| ◄ Gwall lamm ann Duk a Vourdel. | Ann Duk a Vourdel e Loundrez. | Maro ann Duk a Angoulem. ► |
Ann Duk a Vourdel, evel ma hon euz he welet, a dlie ober e 1840 eun dro-vale e rouantelez Prus hag e Bro-Zaoz, da beur-achui he zeskadurez a brins. Hogen trouz brezel o veza savet etre Bro-C’hall hag ar stadou tro-war-dro, dre ’n abek ma ho devoa ar re-ma en em glevet da aoza gwall afferiou ann Turked hep lavarout netra da c’houarnamant Bro-C’hall, Herri na fellaz mui d’ezhan beachi e broiou hag a oa war var da ober brezel d’he hini. Evit da Vro-Zaoz n’ez aje ket a dra zur, enn eun amzer ma klaske ar vro-ze ober fae var-n-omp-ni ; enn amzer ma lavare he c’henta ministr en divije skubet hon armeou-ni divar ann Europa, ha great da dud hor gouarnamant tremen dre graoen ann nadoz. Ar bloaz var lerc’h e c’hoarvezaz he wall lamm gant-han, ha na hellaz ket ober he valeadennou ken nebeut. E divez ar bloaz 1843 e oe pare adarre da veachi, hag en em gemeraz da vont da Vro-Zaoz. Mall braz en devoa da ober ar veach-se evit daou dra ; evit gwelout eno eun niver braz a Fransizien, hag evit en em rei da anaout d’ezho.
Ar veach-se a reaz kalz a dregas ha kalz a boan-spered d’ar c’houarnamant. Kalzik geier a oa bet lavaret c’hoaz divar goust iec’hed ar Prins, ha divar ben he venosiou var ar fesoun da c’houarn ann dud ; hag ar geier-ze a ioa da veza dismantret pa vije gwelet ar Prins, evel ma en em zismantr eur vrumen deo pa bar ann heol. Eseet a oe mirout na vije great ar veach-se, hogen na oe ket gallet mirout. Kaset a oe ann Duk a Nemour da Loundrez, evit distrei sonjou ha sellou tud Bro-Zaoz divar ann Duk a Vourdel, ha kas he veach da netra. Hogen ann Duk a Nemour a ieaz da Loundrez hag a zeuaz d’ar ger didrouz, hag hano ann Duk a Vourdel a ioa he genou hag e kalonou ann holl.
Ann Duk a Vourdel en devoa sonjet mont da genta da welout ann Irland, bro ar gatholiked, evit pere en devoa eur pleg-kaloun tener ; c’hoant en devoa dreist pep tra d’en em gavout gant Daniel O’ Connell, evit diskenn e Bro-Zaoz, skoaziet, evel pa lavarfenn, var ann daou zen muia brudet euz he amzer, var zaou vignoun vrasa ar bobl, O’ Connell e Bro-Zaoz ha Chateaubriand e Bro-C’hall. Rak abarz kuitaat ann Allamagn, ar Prins en devoa skrivet d’ann aotrou Chateaubriand, evit he bedi d’en em gavout gant-han e Loundrez.
E Paris, mignouned ar c’houarnamant na espernjont netra evit mirout na ’z aje ann aotrou Chateaubriand da Loundrez. Lod a zeue da lavarout d’ezhan e kollje fisians ha karantez ar bobl enn eur vont di ; lod all a lavare e vije digemeret fall e Bro-Zaoz, hag e vije choumet ann digemer-ze evel eun tach var he gozni. Hiniennou, enn eur ober van da veza douget braz evit-han, a zeue dre guz da ziskuilla d’ezhan e sonje ar c’houarnamant ober he broses, pa vije distroet euz he veach. Hogen Chateaubriand a choume digeflusk enep ann aliou hag ar c’homzou ganaz-se. Ha d’ar re a zalc’he ar muia d’he dregasi e lavare : « Pa en deuz bet eunn den eul lizer evel ann hini a zo bet skrivet d’in, eo ret d’ezhan mont beo ; ha maro, lakaat he gas choaz enn he archet. » Mont a reaz eta.
