Istor Breiz, 1893/Rann 27
O Breiz, bro karet setu da vugale,
Huel ho baniel a leveront deomp-ni ;
Ha bezit christenien dirag an dud impi :
Gant joa hon deuz skuiliet hor goad evit ar fe !
An eskibien, o velout ne oant ket gouest da barlant en Assemblée, kement a drouz e vije greet evit mirout outo da veza klevet, ha ken injuriet e oant pa bignent er gador, a lakeaz dre skrid ar o doa da lavaret evit difen an Iliz.
Neuze an dud difeiz a sonjaz e vije ret ober d’an oll dud e karg er rouantelez toui pe ober al le e oa mad ar pez a reent, hag e vije dalc’het d’ho lezennou. Pa oe grœt al le-ze en iliz-veur a Dol, an 21 meurz 1790, an aotrou’n eskop Hercé a lavaraz : Aotrounet, arabad eo deoc’h sonjal e kafemp mad ar pez en deuz grœt an Assemblée Nationale divar ben ar relijion ; Jesus-Christ en deuz fiet hor c’hreden d’an Iliz ; hi hepken a oar petra zo mad da ober var ben an traou a zell euz ar relijion ; ha n’euz nikun ac’hanomp a gement ne rofe he vuhez kentoc’h evil he dilœzel.
Evel-se an aotrou’n eskop Hercé a zisklœriaz he feiz dirag an oll. N’oc’h ket evit kompren peger braz oe ar gasoni oc’h an eskibien en amzer-ze. Labouret e vije da lakaat ar veleyen da drei kein dezo ; mœz kaer oe labourat evit-ze, ne oa nemet ar re fall n’o doa ket a ziaraok kunduet eur vuhez vad a gement en em zavaz a enep ho eskop.
Neuze an aotrou Karron, bœlek santel euz a Roazon, a skrivaz d’an oll veleyen, kureet eveltan, evit lavarout dezo derc’hel mad d’ar respet a dleent d’an eskibien, hag evit lavarout dezo dioual rag ar re a glaske o dispartia diouto.
« O va breudeur er velegiach, eme-he, diouallomp da zisprijout an eskibien, dalc’homp dezo, sentomp outo. An hini na fell ket dezan senti oc’h an hini zo huelloc’h evitan, a zeu buhan da goueza er schismou hag en hœreziou. Petra lavarfe sant Cyprien mar klefe ar pez a vez lavaret breman a enep prinset an iliz gant ar re a dlee senti outo hag o douja ? »
Troët oa neuze an oll e Frans da glask ober evit ar guella evit chench ar pez na blije ket d’ar bobl ; ar Roue hag an dud vad a felle dezo chench an traou-ze dre zouzder ; ar re oa e pen ar Ravolt oant kasi oll Francs-maçons hag a felle dezho distruj agren ar relijion, laza ar Roue hag ober trouz.
Ar funcher zo breman a zo ar memez re a oa araog ar revolution ; chenchet eo an hanoiou ; mœz kesket ar guiriou. Gueich all oa an dail, breman ar funcher var an douar. Ar pez oa galvet neuze capitation a zo breman côte personnelle, Evel gueich all e renkomp pea guiriou var ar beva ha var ar varc’hadourez evel ma reomp breman hag ouspen pea ar c’hanved-diner da varo hon tud ; pea a reomp breman muioc’h a viriou eget pobl ebet. Ar guiriou a gresk bep veich ma c’hounezont an dud fall var ar re vad.
D’an 9 euz a viz ebreul 1790 oe goulennet ma vije distrujet an deok hep rei netra d’an dud a iliz en ho leac’h. An aotrou Boisjelin, arc’heskop Aix, na ehane da zifen an Iliz, sevel a reaz he vouez a enep an dud difeiz hag a lavaraz dezo : « Ne peuz guir ebet d’ober ar pez a fell deoc’h ; ha mar er grit, ne vo ket eur mad evit ar bobl ; elec’h guerza madou an Iliz, goulennit, digant Iliz Frans, arc’hant evit sikour ar gouarnamant hag er raio deoc’h a galon vad ; mœs ne dit ket da verza madou n’ho peuz guir ebet varnezho, na da zistruj an deok, araok beza goulennet aotre hon Tad-Santel ar Pab. Goude ma po kemeret danvez an Iliz, na viot ket pinvidikoc’h ! »
An dra-ze a zo en em gavet guir, evel m’oa lavaret deoc’h kent ; teuzi a reaz an arc’hant-ze etre daouarn an dud fall ha e chomaz ar rouantelez paouroc’h evit kent. Pa oe guerzet madou an iliz, na jomaz gant ar Francisien nemet paper hanvet assignats evit moniz. Rag na reer ket heb gloaz brezel da Zoue.
