| ◄ Maro ann Duk a Verri. | Stad ar vro. - Ginivelez ann Duk a Vourdel. | Ann Duk a Vourdel krouadur. ► |
Beza ez oa neuze e Frans, evel hirio ann deiz, tri pe bevar rumm dud ha n’en em glevent morse var ar fesoun da c’houarn ar vro evit ar guella. Ho gervel a reat ar roealisted, al liberaled hag ar republikaned.
Ar gwall daol-ze ne reaz nemet lakaat mui-oc’h-mui a vinim etre-z-ho. Ar re deara euz ar roealisted, a dammallaz al laz-ze d’ar republikaned, ha zoken d’al liberaled. Ar re-ma, evel guir, a ieaz drouk enn~ho o klevout kement-se, ha glazet mui-oc’h-mui ouz ar roealisted, a droaz gwas-oc’h-gwaz enn tu gand ar republikaned. Ar republikaned, petra bennak ma en em laoueneent e kuz euz ar pez a oa c’hoarvezet, evel ma ho deuz hen anzavet divezatoc’h, a zalc’haz a grenn da lavarout ne oa ket ann den-ze diouc’h ho zud, ha n’ho devoa perz ebed enn he dorfed.
Al loden wella euz al liberaled n’ho devoa kaz ebed ouz ar Vourboned ; re a skiant vad ho devoa evit sonjal en em zizober ouz ar c’haera tiad-tud roeal a zo var ann douar. Ar pez a zo c’hoarvezet divezatoc’h, d’ar bloaz 1830, a zo bet great enep ann noblanz kentoc’h eget enep ar Vourboned. Elbik a ioa pell a oa etre ann daou rumm dud, ha dre ma kreske madou al liberaled pe ann dud chentil nevez, e kreske ivez ho gwarizi enep ann dud chentil koz. Ar re-ma, var ho meno, a oa deuet gwelloc’h gand ar Vourboned ; ar pez ne oa ket gwir. Charles X, kerkouls ha Loeiz XVIII, a ioa e gwirionez tad ann holl Fransizien, hag ho dougen a rea holl enn he galoun, hep preferanz evit rumm ebed. Mes, a lavaro eur re bennak, ha na ouzont netra : Ar c’hargou a oa oll gand ann dud chentil ; gaou eo kement-se, evel eur maread a draou all hadet etouez ar bobl gant fallagriez. Ar c’hargou a enor, na lavarann ket ; rak kaer a vezo, beza ez euz enn hor bro tiadou koz a dud, pere a vezo bepred enorusoc’h eget ar re nevez savet. Mes ar c’hargou gant pae, a ioa kement ha muioc’h anezho gand ann dud chentil nevez eget gant ar re goz.
Ann oll dud gwiziek a ouie mad awalc’h kement-se ; Hogen gwarizi ha lealded na gerzont nemeur kevret. Ar blijadur da izellaad ann noblans, hag ivez, eun tammik, ar c’hoant d’en em lakaat er c’hargou huella, a reaz neuze da galz a liberaled mont a enep d’ho c’houstianz, ha rei dourn d’ann dud fall da gas er meaz euz ar vro ar gwella tiad-tud roeal a zo bet biskoaz.
Evit ar republikaned, da lavarout eo, ar rumm dud-se, pere ne fell d’ezho klevout komz nag a Zoue nag a Roue, ar re-ze ne oant ket easoc’h tamm ebed goude maro ann Duk a Verri. Ar c’hrouadur a behini en devoa komzet, hag a ioa c’hoaz e kof he vamm, a rea poan spered d’ezho. He gas da goll ho divije kavet mad, petra bennak ne anzavent ket ho drouk-c’hoant.
D’ann nosvez etre ann 28 hag ann 29 a viz ebrel, Eun tenn-tarz (e gallek pétard), a oe laosket dindan prenestrou ann trepas-nevez e palez al Louvr, peuz-tost d’ar gampr e pihini e oa ann Dukez o choum. An tenn-ze a reaz kement a drouz ma oa eaz awalc’h da bep unan gwelout e oa kement-se eun taol great a-zevri evit lakaat ann Dukez da goll he frouez dre eur gaouad aoun. Ar feller, hanvet Gravier, a oa teo’het kuit ker buhan, ken na helle ket ar gouardou he gavout. Hogen eiz devez varlec’h, en devoe ann hardisiegez da zont c’hoaz var ar memes leac’h, gand eun tarz all brasoc’h evit ann hini kenta, ha grounnet enn eur paper var behini e oa eur zon great evit lakaat ar bobl da zevel enep ar c’houarnamant. Pa oe digaset dirak ar breujou braz (les assises), e fellaz d’ezhan rei da gredi n’en doa bet c’hoant nemet da ober eur bourd, evit lakaat ar gouardou da zevel ha da gounnari. Mes kavet a oe var-n-ezhan skridou republikan, ha klevet e oa bet meur a weach oc’h en em zevel grons enep ann dud roeal. Kevret gant-han e oe harzet eun den all, hanvet Bouton, tamalet da veza e gen-dorfetour ; hen eo en devoa great ann daou darz. Ar breujou braz ho diskleriaz ho daou kabluz euz ar pez a damallet d’ezho, ha barnet a oent d’ar maro. Hogen var beden ann Dukez a Verri, ar boan a varo a oe chenchet e ugent vloaz galeou, Gravier a varvaz er galeou ha Bouton enn eun hospital a dud foll.