Neuze Bro-C’hall ha Bro-Zaoz, hag ann Europa enn he fez a zave ho daoulagad hag ho fennou da welout eun arvest kaer ; Herri Bourbon, ha Chateaubriand o verdei etrezek Loundrez evit en em welout hag en em glevout.
Herri, evel evit rei d’he vignoun koz amzer da ober he hent var he bouez, a ia da zouara e Bro-Skos. Tud Mari Stuard ho devoa diskouezet kemend a garantez evit-han pa oa krouadur enn ho zouez ! Brema, den iaouank gren ha flamm, e teu d’ho zaludi ha d’ho zrugarekaat. Treuzi a ra ho bro, o kas var he lerc’h eun ingroez a vobl, laouen hag euruz oc’h he welout. Mont a ra he-unan da welout ar pez ho deuz a enorusa. Ho labouradegou brudet, ho ijinou kaer, ho merouriou-skol, ho zudchentil vrasa. E pep leac’h e touger d’ezhan enor ha karantez, rak e pep leac’h e weler enn-han heritour eur wenn vraz, eun den iaouank gwalleuruz hep her beza meritet, eur Prins miret gant Doue evit ober gant-han eunn dra bennak ha na hell den da lavarout. Gouarnamant Bro-Zaoz hep ken, ann enebour koz-ze da Vro-C’hall, ne ra enor ebed d’ezhan. Gwelloc’h eo d’ezhan dougenn ann dorn da vinistred hon tud nevez, eget anaout mab bihan ar Vourboned. Ha neket eun dra didalvez evit hema beza bet digemeret enn doare-ze gant ar rumm dud a reaz ato lid d’ar re a werze d’ezho Bro-C’hall, hag a zevaz Jeann d’Ark pehini he diframme digant-ho. Noblanz Bro-Zaoz nag ar bobl munud na heuiljont ket mouzerez tud ho gouarnamant. Herri, evel kenta denchentil euz ann Europa a oe digemeret gand enor ha gand joa enn huella maneriou, hag ar bobl a zalc’he stad anezhan, o sonjal enn he renk, enn he iaouankiz, enn he walleur.
Ann aotrou Chateaubriand a zigouezaz e Loundrez d’ann 23 a viz du, hag en em gemeraz euz ar zal vraz miret evit-han dre urz ann Duk a Vourdel, e palez Belgrav-Skarr. Eno e kavaz eul lizer leun a zevenidigez, skrivet d’ezhan gand ar Prins. Ann Duk a Vourdel a zigouezaz, d’ar 27, da eiz heur diouz ann noz. Enn eur ziskenn euz he garr, hag abarz pignat enn he gamprou, e fellaz d’ezhan gwelet ann aotrou Chateaubriand. Kentis ha ma oe eat ebarz ar gampr, Herri en em daolaz etre divrec’h ar skrivagnour braz ; hag hema oc’h he starda var boull he galoun, a oe ker rouestlet, ken a oe ret d’ar Prins he zerc’hel enn he zao. Antronoz da gresteiz e oe great ann digemer kenta d’ar Fransizien a oa deuet da welout ar Prins, euz a bep korn a Vro-C’hall. Herri gand he vadelez hag he zevenedigez a vepred, a gaozeaz gant-ho enn he eaz, ha gand pep hini anezho hep dibab evit nikun, nemet ato evit ann aotrou Chateaubriand, da gavout pehini e teue alies alies, ha da behini e c'hourc'hemennaz choum azezet, enn eur lavarout d’ezhan ker kaer : Sonjit, aotrou Chateaubriand, e fell d’in en em harpa var n-hoc’h.
Evel ma hon euz hel lavaret, pa gomzemp euz a zeskadurez ann Duk a Vourdel, he spered hag he galoun a ioa evel moulet var spered ha var galoun ann aotrounez Frayssinous ha Chateaubriand, ho menosiou var ar fesoun da c’houarn ann dud a oa deuet da veza he venosiou. Aoun na vije gouiet kement-se eo en devoa gouarnamant Loeiz Felep, pa gemere kement a boan o klask mirout na ’z aje Chateaubriand nag ann Duk da Loundrez. Hogen ann hevelidigez-ze a venosiou etre ar Prins iaouank hag ar skrivagnour koz a oe diskleriet d’ar bed splannoc’h eged ann deiz d’ann 29 a viz du.