Na gemerit ket leveou an Iliz, a lavaraz dezo an aotrou Maury ; ho madou vo lammet diganeoc’h d’ho tro, ma gemerit madou ar veleyen ; goaz-aze evidoc’h !
An dud a iliz, o velout na oant ket selaouet pa gomzent evit ar relijion, en em zastumaz e ty ar c’hardinal La Rochefoucault, eskop a Rouen, evit lakaat dre skrid ar respount o doa da ober d’an dud difeiz a vire outo da veza klevet en Assemblée.
Eno e oa merket ganto an oll dismegansou, an oll dislealdet gret en Assemblée a enep ar relijion ; hag e tisklœrient neuze e oant oll prest da vervel kentoc’h evit dilœzel ar guir relijion. Sina a reont al lizer-ze d’an 19 a viz ebrel 1790.
An daou vreur Boisjelin, unan arc’heskop Aix, hag eun all eskop Auxerre, a zinaz gant eun niver braz a veleyen ha c’huec’h euz ar veleyen breton deputet en Assemblée. Rag an darn-vuia anezo oa bet gounezet d’an tu fall.
Pa oe klevet e oa sinet ar skrid evit ar guir relijion, ar veleyen en eskoptiou Breiz a c’houlennaz sina ive. Beleyen Roazon oa neuze oc’h ober ho retret, kas a rezont da Baris eul lizer evit renta enor d’an eskibien ha d’ar veleyen vad, ha kondaoni al lezennou fall gret a nevez. E Naonet, ar veleyen na zalejont ket d’ober kement all ; eskop Kemper a gassas he hano hag hini he veleyen.
Hogen an Assemblée na reaz van ebet euz a gement-ze.
An alvokaded difeiz-ze o doa gret kement a zrouk d’ar relijion dija, a reaz lezennou falloc’h c’hoaz.
D’an 29 euz ar miz mae 1790, an aotrou’n eskop Boisjelin a zavaz adarre he vouez evit difen an Iliz, hag a lavaraz d’an dud fall-ze e oa roet he gallout d’an Iliz gant Jesus-Christ, guir Vap Doue ha Doue he-unan ; ha na helle ket hi digemer lezennou digant an dud. Ha den ebet n’en doa guir da rei lezen d’ar veleyen na d’an eskibien nemet a berz hon Tad-Santel ar Pab.
Mar deuz, emezan, lec’h da jench lezennou an Iliz, ret eo goul aotre ar Pab, ha gervel oll eskibien ar rouantelez evit ober an nevezentiou-ze.
Eun alvokad hanvet Treilhar a respountaz dezan an devez varlec’h, hag a zisklœriaz direspet, en dije desket ho c’hreden d’an oll veleyen ha d’an tregont eskop oa neuze deputeet en Assemblée.
Neubeut a neubeut an dud difeiz euz an Assemblée a zeuaz a ben da ober al lezennou nevez ker brudet dindan an hano a Gonstitution civile ar veleyen ; da lavaret eo lakaat ar veleyen a renk ar re o deuz kargou er gouarnamant, hag o lakaat evel tud na zalc’hont mui ho c’harg euz a Jesus-Christ mœs euz an dud. An aotrou’n eskop La Marche a skrivaz neuze d’an oll veleyen euz a eskopti Leon, an doare d’en em gemer evit chom stard en ho dever ; hag a lavaraz da beb hini anezo : Esto fidelis usque ad mortem, bezit fidel beteg ar maro !
Etouez al lezennou sakrilaich euz an Assemblée, var ben an dud a Iliz, e oe douget houman : An eskop e vije choazet gant tud an eskopti hag hanvet d’ar muia moueziou. Ar bersonnet, hanvet evel-ze ive e pep parrez, a helle choas peb hini he gureet hervez ma karie, evit e sikour en he labour. Ar veleyen a dlie neuze toui pe ober al le, evel an dud e kargou ar gouarnamant.
