD (1905)


————
Ar veaj.


Meur a Vreizad kalounek marteze a lavaro, evel m’am eus klevet meur a hini : « Perak mont da Lourd ? » p’eo gwir hon deus e Breiz kement a ilizou brudet gwestlet d‘an Itron-Varia ? Bez‘ hon deus Folgoat e Leon, Rumengol e Kerne, Gwengamp e Treger, ha nouspet hini-all. Ze a zo gwir. Hag ar Vretoned a gar mont eno a vandennou da bedi mamm Hor Zalver. Mat kenan a reont, n‘o deus nemet kenderc’hel. Koulskoude, oc’h en em ziskouez d’ar plac’hig Bernadett, ar Werc’hez he doa lavaret :


« Ama karfen gwelet
Prozesionou,
A vo ganto klevet
Kân ar c‘hantikou. »


Ar Vretoned, azalek an heur genta, o deus lakeat o foan da blijout da « Rouanez Arvor ». Bep bloaz ez a eun niver bras anezo d‘he gwelet. en he c‘hear, e-harz meneziou ar Pirene. Tenn hag hir eo ar veaj ; n‘eus forz, ar Vretoned a ginnig o foan evit distro ar bec‘herien ouz Doue. Gouzout a reont he deus lavaret ar Werc‘hez e Lourd : « Pinijen ! Pinijen ! Pinijen ! » Da Vernadett a c’houlenne diganti petra he doa da ober, hi a respontas : « Pedi evit ar bec’herien. »

Ha neuze, plijadurus eo hen lavaret, ar Vretoned e Lourd a zo evel en eur « pardon » a Vreiz. O vont, e Lourd, hag o tizrei, na glever kouls lavaret nemet kantikou brezonek. O na dudius int da glevet, hor c’hantikou brezonek, pell evel-se diouz lanneier Breiz ! Na kaer int ivez, p’eo gwir, pa ganemp dirak kleuz ar garreg venniget dilennet gant Mari, an divroïdi en em vode en-dro d’eomp hag a c’houlene levriou evit kana ganeomp.

Klevet a reamp bep eur mare sonjezonou ar C‘hallaoued hag ar Veljed : « Ar Vretoned pa ganont n’anavezont ket kaer ar « muzul » ; hogen, kana reont gant feiz hag a greiz o c‘halon ! Eun dudi eo o c’hlevet ! »

Epad va beaj, meur a wej em eus bet peadra da gaout fouge eus va bro garet Breiz-Izel, ha n’eo ket me hepken, hogen ar goueriaded a yoa ganen ive a lavare : « Petra eo an dra-ze e-skoaz an dra-ma ‘n dra e Breiz ? »

Eat er-meaz a Vreiz, en tu-all d’an Naoned, e treuzomp plenennou hir kenan, enno douar du ha na ro kouls lavaret netra. Sur a-walc‘h an douar-ma a zo bet goloet a zour gwejall, rak kaout a reomp kals a ganoliou great evit digemeret an doureier. Ama, nebeut a wez, nebeut ive a geriadennou. Lavaret e ve emaomp en eur gouelec’h.

Azalek eskopti ar Roc’hel betek Lourd, an ilizou a welomp a zo dister kenan, eun druez o gwelet ! Per, va c’hamarad-hent, a lavare d’in : « Anat eo n’eus ket kals a feiz dre ama. Ar c’hardiou ganeomp-ni a zo dereatoc’h eget an ilizou-ma ! » Henvel int oc’h tiez ar bourkou, nemet ez eus e penn eun tammig kloc’hdi henvel a-walc’h ouz eur c’hlud dubeed.

Dre ma tostaomp oc‘h Bourdel, ar gwiniennou a zeu da veza kaeroc‘h kaera. Hep dale na welomp mui nemet parkeier leun a vodou rezin. E meur a hini zoken e tastumed at re zare (hao) evit ober ar gwin. Eun hanter barriken ledan, savet war eur c’harr treinet gant diou vioc’h henvel a-walc‘h ouz ejenned, a ya hag a deu dre ar park evit digemeret ar rezin kutuilhet.

An hent-houarn a jach ac‘hanomp dreist ar « Gironde », eur ster lous he dour evel an hini a ziruilh diwar an henchou bras nevez goude ve bet eur glao bras.

Prestik goude ez eomp e departamant al Lann. Ma Doue, kouls e vije henvel anezan departamant ar « pin ». Epad peder heur hent-houarn na welomp nemet sabr, gwez pin, kignet ha staget eur podig ouz pep-hini evit digemeret ar rousin a ziver anezo. Re inouus eo chomm da zellet outo, atao an hevelep taol-lagad ; setu perak va mignon Kristof a lavar d’in : « Kanit ’ta eur c’hantik brezonek ! » Dao ! hag eur c’hantik en-dro.