Ar Fransizien a oa bet ann devez araok o saludi ann Duk a Vourdel, a zeuaz da ober ho gwel a enor d’ann aotrou Chateaubriand. Enn ho fenn edo ann Duk a Fitz-Jams, pehini, enn hano ann holl, a gomzaz evel-henn : — « Goude beza saluded Herri a Frans, e choume d’e-omp eun dleat da ober, ann hini da zont da zaludi Roue ar sperejou braz. Roet hoc’h euz kuzul d’ar Rouaned pa oant var ann tron, ha n’oc’h ket bet selaouet ; eurusoc’h, e teuit hirio da starda enn he venosiou, ha da zifenn mab bihan Loeiz XIV. Eun arvest kaer a ziskouezit d’ar bed. Bro-C’hall, pehini goude holl, a zo bepred Bro-C’hall sounn he fenn, a zell ouz-hoc’h, laouen ha souezet. Ho kwelet e deuz gant plijadur o tont ama dre ma anaie ho menosiou, pere eo ivez he re ; dre ma ouie e teuac’h da ober eun dra hag a hell talvezout kalz d’ezhi. Grit ho kefridi. Komzit d’ar Prins euz ann amzer dremenet, evit diskouez d’ezhan ar gwall-gerrek en devezo da drei divar-n-ho, komzit euz ann amzer da zont, ëvit diskouez d’ezhan ann hent en devezo da heulia. »
Ann aotrou Chateaubriand tenereet holl, n’en devoa ket gallet c’hoaz rei he respont, pa zigoraz dor ar zal enn he diou stalaf ; Herri a Frans a zeue. Mont a reaz eeun-hag-eeun da gavout Chateaubriand, hag eun dourn d’ezhan var skoaz ar skrivagnour koz, e troaz ouz ar Fransizien souezet, hag e lavaraz d’ezho : « Gouezet am euz e oac’h en em zastumet e ti ann aotrou Chateaubriand, hag eo falvezet d’in paea d’e-hoc’h ho pizit dira-z-han, ken euruz ounn d’en em gavout e touez Gallaoued ! Bro-C’hall a garann, dre ma eo Bro-C’hall va mamm-bro. Ha mar d-eo eat biskoaz zonjezonnou va c’haloun etrezek tron va zad-koz, ne d-eo bet nemet gand ann esperans da hellout ober vad d’am bro, enn eur heulia kenteliou ha menosiou ann aotrou Chateaubriand ; menosiou pere ho deuz kement a zifennourien kalounek er vro gaer e pehini ounn ganet kerkoulz ha c’houi, aotrounez. »
Eur griaden a levenez a darzaz var lerc’h ar c’homzou kaer-ze. Al laouenedigez a ioa bar ; Herri a Frans en devoa great he ziskleriadur, hag he gomzou a oa klevet gant Bro-Zaoz, gant Bro-C’hall, gant ann holl Europa. Petra ho devoa mui he enebourien da lavarout. Ann diskleriadur-ze a gemeraz c’hoaz eun nerz nevez diouc’h ann daou lizer a zo ama var lerc’h, hag a zo evel ar skrid-diel euz ar pez a oa deuet ann Duk a Vourdel da ober da Vro-Zaoz.
E Loundrez, ar 4 a viz kerzu, 1843.
« Aotrou Chateaubriand, var vare da gaout ar c’hlac’har d’en em zispartia diouz-hoc’h, e fell d’in komz d’e-hoc’h c’hoaz eur weach euz va holl anaoudegez vad evit ar vadelez hoc’h euz bet da zont d’am gwelout e diaveaz bro, ha lavarout d’e-hoc’h ann holl blijadur am euz bet oc’h ho kwelout hag o kaozeal gan-e-hoc’h var ar pez a zell ouz ann amzer da zont. O veza ma oa va zonjou ha va menosiou var ar fesoun da ren, henvel e pep tra ouz ho re, em euz gwelet gant plijadur penaoz al linen am euz heuliet bete vrema em divroidighez, hag ann doare am euz kemeret dirak va Bro ha dirak ar bed, en em gav henvel tre ouz ann aliou a oann deuet da c’houlenn digant ho kosni ha digant ho kouiziegez. Kerzet a rinn eta gant muioc’h c’hoaz a fisians ha startoc’h var va zreid, dre ann hent am boa dija linennet arao-z-oun.