An aotrounet Berardier ha Royou, ho daou euz a Gemper, a skrivaz neuze an difen euz an Iliz katolik, apostolik ha romen. An aotrou’n eskop a Leon, hag an aotrou Sant-Luk, eskop Kemper, a skrivaz ive d’hon Tad-Santel ar Pab Pi c’huerc’h, evit goul kuzul digantan. An aotrou Sant-Luk oa klan, pa zeuaz tud ar gouarnamant da c’houlen al le digantan : Cetu aman, emezan, cetu evidoun taol ar maro ! Kass a reaz neuze he respont evit reüzi al le ; hag e varvaz pevar devez goude, o veza roet ar c’henta ar skuer heuliet gant kasi an oll eskibien.
Eskopti Kemper, en eur goll he eskop mad, en em gavaz ar c’henta dindan al lezennou nevez ; hag e oe leac’h neuze da c’hervel ar bobl da choas he unan he eskop. Ar C’hoz euz a Blonevez-Porzay hag Ollitraul euz a Gemper a veulaz lezennou nevez ; an aotrou Koroller, person Sant-Vaze, e Kemper, a respountaz anezo. Hogen ar bobl, leun a joa da ziskuez he dammik gallout e afferiou an Iliz, petra bennag na gomprene ket nemeur a dra eni, en em rentaz e Kemper en despet da vouez ho beleyen, ha kalz anezo na ouient nemet ar brezonek, ha na gomprenent seurt d’ar pez a vije lavaret dezo e gallek, rei a roaz koulskoude he vouez da eun den zo bet eur bœlek touer ha schismatik, Expilly, person Sant-Martin Montroulez, kannad pe depuleet en Assemblée.
Beleyen eskopti Landreger ha beleyen eskopti Leon, o velout stad truezuz eskopti Kemper, a skrivaz d’an aotrou Mintier ha d’an aotrou La Marche, evit ober al le da choum fidel dezo ha d’ar relijion. Cetu aman respount an aotrou La Marche d’al lizer skrivet dezan euz a Vontroulez evit he avertissa, euz a berz an Assemblée, ne oa mui eskop Leon.
« Jesus-Christ eo ar pen kenta euz an Iliz ; roet en deuz pastoret d’an dud fidel ; ar reman ne hellont kaout ar vuhez eternel nemet dre ma zint fidel d’ho fastoret. Evel-ze ma n’em separit dioc’h ho fastor, ne m’oc’h mui etouez an dud fidel ; dont a rit da veza er meaz euz an Iliz, er stad a zaonation ; rag er meaz euz an Iliz, na heller ket beza salvet.
» Kaer en do ho Assemblée ober lezennou, an Iliz na hell ket beza gouarnet gant tud ar bed.
» Doriou an ifern, savet a enep an Iliz na zeuent ket a ben anezi ; hor Salver he-unan en deuz el lavaret. Me a chomo oc’h eskop, ken en do komzet hon Tad-Santel ar Pab ; ha c’hui a dlee senti ouzin, mar fell deoc’h beza salvet. »
Al lizer-ze, lennet gant tud Montroulez, a roaz kalz dezo da zonjal.
C’hoari fall ar Revolution a zigoraz er Finistère e parrez Sibiril. An aotrou Breton, ar Person, oe tamallet gant an aotrou Mær. Ar bœlek mad ha kalonek-ze, en doa lennet lizer an aotrou’n eskop er gador-brezek, hag e doa kuzuliet beleyen tro var dro da ober eveltan ; an dra-ze oa e miz here 25 here 1790. Eun den hanvet Tunk euz n’ouzon dare pe vro (rag an divroidi eo a rea ar muia drouk hag an droiou goassa en hor bro, evel ma reont atao). An Tunk-ta a felle dezan beza anavezet evel perc’henn an aod etre Plouescat ha Ploneour-Trez evit ober holen. Na deuaz ket an traou avad gantan. An Tunk a zonjaz oa ar veleyen o doa miret outan d’ober ar pez en doa bet c’hoant da ober ; ha pa gavaz an tu, ne zaleaz ket da goueza var ar veleyen n’ho doa marteze gret drouk ebet dezan.
