Loiza Lateau
Setu ama eur ger bennak divar benn eur plac’h iaouang euz ar Beljik, hanvet Loiza Lateau, a ia bep guener er meaz anezhi he unan hag a zoug ar mercou a c’houliou hor Zalver.
Setu ama eur pennad euz eul lizer scrifet gant eun Tad Cabusin a zo bet oc’h he guelet. An tad ne ra nemet merca comzou ar medesin a vez var he zro.
« Da uneg heur anter, eme an Tad Cabusin, e c’hellis mont en he c’hamprig a zo henvel oc’h lochen eur manac’h. Azezet oa en eur c’horn, e kichen he guele, he daouarn goloet gant eun tam lian a ioa treuzet a dachadou gant ar goad.
« Respont a reas gant ar brasa dousder hag humilite da gement a c’houlenniz outhi. Clevet em eus ganthi ne devoa ket cousket abaoue an tregont a viz ebrel (an dra-ma a voa d’an derveziou diveza a vis guengolo), hag abaoue ken nebeut ne devoa kemeret ken magadurez nemet ar gommunion santel. Diskuez a ra din gouliou he daouarn a ioa rus gant ar goad ; a bell e ve lavaret e ve bet treuzet he daou zorn gant diou voulet.
« Ar goad, eme ar medesin, a gomans da redek d’an noz etre ar iaou hag ar guener, peur liesa etre anternoz hag eun heur. Ar gouliou ne voadont ket oll var eun dro. Peurvuia ar c’hostez eo a voad da genta, ha goudeze an daouarn, an treid, hag ive an tal, rag dougen a ra ive mercou ar gurunen spern. He bleo zo stag oc’h stak gant ar goad ; var he zal ez euz, a dro e tro, roud pevarzek pe bemzek drean spern, ha pephini euz ar roudou-ze a daol goad.
« Kenta ma comansas goada, oue d’ar guener 24 ebrel 1868. En dervez-ze ne voadas nemet he c’hostez cleiz. D’ar guener varlerc’h, ouspen ar c’hostez cleiz, he zreid ive a dolas goad. D’an trede guener e voue tro an daouarn, hag erfin d’ar pevare e voadaz ive he zal, evel pa vije bet sanclet ar gurunen spern en he fenn. Abaoue e veler ar hurzud-ze bep guener ; ne deo manket nemet eur vech pe ziou. Ervez ar vedesinet, Loiza a dle coll evelse pouez eun anter lur c’hoad bep guener. Petra bennak ma tle coll he ners gant he goad, petra bennak n’e deus debret esken abaoue c’huec’h mis, Loiza zo ruz he fenn hag e deuz ar c’houbari da veza iac’h pesk.
« Loiza Lateau, ouspen an henor e deus da zougen ar mercou a basion hor Zalver, a dremen c’hoas, bep guener, eul loden vraz euz an deiz er meaz anezhi he unan. C’hoant am oa, eme ar C’habusin, d’he guelet er stad-ze, hag he guelet a riz. Hogen n’edon ket va unan ; bez’ez oa eno eur vanden vad a dud, hag en ho zouez eun escop euz an Irland, ha meur a itron vraz a Frans hag a Vrozaos. Edo eat er meaz anezhi he unan pa zigoueziz, ha setu ama petra a lavar ar medesin var gementse :
« Loiza a jom azezet epad eul loden vad euz an amzer a dremen er stad-ze. He c’horf a zo eun tamik pleget var an araog, ha ne harp nemet oc’h bord ar gador. He daouarn leun c’hoad a zalc’h var he daoulin, lian en dro dezho. He malvennou zo discourbellet, ha ne finvont ket ; he daoulagad a zao d’an eac’h hag eun tamig a zeou. Goubari e deus da evesaat mad oc’h eun dra bennak ; lavaret a rafet e vel eun dra bennag euz a bell.
« Chench a ra doare bep en amzer. Avechou e teu laouen ; he daoulagad zo gleb, anter-zigeri a ra he ginou hag eur musc’hoars laouen a bar var he muzellou. Avechou he malvennou a goez, hag a c’holo he lagad, daelou a ziver hed he divoc’h, hag he bizach a deu da stena. Avechou e teu drouk-livet ; lavaret a rafet e ve strafuillet oll hag e defe c’hoant da grial ep gallout ober.
« Avechou e tro he c’horf evel pa en defe c’hoant he zell da heuilla eun dra bennag a ra an dro dezhi. Guechou all e sao, e ra eur gamed bennag, e sao var beg he zreid evel pa ve o clask nijal kuit. Neuze e sao he daouarn, e veler he muzellou o finval, hag e venn he halan mancout dezhi ; he daoulagad a verv, hag he bizach a deu da veza evel sclerijennet hag euz eur genet dispar. Sonjit neuze e veler ar mercou a c’houliou hor Zalver ; var he zal eur gurunen a c’hoad o tisken a roudennou hir var he gouzoug hag he divoc’h, he daouarnigou guenn gouliet en ho c’hreiz hag ar goad o tont anezho evel bannou euz an heol, sonjit e kementse hag ec’h anzavot ez eo eun dra burzudus da velet, ha ne ket souez e ve estlamet kement hini her guel.