Kement tra fall a ioa ho devoa en em glevet, a zonj d’in, evit mirout na zeuche var ann douar ar c’hrouadur-ze gortozet gand ann oll Fransizien. Ann hast d’he welout ne rea nemet kreski mui-oc’h-mui a-ze. Kouskoude tostaat a rea ann termen d’ann Dukez da wilioudi ; hag a bep tu e save etrezeg ann env pedennou kalounek, da c’houlenn digant Doue ma vije ar c’hrouadur eur mab, evit kenderc’hel e Frans gwenn ar Vourboned, ha starda dre ar bed ar peoc’h hag ann urz vad. Eun dra bennak a lavare da bep unan e gweled he galoun e vije eur mab a vije ; ha keariou braz euz a du ar c’hresteiz a ie bepred araok, hag a gase kannadourien d’ar Prins ha na oa ket ganet c’hoaz. Ann Dukez a Verri he-unan a lavare da gement hini a gomze d’ezhi var gement-se, e oa sur awalc’h e divije eur mab. Eun hunvre e devoa bet, eme-zhi, hag ann hunvre-ze a ioa evit-hi eur gwir weledigez (vision). Beza e oa, e kave d’ezhi, oc’h ober eun dro-vale e balli vraz ann Elize. Hag e talc’he dre ann dourn, he merc’h hag ar Prins a oa c’hoaz da c’henel. Neuze e doa gwelet ha gwelet mad Sant Loeiz, pehini a glaske teurel he vantel roeal var ar verc’h. Hi a gennigaz d’ezhan he mab, hag ar Zant a lekeaz bep a gurunen d’ann daou grouadur var ho fenn.
Er fin d’ann 29 a viz gwengolo 1820, gouel Sant Mikeal, e teuaz ar c’hrouadur er bed. Kanol braz ar Roue a zihun ar gear a Baris e kreiz he c’housk. Pe seurt kelou a zo gant-han ? Pe eur verc’h, pe eur mab a zo ganet d’eomp ? Daouzek tenn a zo evid eur verc’h, ha trizek evid eur mab.
Ann holl a ro skouarn, ann holl a gount ; ar re-man gant fisianz ha drid-kaloun, ar re-hont gant enkrez ha kasoni. Ar c’hanol a groz bep pemp minuten ; beac’h a zo o tenna ann alan gand aoun da fazia. Daouzek tenn a zo bet... ann drizekved a groz, hag eun tenn all brasoo’h a zeu var he lerc’h ; mouez eur bobl braz o krial var eun dro : Bevet ar Roue ! Meulomp Doue ! « Ia benniget ra viot, o va Doue, c’houi pehini a ziskar hag a zav adarre, pa girit ; c’houi pehini a zigor ar bez, ha kentiz goude a laka ar vuez da zevel diouc’h ar bez memes ; ra viot benniget ! Rak ne ket falvezet d’e-hoc’h e vije mouget e kreiz tenvalijen eun nosvez-zu, na dindan kountel eul lazer, ar wenn gaer-ze a dud kalounek ker skeduz a viskoaz var ann tachennou brezel, ker karet dre ar bed dre ’n abek d’ho madelez. Nann va Doue, ne ket bet falvezet d’ehoc’h e vije mouget ar wenn-ze e kuz, evel eur beachour dianaf, paket gand ann noz, ha lazet gand eul laer enn eul leac’h distro. Benniget ra viot-hu, c’houi pehini hoc’h euz eur weach c’hoaz miret ar c’hrouadur Joas enn ho templ, hag enaouet gand eun elvenik ken dister goulaouen David o vont da vervel. Ra viot benniget, evid ar bann-heol-ze hoc’h euz lekeat henoz da zevel var di Loeiz XVI, var ann ti kanvouuz-se, pehini, goude keid amzer a vel o tont tre enn-han eun hostiz gozik dianavezet... al levenez ! » Enn eun taol ar gear a Baris en em gavaz ker sklear hag ann deiz, dre ar goulou elumet var ann oll brenestrou. Ar bobl a zigargaz mintin mad var-zu ar pales, da glevout kelou euz ar c’hrouadur pehini a rea he holl joa. Hag ann Dukez a Angoulem a dostaaz ouz ar prenestr, ar c’hrouadur var boull he c’haloun, epad ma lavare Loeiz XVIII d’ar bobl, divar gael-prenestr al lez (balcon) : Va mignouned, eur mab a zo ganet d’eomp, d’eomp holl gwitibunan : ho karout a rai evel ma ho deuz he dud ho karet.