Hag ez eaz kassoni en he galon, sonjou kriz en he ben. Mont a reaz d’en em ginnik d’an hini a gasse, he hano ar Republik, an traou en dro e ker Gastel ; hag e lavaraz dezo oa den da gregi e kement bœlek dizent, a oa etre Kastel ha Lesneven a hed an aod ; ha d’ho c’hass oll er memez dervez d’ar prizoun ; gant ma vije roët dezan tri-ugent soudard ebken : kenta parrez a gaver var an hent eo Plougoulm. An aotrou Person Le Jeune oa er presbital. Kaout a rea dezo n’ho doa nemet kregi ennan hag her c’hass ganto. Mœs ne oa ket eun hanter-heur abaoue medo ar soudardet hag an Tunk e Plougoulm, ha dija mil den, goazet ha merc’het, a oa en dro d’an iliz ha d’ar presbital. An aotrou Le Jeune e lerc’h heulia an Tunk, a zavaz er gador-brezek hag a zinac’haz ober al le schismatik ; kuitaat a ree anezho, emezan, evit eun neubeut amzer evel ma zonje. Allaz ! deg vloaz hag ouspenn a jomaz ar Frans heb beleyen ! Ar pennou kenta euz ar barrez en em glevaz gant an Tunk ha mont a reaz kuit gant he soudardet. An aotrou Le Jeune a ieaz da guzet e koajou Kerouzere ; goude an dispac’h e tistroaz d’he Iliz parrez a Blougoulm, el lec’h ma’z eo marvet, karet gant an oll.
An aotrou Inisan a lavar ez eaz an Tunk euz a Blougoulm da vorc’h Sibiril, o klask sponta an aotrou Breton. Heman na reaz van ebet. An Tunk hag he soudardet a laëraz arc’hant an iliz hag ar beorien. Aoun o doa rag ar barrosianiz ma kemerfent ar person bœlek ken dispont.
Pa oe guelet an Tunk hag he soudardet o klask beleyen, hag o laërez Ilizou, an dud vad a gasse keleier euz an eil bourk d’egile. Abalamour da-ze ne gafchont ket beleyen nag e Kleder nag e Ploueskat. Diez ho fen, ar republikanet a lekeaz embann dre bevar gorn ar bourk, e klasker eur bœlek evit eun den toc’hor ; ho foan oa kollet. O velet na helle ket dont a ben euz he daol, an Tunk a sonjaz neuze rei da zibri ha da eva d’he soudardet en hostaluri ; na oe espernet na kik, na bara, na boësson ; a leiz oa debret hag evet. Paemant avad a jomaz varlec’h. Brao c’hoaz oa bet d’an hostiz pa n’oa ket bet bruzunet kement a ioa en he dy. Sonet oe ar c’hloc’h evit eur vadiziant, klasket eur bœlek evit ober eun dimizi. Ma na reaz den a van o klevet klask ar veleyen da rei an nouen hag ar vadiziant, e rejont nebeutoc’h a van c’hoaz o klevet traou ken diskiant eget dont da ober eun dimizi ne oa ket bet embannet araog. Euz a Bloueskat, an Tunk a ieaz da Lanzeon. Kroget e oe en aotrou Inisan, person Plouzane, deuet e ty he vreur, Paul Inisan, en doa he aliet en eur vouela soken da vont da guzet. Staget a oe dezan he zaouarn an eil ouc’h egile adren he gein. Tremen daou-ugent vloaz a oa bœlek. Lod euz ar soudardet a furche an ty da glask traou da eva ha da laërez. E Guinevez an aotrou Bonnemetz, person, oa ive kroget ennan. E fesoun, a lavar an aotrou Inisan, beza kristen mad ha republikan a zo daou dra diez d’en em lakaat d’en em glevet. Ret eo chench an dra-ze, eme hon Tad santel ar Pab Leon XIII. En eur vont abiou chapel Lochrist-an-Izelvet, ar veleyen en em daolaz d’an daoulin ; mœz buntet oant var hent Lesneven en eur lavaret dezo : Baleit, koz-beleyen, e kastel Brest e pezo amzer da bedi Doue. Er vorc’h Trelez oe kemeret ar person an aotrou Kloarec. Ar soudardet a ieaz er presbital da zibri, da eva ha da laërez. En or aichui a glevzont eun trouz braz ; eur vanden a Bloueskadiz, a Guineveziz, hag a Treizlez eat kounar eno, o velet ho beleyen o vont gant soudardet ar Republik, a rede var ho lerc’h. Tunk a dec’haz dre an henchou a dreuz ; n’en doa ket kredet mont dre gear Lesneven ; hag ec’h en em gavaz e Folgoat e leac’h ma gavaz 200 soudard. Mær Lesneven hag ar re huella e karg a deuaz d’ar Folgoat da lavaret d’an Tunk lezel da zistrei ar veleyen prizoniet gantan. Diskouez a reaz dezo urz ar re Gastel-Pol da zestum beleyen ha d’ho c’has d’ar prizoun da gastel Brest ; var gement-ze Lesneveniz na hellaz ket ober ar vad o doa c’hoant.