Deuet eo an noz warnomp eur pennad zo. Hon horolaj-godel a verk eiz heur hag eur palefarz. Lavaret a reer d’eomp emaomp tost da Lourd ! O ! na tridal a ra va c’halon d’ar c‘helou-ze !


Digouezout e Lourd.


Setu ma welomp en huel eur groaz great gant goulou. Ar groaz-ma a zo savet war eun nadoz hag he deus nao c’hant hag eur metr bennak a huelded. N’eo ket dies koulskoude mont betek ar gorre. Evit dek real, eur c’har chachet gant eur fun a zibrad ac’hanoc’h, hag ho kas goustadik betek an neac’h, epad ma ‘z eus unan-all o tisken. Ac’hano, mar deo seac’h an amzer ez eus eun taol lagad dudius war meneziou brudet ar Pirene.

Pa hon deus gwelet ar groaz lugernus, an hevelep youc’haden a deu eus peultrin an holl berc’herined : « Magnificat ! » Magnificat evit beza great d’eomp digouezout e kear ar Werc’hez yac’h ha dienkrez.

Eur wej diskennet e kear, kenta tra a reomp eo klask hol lojeiz. N’oa ket eun dra zies da gaout. Unan eus hor mignoned, kustum da vont hep bloaz da Lourd, en doa skrivet diaraok evit miret d’eomp gweleou.

Perc’herined Landivisiau, strollet en eur vandennig, a ya d’ar c’hao benniget da zaludi ar Werc’hez.

Bez’ e oa em eur maread re-all araozomp, o kana a greiz o c’halon meuleudiou an Itron-Varia, pep-hini e yez e vro.

Ar Vretoned a zigouez o kana ar c’hantik gallek ken anavezet e Lourd :

Nous venons encor
Du pays d’Arvor,

Où le sol est dur, où le cœur est fort,
Fiers de notre foi, notre seul trésor ;
Nous venons du pays d’Arvor.

Goude e teu tro ar brezoneg, hag e kanomp :

Rouanez Arvor, holl ho saludomp,
O Gwerc’hez dinam, ennoc‘h e kredomp !

Goude eur beden sioulik great gant pep-hini e goueled e galon, a-nebeudou ar berc’herined a ya da gousket, ha n’eo ket hep ezom, rak skwiz omp.


Ar meurs, 19 Gwengolo.


Ar glao a gouez founnus pa ’z edmp da iliz ar Rozera evit an oferen a zeiz heur hag ar gommunion. Na kaer eo, e Lourd, dreist-oll, da vare an gommunion, klevet ar c’hantik : Elez euz ar Baradoz !… O toniou Breiz-Izel, par d’eoc’h n’eus ket e nep leac’h-all !

Da zek heur ema an oferen-bred, lidet gant kals a veurded. Da vare ar gorreou e kaner « Adoromp oll. » Na vije ket bet gallet kaout kaeroc’h evit ar poent-se.

Pa deuomp er-meaz eus an iliz, ar glao a gouez atao. Nec’het eo an dud, hag e sonjomp : Ma kendalc‘h an amzer evelhen, gwaz a ze d’eomp ! Na vo ket brao ar perc’herinaj !

Ober a reer koulskoude ar brozesion goude lein, bete Kalvar ar Vretoned.

Ar c’hantikou brezonek a ya en-dro, ma ‘z eo eun dudi o c’hlevet. Ar gousperou a zo kanet goude war an toniou bras. N‘hellan ket tremen hep lavaret eur gomz diwar-benn prezegen an aotrou Marzin, person Gwiseni. Displega ’ra dirazomp an donezonou kaer en deus roet Doue d’ar Werc’hez Vari, eus he madelez e-kenver bugale Adam. Diskleria ra huel ha freaz ez eo dleour d’ezi eus e vuez. Hi eo he deus e viret da vont da goll, brema ez eus war-dro eur miz. Eat oa da besketa war eur vagig dister, pa oe kaset pell gant ar mor, hep gallout enebi. Tremen a reas an noz evel-se. war var da bep mare da veza lounket gant an tarsiou a yoa deuet da veza direiz. E zonj hag e beden, emezan, a yeas neuze d’an Itron-Varia, Sikour ar Gristenien. Da c’houlou-deiz, eur vatimant vras, o vont da Vilbao, a welas an dud paour — tri e oant — hag o digemeras er bourz. Lavaret a ra, en eur echui, na ehano da embann trugarez ha madelez Mamm Doue, keit ha ma vo buez ennan.

O veza m’eo ker fall an amzer, na reer ket prozesion ar Zakramant, meulet ra vezo ! Kals a dud a gerz war zu ar pinsinou, da bedi evit ar re glanv a zouber e dour ar Werc’hez.