« Eurusoc’h eged-oun, c’houi a ia da welout adarre hor mamm-bro muia-karet. Livirit da Vro-C’hall ann holl garantez a zo em c’haloun evit-hi. Joa eo gan-en e klefe kement-se euz a c’henou eun den ken karet ha ken anavezet gant-hi, ha pehini en deuz, e pep amzer, difennet gant kemend a nerz gwiriou ar rouaned ha gwiriou ar bobl.
« Nevezi a rann d’e-hoc’h, aotrou Chateaubriand, ar gwestl euz va c’harantez gwirion.
» Herri. »
Antronoz ann aotrou Chateaubriand a responte dre al lizer-ma :
Loundrez ar 5 a viz kerzu, 1843.
- » Aotrou Prins,
« Ar stad a ziskouezit ober ac’hanoun em digolfe euz va holl zrouk-euriou. Hogen ar c’homzou a gavann enn ho lizer a zoug muioo’h eget karantez em c’henver, eur bed all eo a zizoloont d’am daou-lagad, eur bed nevez eo en em ziskouez da Vro-C’hall.
« Saludi a rann gant daelou a levenez ann amzer euruz a ziouganit d’e-omp. C’houi dinamm e pep tra, c’houi da behini na helleur ober ken rebech nemet ma ’z oc’h mab bihan da Zant Loeiz, ha na ve eta nemet-hoc’h-hu a wall-euruz etouez ar iaouankisiou a dro ho daoulagad var-zu enn hoc’h ?
« Lavarout a rit d’in penaoz, eurusoc’h eged-hoc’h ez ann da welout adarre Bro-C’hall : eurusoc’h eged-hoc’h ! hen-nez, hep mui ken, eo ar rebech a hell ho kaloun ober d’ho mamm-bro. Nann, Prins, n’hellann ket beza euruz epad ma viot er boan. Nebeud amzer a joum gan-en da veva, va c’honfort eo kement-se. Ann hardisiegez am euz da c’houlenn, ma ho pezo, pa na vezinn mui, eun tammik sonj euz ho servicher koz.
« Beza ez ounn, gand ann doujanz ar vrasa, aotrou Prins, d’ho Huelded Roeal, ar vuella hag ar sentusa servicher,
» Chateaubriand. »
Ar pez a helle Herri da ober evit difenn he wir, a oa great. Ne oa ket enn he c’halloud pignat c’hoaz var ann tron, na kemer kurunen he dud koz ; ar pez a oa da ober evit neuze, a oa diskouez d’ar bed penaoz evit euz he du-hen netra na virje ne zistroje d’he vro. Lekeat en devoa frankisiou ar bobl var ar memes linnen gant gwiriou ar Roue, ha prouvet en devoa ec’h anaie menosiou hag ezommou he amzer. Goulenn a rea ar pez a c’houlenn ann darn fura euz ar Fransizien : Ar Roue dre c’hoad, ar gwiriou dre gannad.
