Istor Breiz, 1893/Rann 30
Paris ar ger brudet deuet da veza muntrer
Euz eur Roue karet, Louis C’huezek ar Merzer,
Guelloc’h oa dezi kaout Robespierre da Roue !
Er parreziou tost da Roazon, ar veleyen sermantet oa kasset kuit evel kasi en oll Vreiz. E Fouesnant, e kichen Kemper, na felle da zen pea ar guiriou. Abgrall oe kasset dy euz a Gemper evit ober dezo senti ; paotret Fouesnant a skoaz gantan ; an aotrounet Parker ha Longchamps a reaz ho fossubl evit he zifen. Ar bobl en em daolaz var dy Parker evit he zistruja. Nedelek euz ar Forest, gret barner, pe juge de paix, gant paotret Fouesnant, oa bet lammet he garg digantan gant ar vourc’hisien euz a Gemper, a zastumas tri c’hant den euz a barreziou Pleuven, Perget ha Fouesnant, hag a zeuaz ganto beteg Benodet evit diskar guezen al liberte, ha kas kuit an dud fall euz a Gemper. Eun niver mad euz ar re hanvet garde nationale, ha ganto pemzek jendarm, a zeuaz da Fouesnant evit kombati Nedelek hag he baotret. En em gaout a rejont e kichen borc’h Fouesnant. D’an tennou kenta, laosket gant ar baotret Fouesnant, oe lazet Lozac’h hag eun neubeut all euz a Gemper ; ar c’hanol a zeuaz a ben euz paotret Nedelek. Heman oe paket gant kals a re all ha taolet assamblez var girri evit mont da Gemper, e pelec’h a zone ar musik gant ar joa ; koulskoude e ouient e oa Nedelek kasset d’ar maro.
En amzer-ze, e oe lakeet ar roue er prizoun hanvet an Templ. Tud euz ar vro-man oa neuze e Paris ; pemp anezo oa dibabet evit mirout eno ar roue, he c’hoar, ar rouanez hag ho bugale ! Na hellit ket, va zud vad, kompren an anken hag ar glac’har euz an dud a relijion, en oll rouantelez Franç, pa zeuaz ar c’helou e oa lakeet ar roue er prizoun ? An dud fall a dride gant al levenez. E Brest oa eur joa vraz, ken a oa savet ar boned ruz var guerniou an oll batimanchou. E Roazon, oa lakeet er prizoun an oll veleyen oa kavet. Erruout a reaz neuze e Kemper ar benvek terrubl-ze hanvet ar guillotine, a dlie dibenna ar roue ha kement a dud euz he rouantelez. Lakeet e oe e kichen iliz Santez-Katel, hag evit guelout ma troc’he mad e oe dibennet gantan eun oan innocant ; evel m’en dije fellet dezo disklœria e vije skuillet varnezan kement a voad divlam euz a Franç.
26 Mae 1792, — D’ar c’huerc’h varnugent euz a viz mae 1792, eul lezen a ordrenaz kass er broiou diavez an oll veleyen ; an dud santel-ze a vouele o kuitaat ho bro hag ho farossianiz. O deveziou a chlac’har, deveziou a gaon, pa renkaz ar veleyen partial evit an harlu, pe beza lakeet d’ar maro. Euruz ar re n’o deuz ket guelet an deveziou-ze : euruz ar re n’o deuz ket guelet person ho farrez etre soudardet, heuliet gant an dud paour, merc’het ha bugale, o ioual a forz var he lerc’h, hag o vouichat da roudou he dreid, epad ma daole paotret mein ha lagen var ar soudardet. An dud koz, leun a anken, a grene dirag malheuriou all c’hoaz.
21 euz a viz Guengolo 1792. — Ar relijion zo bet ar c’henta ebars er boan ; kalz tud a renkaz soufr ganti. Ar Republik oa savet d’an unan varnugent euz a viz guengolo. An oll duchentil oa kasset kuit euz ho maneriou, ho madou kemeret ha guerzet. Lod dibennet abalamour oant choumet er vro ; lod all abalamour oant kar d’ar re o doa kuiteet ar vro. An introun Paskault, euz a Gerivon, a chome e Plouneventer gant mevelien koz. Toullet oe mogeriou ar maner, digoret an arbeliou, kemeret ar c’hontrajou, klasket beteg er pod souben, hag erfin lammet he madou diganti, abalamour en doa daou vab er broiou diavez. Er maner Brezal, an aotrounet Tinteniak a renkaz kuitaat an ty heb kemer netra euz ho zraou guerzet kerkent. Eur mevel a brenaz danvez he vistri ; kridi a ree an dud en dije miret ar c’hastel d’an aotrounet, a vijent distroet en eun amzer œssoc’h. Kals a verourien o deuz gret an dra-ze, mœz heman a viraz oll evintan ; disprijet oe gant al Leonardet all. Brassoc’h oa neuze koulskoude niver an dud fall eget hini an dud vad.