« Aliez, vardro eun heur anter, Loiza a goez var he daoulin, he daouarn pok ha pok, he c’horf pleget var an araok ; neuze e deuz ar c’houbari da zonjal c’hoas muioc’h a zevri. Chom a ra evelse vardro eun anter heur ; neuze e sao, hag ec’h azez adarre. Vardro div heur e sao a nebeudou, ha neuze en eun taol e coez d’an douar, var he ginou. Astennet evelse var an douar, ha gourvezet var he feultrin, e laca he fenn var he breac’h cleiz. He divesker a zo astennet reud, he daoulagad serret, he ginou anter zigor.... Da deir heur e ra evel eur scrijaden ; he divrec’h en em asten evel pa ve var ar groaz, hag he daou droad en em laca an eil var egile evel pa dlefent beza staget gant eun tach epken.
« Neuze ar plac’h kez a zo ien sclas, ha ne ra van n’eus fors petra a rafet dezhi. Lavaret e ve o vont da vervel evel hor Zalver var ar groas. Bez’e c’heller gouscoude he lacat da finval, o lavaret a vouez huel eur beden bennak dirazhi. Kerkent e sao var he daoulin, hag he bizach a ziskuez laouenidigez pe dristidigez, esperans pe encrez ervez ar c’homzou a leverer, n’eus fors e pe iez e vent lavaret. Pedi a rejomp e meur a iez, hag e tiskueze ato hor c’hompren. Epad ma lavaremp ar chapeled, bevech ma teue ar c’homzou-ma : Santez Mari, mam da Zoue, he bizach a deue laouen, he ginou a c’hourzigore, hag eur musc’hoars dudiuz a velet var he muzellou. Pa lakeamp dezhi etre he daouarn eun dra noa ket benniget, hen leze da goeza ; pa lakeamp dezhi avad eun dra benniget, e talc’he mad dezhan.
« Pa voa eat an dud kuit, ha ne voa eno nemet an tad Seraphin ha me, e liviris dezhi, epad ma edo c’hoas stouet var an douar : « Trugarez evit an Tad Santel ar Pap ! » Kerkent e sao he fenn hag he gueler o pidi eur pennadik. Neuze e coez adarre. Lavaret a riz eun eil guech : « Trugarez evit ar bec’herien baour ! » Sevel a reaz eun eil guech ive hag e pedaz eur pennadig all. Eun trede guech e liviris : « Trugarez evit eneou ar pugator ! » hag e reaz ar memes tra.
« Var ar pez a vercan ama, eme an Tad Cabusin, sonjit ar pez a gerot. Hogen guir eo, hag her guelet em eus.
« An Tad Seraphin a lavaras din neuze ez euz e kær Oria, e rouantelez Napl, eur vaouez all hag a zoug ive ar mercou a c’houliou hor Zalver. Ar vaouez-ze zo ganet er bloas 1825, hag a zo hanvet Palma. Eun intanvez eo, a ren eur vuez santel, hag a zo ar zell varnezhi ugent vloaz zo. Anaout a ra dre revelasion ha discleria a ra d’he c’honfessour kement a zigouez gant Loiza Lateau. He gouliou burzudus n’int ket henvel oc’h re houma. Avechou pep berad goad, o coeza var eun tam lian, a gemer imach eun dra sacr ; avechou all e tevont evel an tan. Guelet em euz eun tam mezer var behini pep berad goad a verke eur golonen, hag eun all a ioa evel pa vije toullet gant eun houarn ruz.
« Setu ama eur pennad lizer divar he fenn :
« Palma a anavez, ne ket epken Loiza Lateau, mes c’hoas meur a ene-all dibab skignet gant Doue ama hag ahont evel ar stered var an oabl. Dreizho en deus sonch da nevezi an Europ paour distrujet gant an dud dizoue, digas adarre feiz enhi, ha diskuez splam ar virionez euz a bassion Jesus-Christ o deus bet Renan hag he genseurt an divezoni da lavaret n’oa ket Doue !…
« Ar re a zo bet carget da ober eun enclask evit gouzout ha guir oa e touge ar mercou a c’houliou hor Zalver, o deuz he bourrevet scrijus. Sanclet o deus bete’n ascorn en he daouarn eun nadoz hir ; devet o douz he izili hag he leziou dezhi gant lanvennou ruziet en tan, touilet o deuz he biziet etre ar c’hig hag an ivinou. Evithi da veza bourrevet evelse ne deus great van, hag oll int coatragn da anzao e voa guir ar pez a lavaret anezhi, mes ne c’hellent ket lavaret penauz e tigoeze eun dra evelse. »
Palma e deus resevet ar mercou a bassion hor Zalver er bloaz 1857, Loiza Dateau e 1868, Mari Mœrl e 1834, Catell Emmeriche 1812. E pep amzer Jesus en deus roet ar mercou-ze euz he c’houliou da eun ene santel bennak. Eur scrifagner en deuz hanvet pemp ha tregont hag o devoa bet ar c’hras-ze ; hogen bez’ez eus cals muioc’h. En hon amzer e velomp kementse stancoc’h eget biscoas. Doue a deu d’en em ziskuez dre an traou burzudus evit rei kentel d’an dud difeiz, hag evit rei courach d’ar re vad da stourm oc’h speret an droug a ra hirio kement a zistruch. »