Al lezenn-vamm-ze euz hor gouarnamant konstitusionel a ioa skrivet doun enn he spered hag enn he galoun. Ann holl Fransizien eat d’he zaludi hen amprouaz, ha pa he weljont a vandennadou ; ha pa he weljont pep hini enn he du. Etouez ar Fransizien-ze e oa tud ar re enorusa euz hor bro, ha dre ho c’hargou ha dre ho gwisiegez. Eat e oant da welout ar Prins, nann hep ken evit ober al lez d’ezhan, mes evit lavarout d’ezhan pep gwirionez. Diskleria a rejont frank ar stad e pehini edo Bro-C’hall, ann ezomm en deuz pep hini da gemer perz e afferiou he vro, hag ar gwir a dle pep hini da gaout da hellout mont er garg-ma-karg, mar d-eo par d’he dougen. Ar Prins ho selaoue gant plijadur, a responte gant furnez ha gwieziegez, ha peb unan a oe souezet o welout e oa he venosiou var ann traou-ze holl henvel e pep tra ouz menosiou ar vro. D’ar re-ma e lavare : « Ma lez Doue ac’hanoun da bignat var dron va zud koz, ne fell d’in beza na Roue ann dudchentil na Roue ar vourc’hisien, mes Roue ann holl. » Da re all e lavare : « Frankisiou ar vro e rouantelez Frans a zo ker sakr ha gwiriou ar Roue. » D’ar re a zeue dre herder ha dre garantez da doui fealded d’ezhan e responte : « Ann daill wella da brouvi d’in ho karantez, eo servicha Bro-C’hall. » Pedi hag aspedi a rea ar re a zeue d’he gavout d’en em glevout, d’en em unani, pep hini hervez he stad, evit ober mad ar vro. « Va brasa mignouned, eme-z-han a vezo ar re ho devezo ar muia skoaziet va bro. » Ha dont a rea unan bennak ha na vije ket roealist da c’houlen he welout ? e responte kerkent : « Gall eo, digasit-hen ; fellout a ra d’in klevout ar c’hallaoued holl, fellout a ra d’in anaout ho menosiou ; na ouezin ar wirionez nemet er c’hiz-se. » Ha lavaret a vije d’ezhan e oa unan bennak e touez he genvroiz ha na grede ket dont dira-z-han, dre’n abek d’he stad izel pe d’he zillad displet ? « Na pa vern ann dillad, eme ar Prins ? e welout a fell d’in ; ne fell ket d’in e ve lavaret en defe bet eur Gall, unan hep ken, c’hoant d’am gwelout, ha n’en defe ket bet he c’houlenn. »
Ann Duk a Vourdel, ken drant ha ker mad gand ar c’hallaoued he genvroiz, en em ziskoueze braz ha solenn dirak ann dudchentil huella euz a Vro-Zaoz, pa zeuent da ober al lez d’ezhan. Neuze e kemere he daol-lagad a Brins, hag ann doareou-ze leun a veurded, pere a rea d’ann dud lavarout : Mab bihan Loeiz XIV a gas gant-han, daoust da beleac’h ez a, Versaill hag ann Teoleri.
Eur weach hep ken e oe gwelet enn eul leac’h digor d’ann holl ; d’ar zul, pa ’z eaz d’ann offeren da iliz katholik King’s-street. Gourc’hemennet mad en devoa na vije ket great eno enn he enor na lid, na kan, na kriaden ebed. « E ti Doue, eme-z-han n’euz brazder ebed evid ann dud, rez eo eno ann holl bennou ; Doue a zo keid enn tu all d’he grouadurien, ma’z omp dira-z-han ker bihan ann eil evel egile. » Dont a reaz ebarz ann iliz, ien ha tavedek, daoulina a reaz da glevout ann offeren, e kreiz etre ann Duk a Levis hag ann aotrou Chateaubriand ; ha plijadur a rea d’ar galoun gwelout ar feiz hag ann doujanz a rene etouez ar Fransizien iaouank all, var skouer ho Frins muia-karet.
Ar Fransizien a zo bet o welout ar Prins a lavar holl ez eo eun den iaouank diouc’h ar re gaera ken a gorf ken a spered. Pa gerze var ar plean, ne lavarjac’h ket en divije bet eur vorzad torret ; pa ziskenne ann delesiou, neuze hep ken e tiskoueze e kamme eun tammik. Ann aotrou Theodor Hersart de la Villemarque, bet o welout ar Prins evel eun niver braz a vretouned all, henvel a helleur ann tri breur De Saint-Luc, ann aotrounez Du Dresnay, De Forsantz, Du Couëdik, Ann aotrou de la Villemarqué ar skrive eta da eur mignoun d’ezhan ar c’homzou brezounek-ma divar benn ar Prinz.
