Buez Jeann d’Arc/a-bezh
Skrid a-bezh
Poblou a zo karet gant Doue muioc’h eget ar boblou all, karget ganthan da ober traou brasoc’h : ar re vrudetta en ho zouez a zo an Israelited hag ar Fransizien.
Ar c’haera grasou, araok ginivelez Hor Zalver, a zo bet roet da bobl Israel. Moyzez ha kalz propheted, sklerijennet gant Doue, a gelennaz an Israelited var ar pez a ioa mad ha santel, var ar pez a ioa hervez lezen Doue : epad ma oa ar broiou all a bez azezet e tenvalijen ar maro, dallet gant ar falz kredennou, kollet gant an techou goasa ; er c’hornik douar-ze, hanvet ar Judee, ar virionez a ioa anavezet. Ha pa c’houlaouaz an deiz evit Mab Doue da ziskenn var an douar evit savetei ar bed, Jesus a zibabaz he vam euz a douez ar Juzevien, en ho zouez eo e c’hanaz, eno eo e tremenaz he vuez oll. Etouez ar Juzevien eo e kemeraz he ziskibien : ho c’has a reaz dre ar bed da brezeg he Aviel.
Ar Juzevien, ar pep brasa anezho da viana, n’o deuz ket anavezet Jesus-Christ evit mab Doue, evit ar Messias. Setu perak int bet dilezet ganthan, mogeriou Jerusalem a zo bet freuzet ha diskaret, ar vro dismantret ; hag int-hi, naontek kant vloaz a vezo bremaik, a zo abaoue skuillet dre ar bed oll.
Pa gasaz Jesus-Christ he ziskibien da brezeg an Aviel, e oa en he za eur rouantelez, braz ha gallouduz meurbed, rouantelez Roum ; ar pep brasa euz ar bed a ioa dindan he galloud. An ebestel a ieaz dre ar rouantelez-se, an henchou a gase he soudardet a gasaz ive kannadet Salver ar bed, ha kant vloaz goude maro Jesus-Christ, e kavet eleiz a gristenien e kement bro a ioa dindan galloud Roum.
Ar baianed, drouk ennho o velet ho zemplou hag ho zakrifisou dilezet, a c’houezaz tan ar gasouni e kalon an impalaered, hag a re-ma a gasaz ar gristenien d’ar maro. Mes, evel ma lavar Tertullien, divar goad ar verzerien e save kristenien nevez. An impalaered a zo maro, ar paleziou pinvidik savet gantho a zo kouezet pell zo en ho foull, n’int mui nemet eur bern atrejou ; an Iliz avad, harpet var Jesus-Christ, var ar mean diazez ha ne vezo biken loc’het, a joum atao en he zav.
Rouantelez Roum, evithi da veza bet ker braz, ker gallouduz, a zo bet dismantret, rannet e meur a loden. Ar Frans a zo unan euz al lodennou-ze, rak epad pevar pe bemp kant vloaz, azalek ar bloaz 81 araok Jesus-Christ betek ar bloaz 450 pe var dro, ar Frans, hanvet neuze Bro-C’hall, a oue gouarnet gant Roum ; Roum eo a lakeaz an urz vad da ren er beg douar-ma.
Ar relijion gristen a oue ive skignet abred er Frans, ha pa deuaz ar Fransizien euz ar Germanie, euz an tu all da ster ar Rhin, hor bro a bez a ioa gounezet d’ar feiz kristen, an eskibien o doa c’houezet e peb leac’h tan karantez Jesus-Christ.