21 Genver 1793. — Deuet oa miz kenver 1793, ar revolution a beur-aichuaz he ober fall. Ar roue oe lakeet d’ar maro. An devez-ze eo ar goassa euz an istor a Franç ! Pa oe klevet oa barnet ar roue d’ar maro, eur bœlek iaouank euz a Landerne e Breiz, hanvet Le Gris-Duval, neuze kuzet e Paris, a zeuaz da gaout ar varnerien hag a lavaraz e oa bœlek hag a c’houlenne koessai Louis c’huezek, ma n’en doa ket ar roue kavet eur c’hoessor. An dra-ze oa avoalc’h neuze evit en em exposi d’ar maro. Lavaret oe dezan e doa ar roue goulennet evit koessor an aotrou Firmont-Edgeworth. Ar bœlek iaouank en em dennaz kuit gant modesti ; mœz ar bobl en doa klevet he gomzou, hag a c’houlenne he varo. Kasset oe neuze en eur gambr ; etouez an dud impi-ze ar bœlek a gavaz eur c’honsort skoll, a roaz dezan eur passe-port evit tremen er ruiou Paris. Lennet em euz va unan, p’am boa va daoulagat mad, ar paper-ze ken enorabl evit ar bœlek breton.
En devez ma ieaz ar roue a Franç d’ar maro, ne oe klevet trouz ebet en eur ger ker braz hag hini Paris ; an oll oa souezet, fall ha mad. Pa fellaz d’ar bourreo staga daouarn ar roue, heman a viraz outan hen ober. Ar bœlek a lavaraz dezan : « Roue, roit ho taouarn da veza staget, henvelloc’h aze e viot ouz Jezus-Christ. » Ar roue a roaz deoc’h-tu he zaouarn. Pa bigne ar roue var ar chalfault, ar bœlek a lavaraz dezan : « Mab sant Louis, pign breman d’an env ! » Ar roue a lavaraz d’ar bobl : « Francisien, pardoni a ran deoc’h va maro, divlam oun… » Raktal oe gret d’an taboulin son gant aon na vije klevet mouez ar roue, a varve evel eur merzer.
Trugarez, va Doue, trugarez evit ar Frans ! Ne peuz ket selaouet c’hoaz peden ar Roue-Merzer ; setu kant bloaz breman a c’houzanvomp kasti an torfet-ze.
Louis XVI en doa goestlet ar Frans d’ar galon sakr a Jezus. Ar brincet hag ar brincezet hag ho mignonet o doa ive en em gonsakret d’ar galon santel-ze ; kassoni ar re fall a greske hervez karantez an dud vad e kenver kalon Jezus.
Keit a oe roue Louis XVI, ar vadelez hag an oll vertuziou a lugernie var an tron. Morse roue ebet na garaz he bobl eveltan. Diskuez a reaz en doa eur guir santelez dre an doare ma c’houzanvaz he voaleuriou e prizoun an Templ, hag en heur he varo kriz. Biken na reüzaz d’ar bobl ar pez a c’houlenne, mar oa hervez ar reiz. Biken na hellaz kontanti an dud fall.
Kouskoude arabad eo deoc’h kridi en doa sonj ar bobl da ober an oll drouk euzuz en deuz gret ; hag a spont ar re ho len. Mœz eur veich dichadennet ioulou fall an den, a renker senti outo ; ha deuet eo evel-ze ar bobl a Frans da lezel laza ar roue, diskar an ilizou ; hag amzer ar spont da ren : La Terreur. An den evit beza eun den mad a renk bale atao ha mont araok varzu ar vadelez, mar teu var he giz, e teu da zizken en eun doare n’en dije biken sonjet. Ar c’hlub breton a zeuaz klub mignonet ar Gonstitution, goude klub ar Jakobinet, da lavaret eo ar vuntrerien goassa, Ar Francs-maçonnet, er c’hontrol, a oa fall en ho sonjou hag en ho oberou. Ho labour oa merket mad dezo : Distruj ar relijion dre peb seurt moyen ; ha lezet ho deuz var ho lec’h tud gant ar memez sonj.
Goude maro ar roue mad-man, e oe galvet evit ar brezel ar baotret adalek pevarzek vloaz beteg daou-ugent ; ne oa ket pell c’hoaz e oa bet savet tud evit divoal an aochou. Neuze ar baotret euz a Vreiz, elec’h mont d’ar brezel pell deuz ho bro, deuz ho farrez ha deuz ho iliz, en em daolaz er c’hoajou da ober brezel d’ar Republik.
Cetu aman, paotret iaouank, eur ganaouen,
gret gant Guillou ar Vern, euz
a Gleveret, e parrez Gourin, hag a ziskuezo
deoc’h lod euz hor miser en amzer-ze.
|
Ar chas a glevann oc’h harzal ! chetu ar zoudarded c’hall !
|