Biskoaz, e nep leac’h all, n‘em eus gwelet pedi gant kement a feiz hag a fizianz evel ma reer ama. Doujanz ar bed a zo lakeat gant an holl dindan o zreid. Pep-hini a bed hep teurel evez oc‘h ar pez a ra e nesa. Gwelet a reer zoken kals o pedi, o divreac’h e kroaz. Pet gwej n’he deus ket klevet ar Werc‘hez ar c’homzou-ma : Yec’hed ar re glanv, pedit evit hor c’hlanvourien ! Itron-Varia Lourd. roit ar pare d‘hor re glanv !

Mari n’helle ket chomm bouzar oc‘h pedennou ker birvidik. Eur plac’h yaouank, Mari-Renea Quélen, eus Gwipavas, ha na c‘helle mui na debri, na bale, na gwriat, en em gavas yac‘h goude beza bet soubet en dour. Klevet em eus he deus santet eur boan souezus epad m’edo er pinsin. Kredi rea edod o vruzuni he c’horf paour. Mari Quélen he deus, da c‘houde, heuliet ar berc’herined-all en holl lidou. Enor ha bennoz d‘hor Mamm vad !

Epad an deiziou-ma meurbet benniget a dremenomp e Lourd, kals a re-all o deus kavet ar yec’hed pe, da vihana, eur wellaen. An holl dud poaniet a gav ama frealzidigez hag eun nerz nevez evit gouzanv hep klemm kement tra zies a zeu d’ezo, en o c‘horf pe en o ene.

Abalamour m’eo kel lous an amzer, fenoz na vo ket a brozesion ar goulou. Mont a reomp d’hor gwele goude beza great eur weladen ziweza da Werc’hez ar c’hao.

Evel-se, tost da-vad, e tremen derveziou ar perc‘herinaj.


Dimerc‘her, 20.


Amzer c’holoet, n‘eus ket a c’hlao koulskoude.

Goude lein, prozesion at Zakramant a zo great gant kals a sked.

Trizek pe bevarzek banniel ha teir pe beder groaz — en o zouez kroaz aour ha banniel Landivisiau a zo remerket kenan — ac‘h a araok an delten. Eun niver bras a veleien hag a wazed — ar merc’hed na vezont kel lezet da heuilh at brozesion-ma — a vale war diou renk, eur c’houlaouen war elum gant pep-hini. Na ganer nemet « Pange lingua », pe da vihana latin. Dirak iliz ar Rozera, ar glanvourien a zo renket a bep tu. Tenereet eo ar galon oc’h o gwelet. Ar belek a zoug ar Zakramant a ya da gaout pep-hini anezo evit rei d’ezan bennoz Hor Zalver benniget. Eur beleg hag en em zalc‘h e-kreiz an dachen a bed a vouez huel evel-hen :

Jesus, mab David, bezet truez ouzomp !
Aotrou, mar kirit, e c’hellit va farea !
Aotrou, grit d’in kerzet !
Aotrou, saveteit ac’hanomp ; emaomp o vont da goll !


Ar bobl en eur vouez a adlavar, war e lerc‘h, pep-hini eus ar goulennou-ze.

Hor Zalver, ken galloudus hirio e Sakramant an Aoter evel pa dremene dre vro ar Jude, Hor Zalver n’hell ket chomm hep klevet pedennou great gant kement a feiz. Meur a hini o deus bet ar yec’hed gant bennoz Jezuz, ha p‘eo echu ar brozesion, e weler anezo o sevel diwar ar gwele, ’leac‘h n’oant ket evit finval eur pennad araok. Red e vez d’ar re en em gav pare chomm reiz betek ma vez eat ar Zakramant en iliz. Anez da ze, eas eo entent pebez freuz a zavfe eno. Pa vez gwelet eur c’hlanvour bennak o sevel diwar e c‘holc’hed, ar bobl a ya d’ar red war-zu ennan. An holl a c‘hoanta e welet, steki e zourn outan… evel-se emaomp. An dud a volontez vat hag a zo falvezet ganto kemeret preder ouz ar re glanv, o c’has hag o digas, o deus mil boan o viret oc’h an dud pareet da veza breset dindan treid an dud. Va Doue, esaat a ran ama rei da intent d‘an dud traou ha na c’heller ket koulskoude displega en eun doare dereat . Red eo beza o gwelet evit gouzout mat pegement ez eont betek ar galon !

Ha koms a rin ive eus prozesion ar goulou ? Va fennad skrid — re hir koulskoude a-beun brema — a vankfe eun draïg bennak d‘ezan hep kement-se.

Goude koan, pep-hini a bren eur c’houlaouen en unan eus ar staliou ken niverus e Lourd, hag a gerz war-zu plenen ar Rosera. Mont a reer neuze da ober an dro da Galvar ar Vretoned ha da skeuden sant Mikeal, eur c‘houlaouen war elum en dourn, en eur gana e brezonek :

Ave, ave, ave Maria !
Ave, ave, ave Maria !