Ar Fransizien a ioa tud gouez ; mes krenv, kalonek oant, ha prestik e teujont da veza mistri er vro. Ar Roumened a oue trec’het gantho hag a oue red d’ezho mont var ho c’hiz. Clovis, unan euz rouaned kenta ar Fransizien, a ioa dimezet d’eur brinsez kristen, santel kenan, he hano Clotild. Houma a boanie var Clovis evit gounit anezhan d’ar relijion gristen, mes ar roue a rea skouarn vouzar. Hogen, epad ar brezel braz a reaz d’an Alamanted, en eur c’hrogad e kichen Tolbiac, soudardet Clovis a iea var ho c’hiz. Neuze hema, savet aon ganthan, a lavaraz : « Doue Clotild, ma roez d’in ar gounid, m’en em c’hraio kristen. » Kerkent ar Fransizien, evel kennerzet, a zaill gant kounnar var an enebourien, hag abenn eur pennad, an Alamanted a oue trec’het.
Clovis a zalc’haz d’he c’her, en em rei a reaz da zeski al lezen gristen ; an eskop Sant Remi her badezaz e kear Reims epad goueliou Nedelek (497). An iliz a ioa fichet kaer ; ar mogeriou a ioa goloet a ballennou pinvidik ; e pep leac’h ne velet nemet bleuniou, bokedou ; goulaou eleiz a lugerne, ha Clovis estlammet o velet kement-se a c’houlennaz digant Sant Remi : « Daoust hag er baradoz emaomp ama ? — Nan, eme Sant Remi ; hent an env, avad, eo a zo ama. »
P’en em gavaz e kichen ar mean-fount, an aotrou ’n eskop a lavaraz d’ezhan : « Pleg da benn, Sikambr kalonek, ador ar pez ac’h euz devet, ha dev kement ac’h euz adoret. » Tri mil euz a zoudardet Clovis a oue badezet er memez devez gantha. Gant an amzer, ar vrasa loden euz a Vro-C’hall a droaz gant Clovis, abalamour ma oa kristen. Ar pab Anastas a roaz d’ezhan an hano a vab hena an iliz, hag a ziskleriaz e vefe dalc’het an hano-ze var ar rouaned all var he lerc’h.
Bugale Clovis ne ouent ket ker krenv hag ho zad. Sevel a reaz etrezho brezeliou a reaz d’ezho mont var zemplât, ar vro a oue rivinet. Epad an amzer-ze, an iliz a rea vad d’an dud, a brezege lezen Doue, a boanie da lakât bleun ar vertuziou kristen da zigeri var douar Frans. An iliz eo a skolie ar vugale ; ken aliez a iliz, ken aliez a skol. D’ar mare-ze eo e oue savet ive kenta tiez ar venac’h en hor bro, ennho e tirede ar re a glaske ar sklerijen hag ar peoc’h evit an ene.
E tiez ar venac’h e kavet ive deskadurez, rak diskouez a reant d’an dud labourat an douar, an houarn, ar c’hoatach hag an traou all. E pep manac’hti e kavet ive skoliou, evit ar vugale koulz hag evit an dud iaouank desket ; eno eo e kavet an dud gouiziek, ha paneved ar skoliou-ze, an traou kaer skrivet guechall gant ar brasa sperejou a vije eat da goll.
Epad ma teue ar vuez kristen da grenvât a nebeudou en hor bro, e tigoraz ar bloaz 732. Er bloaveziou araok, an Arabed, diskibien Mahomet ar fals prophet, a deuaz er Spagn goude beza lakeat ar spount, ar brezel, ar gernez hag ar maro da ren er broiou huela euz an Afrik. Eur vech mistri er Spagn, an Arabed a bignaz dreist meneziou Pyrenee, hag er bloaz 732 e oant var douar Frans. Mar gellont rei lam d’ar Fransizien, e ma diskaret ar relijion gatholik, rak ne vezo ket diez d’ezho da c’houde beza treac’h d’an Itali ha d’ar broiou all a zo kristenien ennho.
An Iliz ne c’hell ket mervel.
Charles Martel, ministr kenta roue Frans, a ia d’an Arabed gant eun arme vraz, hag a ra varnho eur gounit euz ar re gaera ; ar Mahometaned a oue pladet ganthan, evel ma vez pladet an houarn ruz dindan ar morzol ; ar re ne ouent ket lazet a zistroaz d’ar Spagn buanna ma c’heljont. Ar gounit a ioa d’ar religion gristen, religion Mahomet ne c’hello ket grizienna en hor bro.