Ar vamm, ker kre a galoun ha ker leun a fisians pa oa oc’h he zougen, brema kel laouen ha ken euruz, a c’hoanta dont he-unan da ziskouez he mab d’ar bobl. Ar zoudarded, koz ha iaouank, a zoug ann armou d’ar bugel, oo’h he zaludi mab ha mab bihan d’ar re ho deuz ho c’haset kel lies d’ar gounid. Ar c’hleier a vrall, ar c’hanoliou a groz, peb iliz a gan ann Te Deum. Rouaned ar broiou all, dre ho c’hannaded, a ia da ober ho lez d’ar bugel nevez-ganet, ha kannad ar Pab a zalud anezhan, och he c’hervel Krouadur ann Europa. Lamartin ar barz huel kuzuliet enn he wersiou, her galv Krouadur ar burzud ; ha Victor Hugo a ziougan he vuez da zont enn eul lavarout :
Enor d’ar vronsen c’hlaz a zeui da gef d’he zro !
Ma oa braz al levenez, ann estlamm a oe brasoc’h c’hoaz, pa oe klevet petra e devoa great ann Dukez a Verri. Ann dud fall na ehanent da zevel geier, ha da hada gwall vrud etouez ar bobl diwarbenn ar c’hinivelez-se. — Oh ! ia, eme-z-ho, eur mab a vezo, na petra ’ta ? Bemdez e kaseur d’ar pales eur bugel nevez-ganet, ha pa vo gwillioudet ann Dukez, e vezo diskouezet hen-nez d’eomp... — Mad, ann Dukez kalonnek, o veza lekeat he c’hrouadur er bed, na lezaz ket trouc’ha d’ezhan ar gorden-vegel, ken na oe deuet eno testou a berz ann tri rumm dud. Ar Maréchal Suchet, liberal, a zigouezaz ar c’henta ; « Marechal, eme ann Dukez d’ezhan, gwelout a rit ema c’hoaz ar c’hrouadur stag ouz in ; nem euz ket gouzanvet e vije trouc’het ar gorden-vegel d’ezhan araok ma vijac’h digouezet. » Ar Marechal de Coigni, gwardou nasional, ha kalz re all a welaz ann dra-man, hag o deuz douget testeni anezhan.
Mad e devoa great ann Dukez ; rag eur pennadik goude ma oa gwilioudet, e tigouezaz ann Duk a Orleann d’he gwelout, gant he bried, hag he c’hoar ann demezell Adelaïd. Hah hou-ma a lavaraz : « Goude holl, ne oa test ebed... » Eun aotrou, pehini a oa a dre he c’hein, a respountaz d’ezhi seac’h awalc’h : « Sal-ho-kras, demezell, ar Maréchal Suchet a oa aman, ha pevar gward nasional, ha diskleria a raint ar pez ho deuz gwelet. » Diskleriadur ann dud-ma dre skrid ha dre c’henou a zo douget var diellou ar rouantelez, re hir a ve ho lakaat ama e brezounek.
Ar bar levenez en em astennaz euz ar gear a Baris var ar rouantelez penn-da-benn, hag ar parresiou en em glevaz da ober eur prezant d’ar prins nevez-ganet. Sevel a rejont arc’hant da brena d’ezhan Maner Chambord. Hag hirio ann deiz, ann Duk a Vourdel a gemer ann hano a Gont a Chambord.