O burzud ! Massabiel,
A dol sklerijen,

’Vel an heol o sevel,
War bord an draonien.


P’eo echu an dro ec’h en em voder dirak porched ar Rozera sklerijennet gant goulou elektrik. An iliz-veur ive a zo entanet betek at c’hilhog. Na weler nemel goulou dre-oll, war an dachen ha war ar skalierou hir hag huel a gas d’an iliz huella.

P’eo renket an holl, setu ma kroger grant ar Gredo, kanet war an ton bras. N’em eus tamm envor ebed da veza biskoaz em buez gwelet eun dra bennak kaeroc’h eget an dra-ma. An daerou, daerou a levenez, a den c‘hoaz em daoulagad pa deu em spered ar zonj a gement-mna.


Ar yaou, 21.


D’ar yaou, goude kreisteiz hon deus great Hent ar Groaz war menez Espelug, ema harpet outan ilizou ar Weledigez.

Pa jommont a-zav d’ar wej kenta, an aotrou Kerbaol, kure e Douarnenez a ra d‘eomp eur brezegen dispar en eur brezoneg c‘hoek meurbet. Displega ’ra dirazomp kenteliou ar Groaz. Ar groaz ! emezan, he c‘haout a reer e peb leac’h e Breiz-Izel, war an henchou bras, war an torgennou, en tiez ha zoken war beultrin eur maread Bretoned. Diskleriet ez eus brezel outi, ha c’hoant zo d’he diskar eus an holl lec’hiou ma c’hell beza gwelet gant an dud, eus ar berejou, diwar an henchou. Breiziz, c’houi a ouezo en em voda evit stourm kalonek enep eur seurt torfed, evel ma reas gwejall ho tadou koz, a varvas kals anezo o tifen o Doue hag o bro…

Prezegennou evel houma a zo eun dudi o c’hlevet, ha sur oun eo eat war eün betek goueled kalon kement hini a yoa oc’h he selaou.

Da unnek heur e tlied beza er Rosera evit an Adorasion. Pell araok eo leun an iliz, ha kals eus ar re a c’hortoz re ziwezat o deus poan o kaout eur skaon da azeza.

An aotrou Penndu, person Lambaol-Gwimilio a zav er gador. Epad eun heur e peder kalonek evit an Iliz, evit ar vro, evit ar vugaligou, e riskl bras da goll o eneou er skoliou dizoue, evit hon tud chomet er gear, evit ar re glanv. Hanter-noz eo, setu gwisket an oferen-bred. Kana reer a greiz kalon, hogen, anat eo ez eo skwiz ar moueziou.

Ama e fell d’in, araok kloza va fennad-skrid, kas eur gomz a anaoudegez-vat d’an aotrou Havas, person Trezelide, evit e ganaouennou hag e doniou brezonek c’hoariet war an « harmonium » gant kement a wiziegez. Rei a ran d’ezan da c’houzout ma n’her goar a-benn brema, en deus great kals a blijadur d’an holl.

Mont a reomp goude an oferen da welet Gwerc’hez ar C’hao, evit ar wej diweza a-barz mont kwit eus a Lourd. Pedi a ran kalonek evidon va unan. evit va mamm-Vro Breiz-Izel, va madoberourien, va c’herent, va mignoned ha kement o deus goulennet ouzin kaout sonj anezo e Lourd. Na skwizer ket dirak ar Werc’hez venniget ; hogen red eo, koulskoude, en em zispartia. Poket a ran d’ar garreg ha da boultren ar c’hao, an daelou em daoulagad, hag e lavaran kenavo d’an Itron Varia Lourd. Kenavo ! o ya, kenavo ! rak dont a rin c’hoaz d‘he gwelet. er bloaz a zen zoken, marteze. E Lourd ec’h en em gaver ken tost d’ar Baradoz, ma lavarer alies eo Lourd eur c‘hougn eus an Env diskennet war an douar, eun tanva eus ar Baradoz.

Div heur hanter eo, ha mall bras karga hor sailhou e feunteun ar Werc’hez evit has an tanva eus « pardon » Lourd d’ar re a zo chommet er gear.

Amzer da zibri eur genaouad. hag e lammomp en tram evit mont da di an hent-houarn. Noz eo ha dre-ze n’eus ket nemeur a dud war zav, nemet ar berc’herined a gemer an tren kenta.

Da beder heur dek e loc’homp eus a Lourd, hor c’halon beuzet en eul levenez dispar.

O c’houi hag hoc’h eus eaz da vont, it da Lourd : dizrei a refet d’ar gear gwelloc’h, santeloc’h. Mont da Lourd a zo evel pa lavarfen ober eur pennadig « retred », ha gouzout a reer e ra vad atao tremen eun nebeudig derveziou en distro, e-unanik gant Doue hag e ene.