Mab Charles Martel, Pepin ar Berr (Pépin le Bref) a deuaz da veza roue Frans hag a ieaz da Roum da zifenn ar Pab oc’h he enebourien, o doa c’hoant lamet diganthan he rouantelez vian. Pepin a starteaz galloud ar Pab var he rouantelez, hag ar Pab a c’hellaz evelse beza libr evit gouarn an Iliz.
Mab Pepin, ar roue braz Charlemagn, a ielo ive da zifenn ar Pab d’he dro ; mont a raio da ober brezel d’an Arabed er Spagn, evit biannât ho galloud muia ma c’hello, ober aoun dezho, ha miret na deufent mui da glask trabas ouz ar Frans.
Mes ar Mahometaned, trec’het dioc’h eun tu, a zo deut da veza mistri var broiou ar Zao-Heol, ar Palestin hag an douarou tro var dro. Bez santel Hor Zalver a zo dindan galloud an Turked, ar Mahometaned. Ar belerined a ia da bardouna da Jerusalem a zo goall gaset, riskluz eo zoken mont betek eno. Neuze kristenien kalounek, euz ar Frans dreist oll, ar groaz gantho var ho skoaz pe var ho feultrin, a ia, meur a vech dioc’h tu, da ober brezel d’an Turket, d’ho c’has kuit euz Jerusalem. Sant Lois, roue Frans, a ieaz diou vech he-unan e penn he armeou. D’an eil guech e varvaz, taget gant ar vosen e kear Tunis.
Abalamour d’ar pez e deuz great ar Frans evit an Iliz, ez euz bet gellet lavaret ar ger kaer-ma : « Gesta Dei per Francos. » « Oberou Doue great gant ar Fransizien. »
Epad ma’z ea armeou Frans da zifenn ar guir, ar relijion, an dud paour ha dister, a re a ioa er boan, an Iliz a gendalc’he da ober vad en hor bro. Eleiz a hospitaliou, kouenchou, skoliou a veze savet var douar Frans. Skoliou braz Paris a deue d’ezho ar sperejou kaera euz ar Frans hag euz ar rouanteleziou all, hag er skoliou-ze e veze desket an oll skianchou ha dreist oll ar relijion. Sant Thomas Akin, an doktor braz, ginidik euz an Itali, hag eur maread re all, zo bet o studia e skoliou Paris.
Epad ma skrive an doktored evit difenn ar feiz, e velomp labourerien o sevel hon ilizou koant ha pinvidik. An ilizou katedral ha re all c’hoaz gant ho mein dantelezed a zo al labourou kaera a zo bet great en hor bro. En hon eskopti, petra zo koantoc’h ha pinvidikoc’h eget iliz Kemper, iliz Kastel, tour Kreisker, iliz ar Folgoat ha meur a hini all c’hoaz savet gant feiz hon tadou koz ?
Piou a lavaro breman pegement a zantelez a zo bet kuzet er c’houenchou ken niveruz savet e peb leac’h ? pegement a bedennou a zo pignet ac’hano varzu an env ? Piou a lavaro labourou ar relijiuzed, ho frezegennou, ho skueriou santel, ar boan o deuz kemeret da skigna relijion Jesus-Christ er Frans da genta, er broiou all da c’houde ; rak ar Frans eo e deuz atao dioueret ar muia vugale evit ho c’has da brezeg ar feiz er broiou pell ; hirio c’hoaz, en despet d’ar brezel kounnaret a zo great d’ar relijion en hon touez, hi eo a joum er penn araok, hi eo a gas ar muia tud hag ar muia arc’hant da sklerijenna an dud divadez.