Eur pennadik goude e c’houarvezaz eun dra hag a ra da gredi penaoz ann dud fall a zalc’he pepred ho daoulagad var ar c’hrouadur-ze, evit en em zizober anezhan, pa ho divije kavet ann tu. D’ar seiz var-n-ugent a viz kenver 1821, da bemp heur diouc’h ar mintin, e oe klevet eun taolad trouz, hag a lekeaz da grena ar c’harteriad tiez a zo enn dro da balez ann Teoliri. Ann trouz-se a henvele dont euz a ziabarz ar palez memes. Hag e gwirionez, ann taol a oa great ebarz ar c’horf-ti e pehini edo kamprou ar Roue, ha re ann Dukez a Verri. Ann tenn-ze a oa tenn eur varillad poultr, lekeat etre ar voger hag eun arc’h da c’houarn keuneud, var ann delez distro a gas da gampr ann Dukez a Verri. Dre ma tostee ann dud d’ar palez, ne welent nemet gwer torret ha prenestrou divarc’het ; mes hep dale e klevjont ne oa c’hoarvezet drouk ebed gand den, na gand ar Roue, na gand ann Dukez, na gand hini ebed euz ho zud.
Koulskoude ar republikaned, hag eun darn vraz euz al liberaled, a rea ar gwasa ma hellent evit hegasi Ministred ar Roue, ha tamallout he gaou holl oberiou ar c’hournamant. Dispac’hiou a zave stank-ha-stank dre ar rouantelez, ha dreist pep tra er c’heriou braz. Ret e oa dougen lezennou eun tammik garo, evit kabestra ar badennadou-tud diroll-ze ; ac’hano klemm ha kri forz aberz al liberaled. War ho meno, ar vamm-lezen (la charte) a oa taolet a gostez, ha frankisiou ar vro a oa war var da veza lammet digant-hi. Ann dud fur hag eveziek a wele hag a lavare awalc’h penaoz ann enebiez pennaduz-se enep ar c’houarnamant a zeue euz a eur vreuriez kuzet a dud fallakr pere a hanvet karbonari. Ar vreuriez-se a oa skignet dre ar c’heriou brasa, hag ar pennou anez-hi a oa zoken e kampr ar pared, e kampr ar gannaded, ha beteg e pales ann duk a Orleann. Evel-se pa felle da vignouned ar Roue diskulia d’ar c’houarnamant ar vreuriez kuzet-se hag he labouriou ganaz, al liberaled o zave ho mouez da nac’ha, ha da lavarout penaoz ann dra-ze ne oa nemet geier, savet evit kas da goll eur rumm dud, var zigarez ne oant ket servicherien touet da vinistred ar Roue. Hogen divezatoc’h, pa int deuet a benn euz ho zaol, al liberaled-se, ho deuz anzavet mad ho breuriez kuzet, hag en em fougeet zoken e 1830 da veza labouret e kuz, epad pemzek vloaz da ziskar ar Vourboned.
Koulskoude kement a zispac’hiou savet evel var eun dro dre ar rouantelez, a enkreze ar c’houarnamant. Ret mad a oa dismantri dioc’h-tu ar bandennou a oa dindan ann armou, ha mirout na zavje re all. Ministred ar Roue a zalc’haz ti-kuzul, ha menoz pep hini a oe ma vije raktal, hag hep ehana, great beac’h var ann dispac’hiou anavezet, hag ivez var ann holl vreurieziou kuzet, pere a oa bet, nevez a oa, barnet, koundaonet hag harluet gand holl rouantelesiou ann Europa, ia chetu petra oa da ober. Hogen pa oe digoret ann enklaskou, e oe kavet, etouez ann dispac’herien, meur a gannad euz a gampr ar gannaded, evel ann aotrou de Lafaïet... petra da ober ? Mont da benn gand ar prosez a oa dleet, hep espern den ebed ; rak eunn dra disleal hag a wall skouer eo gwana ar fellerien vihan, ha lezel ann dorfetourien vraz. Hogen ann dra-ma a rear re alies siouaz ! ha bepred gand koll evid ann urz vad, rak na c’hounezeur gwech ebed netra oc’h espern ann dud fall. Evel-se ann aotrou de Lafaïet, dibreder hag e peoc’h he-unan, a skrive da strollou ar vreuriez en em zevel holl a enep ar Vourboned, war he lavar, ann dispac’h a oa neuze ar santella euz ann holl zleadou. Hag epad ma kouske de Lafaïet, didrouz enn he vaner, ar vreudeur munud a oa taolet a strolladou er prizoniou, ha lod anezho zoken a gase ho fennou, var ar staliou-laz (var ar chafot). Ar c’houarnamant a espernaz evel-se meur a weach mistri ann dispac’herien, o sonjal ho gounit ; ha pa dall ne deuent nemet hardisoc’h enn he enep. Ann dud fall n’euz netra da c’hounit gant-ho. Ma vije bet krennet ho ivinou d’ar pennou braz-se euz al liberaled, anavezet mad enn diou gampr hag e leac’h all, dispac’h dizeur 1830 ne vije ket c’hoarvezet.