« Me lavaro d’e-hoc’h penaoz em euz gwelet e London brava map-den ha Roue a zo bet krouet gand Doue Eur potr ken drant, ken dreo, ker kalounek, ken nerzuz, enn he gomzou, ker mignoun d’ar Vretouned ! — Karout a rann ar Vretouned, eme-z-han, dre’n abek m’ho deuz roet ho buez evid-omp, hep goulenn na kemeret pae. Paeet int brema, Aotrou, em euz-me lavaret dioc’h-tu. — Hag hen da astenn he zorn d’in ker kaer ! Ha me d’en em deureul da boket d’he zorn... Nec’h am boa ne oa ket ho son c’halv gan-en. Lavaret am euz d’ezhan koulskoude e oa bet savet eur zon gaer e Breiz diwar he benn, ha c’hoarzet en deuz. »
Setu ama ar zon ; hogen ne zere mui ouz ann amzer-ma. Herri V ne fell ket d’ezhan dont e Franz dre vresel ; mes galvet gant ar vro [1]
D’ann 13 a viz kenver 1844 ann Duk a Vourdel a guitaaz Bro-Zaoz enn eun taol. Eul lizer a oa digouezet da lavarout d’ezhan e oa kouezet gwall glanv ann Duk a Angoulem he eontr. Kimiada a reaz ouz ar C’hallaoued dre ar c’homzou-ma : « Aotrounez ho trugarekaat a rann da veza great d’in kavout, epad re verr amzer siouaz ! eur Vamm-vro, » ha d’ar 24 euz ar memes miz ec’h arrue enn dro e Goritz, e peleac’h e oa mall he welout pell a oa.
Emwel ann Duk a Vourdel hag ar Fransisien a reaz re a boan spered da dud hor gouarnamant-ni, evit lavarout ne glaskjent ket en em venji. Sonjal a rejont da genta ober ho froses d’ann daou vill Gall a oa bet e Londrez ; hogen etouez ar roealisted-se a ioa kalz a dud a huel-stad hag a huel galoun, ha na oa ket eaz ho c’hondaoni. En em gemer a rejont eta ouz ar paperiou-keleier pere ho devoa meulet ar pez a oa tremenet e Bell-grav-skarr ; ha kaset a oent dirak ar breujou braz. En em gemer a rejont ouz ann dud a ioa e karg, evel meared, kuzulierien-parres, ha tud a lez, ha taolet a oent e meaz a garg. En em gemer a rejont dreist pep tra ouz ar pemp kannad a ioa bet e Londrez, ha lakaat a rejont ar gampr da vouezi enn ho enep eun tamall hag a felle d’ezho da henvel namm pe eun tach mezuz. Hogen ne oent ket euruz enn ho venjanz : skrivagnourien ar c’heleier a oe akuiteet gand ar breujou, ann dud torret euz ho c’hargou, a oe meulet hag enoret gant ho farresianed mui eget biskoaz ; hag ar pemp kannad, pere ho devoa great dilez euz ho c’harg, a oe hanvet enn dro gant ho elektourien. Evel-se ann namm mezuz a fellaz da dud ar c’houarnamant da deurel var ar roealisted, a gouezaz var-n-ezho ho-unan. Hag e gwirionez, ar pez a rea ne oa netra da damallout d’ar roealisted, a oa ar furnez ho devoa diskouezet epad ann emwel, hag enn ho c’homzou, hag enn ho oberiou. Ne oe klevet eno nemet ar pez ho divije lavaret ann holl Fransizien a feiz vad, ma vijent bet enn ho leac’h. Goulennet ha meulet a oe eno, euz ann eil tu hag euz egile, Frankisiou ar vro ha gwiriou ar Roue ; unvaniez etre ann holl Fransizien, hag ar c’heid-ha-keid a bep hini dirak al lezen ha dirak ar c’hargou ; ezomm ebed euz ann diavezidi, pep tra dre ar vro hag evid ar vro. Warlerc’h ann emwel-ze eo e lavaraz ann aotrou Metternik, ministr braz impalaer ann Aotrich, ar c’homzou-ma : « Ann Duk a Vourdel a zo bet difazi enn he gomzou hag enn he oberiou. He evez-mad, he furnez, he spered eeun ha dizaouzan, enn eun tremen-leac’h ken diez, a zo bet meulet gand ann holl. Komzet enn deuz bepred e kentel, ha great en deuz pep tra gand gwiziegez ; lavaret en deuz ar pez a felle d’ezhan da lavarout, hag hel lavaret en deuz evel ma oa dleet.