Abalamour da ze, Doue ne c’helle ket chom eb kaout truez ouz ar Frans, eb skuill he vennoz varnhi. Diskouezet en deuz meur a vech e kar hor bro. Hen diskouez en deuz great dreist oll o tigas d’eomp Jeann d’Arc.
Eur brezel braz, hanvet ar brezel a Gant vloaz, abalamour ma padaz ouspenn kant vloaz etre ar Frans ha Bro-Zaoz, e doa rivinet hor bro. Roue Bro-Zaoz, Edouard III, en doa dre heritach eul loden vraz euz douarou ar Frans, rak mab bian oa d’ar roue Philipp IV. Tri mab Philipp IV a varvaz eb lezel var ho lerc’h mab ebed ; neuze noblans Frans, evit miret oc’h eur vaouez da ren, a reaz eul lezen hanvet al lezen salik a verke e vije atao e penn ar Frans eur roue, ha nan eur rouanez. Dre al lezen-ze, kurunen Frans a oue roet da eur mab da vreur Philipp IV a gemeraz an hano a Philipp VI Valois. Mes roue Bro-Zaoz, mab bian da Philipp IV dre he vam, a c’hoantea kaout rouantelez Frans, hag a ieaz drouk ennhan o klevet oa lakeat da roue eun niz d’he dad-koz. Dont a reaz gant he armeou da ober brezel d’ar Frans. Hor bro a oue epad ar brezel-ze varnez beza gounezet a bez gant Bro-Zaoz. Trec’het e oue hon armeou e Crecy (1346), e Poitiers (1336), en Azincourt (1413), ha n’ouzon ket e ped leac’h all c’hoaz. Goulskoude ar Fransizien o doa en em gannet mad, nerz kalon o doa diskouezet e kement krogad o doa bet ; mes evelato ne c’houient mui ober brezel evel kentoc’h. Ho flijadur oa c’hoari gant ar c’hleze, mont var araok atao, n’euz fors peur na penaoz ; n’oant ket evit gedal pa veze red. Re a lorc’h a ioa ennho peurliessa ; pephini a rea dioc’h he benn he-unan. Abalamour da ze e ouent trec’het gant ar Zaozon a ioa d’ar poent-se guelloc’h desket var vicher ar brezel, ar zoudardet var droad dreist oll. Ar Frans e doa re a dud var varc’h, re nebeud var droad. Soudardet Bro-Zaoz ne reant ket dioc’h ho fenn ho-unan, gouzout a reant senti, ober evel a lavare ar vistri. Anez an urz vad, eun arme ne dal netra, en despet d’an nerz kalon a ziskouez ar zoudardet.
Ar Fransizien n’en em glevent ket aoualc’h etrezho, mont a reant e brezel an eil oc’h egile, lod anezho zoken a droaz gant Bro-Zaoz. En hor bro Breiz, n’oa ket c’hoaz stag oc’h ar Frans, Ian de Montfort a ioa a du gant ar Zaozon, Charles de Blois gant ar Fransizien. Salaün ar Foll a lavaraz da zoudardet en em gavaz ganthan vardro Lesneven : « Me ne doun nag euz tu Blois, nag euz tu Montfort ; me zo servicher an Itroun-Varia. »
Pegen truezuz n’oa ket doare ar Frans, epad an amzer-ze ! Ar spount, an enkrez a rene e peb leac’h ; ar gernez, al laeronsi a gase ar vro da netra ; e kalz lec’hiou zoken ar guella douarou gounid a droe e lanneier gouez. Petra dalveze labourat an douar, p’e guir pa zounjet nebeuta, e teue soudardet Bro-Zaoz pe laeroun all da zevi, da goll, pe da gas gantho ar pez a veze en douar ? Eur goall dra all en em gavaz c’hoaz en amzer-ze : ar vosen zu a skubaz tud dioc’h an druill vardro ar bloaz 1348. An drederen euz an dud, var a leverer, a varvaz en Europ gant ar c’hlenved-se.
Evelato, epad eur pennadik, ez eaz guelloc’h an traou e Frans. Ar roue Charles V, leshanvet ar roue Fur (le Sage), a c’houarnaz mad ar vro ; urz a lakeaz e peb tra, dreist oll en dispignou ; an dispignou foll eo o doa kollet ar Frans betek neuze. Charles V n’oa ket guiziek he-unan da ober brezel, mes kaout a reaz eur Breizad, Bertrand Duguesclin, guest da zouara, var dachen an emgann, oll enebourien ar Frans. Duguesclin a skoaz goall daoliou var ar Zaozon hag a ziframaz digantho an douarou o doa gounezet ; ne joume dindan ho galloud, pa varvaz, nemet keariou Calais, Bourdel, Brest, Cherbourg.
Da c’houde Charles V e teuaz Charles VI. Hema, siouaz ! a deuaz da goll he skiant vad. He eontred a renaz en e leac’h, hag a gollaz ar vro dre ar festou, an dispignou foll. O velet kement-se, ar Zaozon a deuaz adarre gant ho armeou er Frans, hag a glaskaz an tu d’ober ho mistri er vro. Ar Bourgignouned a droaz gant ar Zaozon, hag ar rouanez Isabeau de Bavière, pried Charles VI, a zinaz gant ar re-ma, e Troyes (1420), eun emgleo mezuz. Rei a reaz he merc’h da roue Bro-Zaoz, ha diskleria rea er memez amzer e vije lakeat kurunen aour rouaned Frans koulz ha kurunen Bro-Zaoz var benn ar c’henta krouadur o defe an daou bried iaouank. Charles VI en doa goulskoude eur mab, Charles VII ; hag ar guir Fransizien a oue mantret o velet he vam, an hini a dlie beza da genta oc’h he zifenn, o nac’h he vir ouz ar prins iaouank. Pa varvaz Charles VI, eun nebeudik Fransizien, eun toulladik ebken, a anavezaz he vab, Charles VII, evit guir roue Frans. Ar Bourgogn hag an Hanternoz euz ar Frans a droaz a bez gant ar Zaozon koulz hag ar Guyenn, ar Gascogn hag oll Frans ar C’hreisdeiz. E Paris an dud a ioa e penn ar skoliou brasa a ioa ive troet kalz anezho gant ar Zaozon : ar re-ma, c’houezet gant an ourgouill, a rea goap euz roue Frans, hag a hanve anezhan roue Bourj (eur gear dister).
Naontek vloaz en doa ar roue iaouank ; aounik oa, beac’h en doa o tougen guiskamant dir an dud a vrezel, n’en doa ket kalz a nerz kalon, kaout a rea d’ezhan en doa kollet evit mad he rouantelez. En dro d’ezhan e oa pennou skanv ne reant ket nemeur a forz penaoz ez afe an traou, gant ma c’helfent c’hoari, kemeret ho flijadur, redet an ebatou. Ar Zaozon o velet pegen dister oa ar roue iaouank, a deuaz da glask kemeret kear Orleans a zalc’he mad da Charles VII, roue Frans. Lavaret a reant : « Mar gellomp kaout ar gear-ze, e vezo digor dirazomp an hent braz da vont e kalon ar Frans, ha dizale ar vro a bez a vezo d’eomp. » Kelc’het e oue eta kear Orleans gant armeou Bro-Zaoz, renet gant offiserien euz an dibab. Kear a harpaz mad. Ne oa ennhi nemed pemp kant soudard, mes soudardet koz euz ar re vella.
Ho c’habiten, an aotrou de Gaucourt, a ioa kounnaret oc’h ar Zaozon, rak dalc’het oa bet gantho er prizoun epad trizek vloaz. Tud kear a zikouraz ive ar zoudardet, hag euz ar c’heariou tro var dro e teue tud d’en em ginnig d’ober brezel oc’h ar Zaozon.
D’an 12 a viz here 1428 eo o teuaz an enebourien en dro da gear Orleans, ha kerkent ec’h en em lakejont da zevel en dro d’ezhi touriou koat evit gellout tizout kear. Ar c’hanoliou (ne oa anezho nemed eur pennadik a ioa), a rea kalz trouz hag a venne diskar mogeriou ha tiez, mes ne reant ket nemeur a freuz, rak ar Zaozon a denne fall gantho. Soudardet Orleans, er c’hountrol, a denne eün, hag a ziskare ar Zaozon ; ho bouliji a rea kalz drouk d’ezho. Unan anezho, dreist oll Ian Montescler, leshanvet Ian Lorreen (Lorraine), a ioa eun tenner ha n’en doa ket he bar. Avechou, p’o deze ar Zaozon tennet varnan, e rea an neuz da veza bet tizet, hag e koueze. An enebourien a veze laouen o velet kement-se, rak kaout a rea dezho oa lazet. Mes prest goude, e veze guelet en eul leac’h all oc’h ober aoun d’ar Zaozon gant he ganol bian, savet var eur c’harrik, ha kaset ha digaset ganthan he-unan, ganthan ebken.
Eürusa taol a oue great evelato epad m’oa kelc’het Orleans, a oue taol kaer eur c’hrouadur. Da vare mern e oa eur paotr euz ar skol var mogeriou kear, pa velaz eur c’hanol karget ; n’oa mui netra da ober nemet lakât an tan er vouchen. Ar paotr, sot gant ar c’hoariou evel an oll vugale, a entanaz ar vouchen evit gellout lavaret da c’houde d’ar baotred all : « M’em euz tennet gant ar c’hanol. » An tenn a ieaz er meaz, hag ar paotr d’ar red pell ac’hano, gant aoun ne vije bet great eur chach var he ziouskouarn gant unan benag. Hogen ar voul-ganol a skoaz e kreiz he benn jeneral kenta ar Zaozon, Salisbury, epad m’edo unan euz he offiserien o lavaret d’ezhan : « Aotrou, kear Orleans a zo deoc’h. » Ar jeneral ne respountaz ger, tizet oa bet, mervel a reaz dizale.
Ar Zaozon, evelato, ne fall-galounent ket. Meur a viz a ioa abaoue m’edont en dro da Orleans, hag, evel ma c’heller kredi, ar bevans a ioa berr e kear. Red oa klask digas boued d’he difennourien, ha miret oc’h ar Zaozon da gaout bevans digant ho c’henvroiz. Ar Fransizien, an duk a Glermont en ho fenn, a zaillaz var eun arme vian a Zaozon a ioa o vleina eur maread a girri leun a voued evit ar re a gelc’he Orleans. Mes ar gounid, er stourmad-se, a joumaz gant ar Zaozon ; koll a rejont kalz tonellou leun a besket sall, ha netra ken : ar pesket-se a c’holoaz an dachen emgann. Ar Fransizien, en taol-ma adarre, o doa kollet dre ho faot. Re vuan oant eat var ar Zaozon, hag ar re-ma, kuzet adrenv ho c’hirri, a c’hellaz harpa mad ; kalz nebeutoc’h e oa anezho goulskoude eget euz ar Fransizien. O klevet ar pez a ioa en em gavet, tud Orleans a oue glac’haret kenan, ha pa deuaz miz mae 1429, o doa kollet koulz lavaret peb esperans. N’oant ket evit dalc’her pelloc’h ; dizale e rankfent en em rei d’ar Zaozon. Neuze eo e teuaz Jeann d’Arc.
Deiz gouel ar Rouaned, d’ar c’houec’h a viz genver 1412, Jakez d’Arc hag Isabell Romee he bried, euz Domremy, a oue benniget gant Doue evit ar bederved guech ; eur c’hrouadur muioc’h o devoue : eur verc’hik hag a oue hanvet Jeann. Tri mab o doa bet dija : Jakez, Iannik ha Perik, eur verc’h all o devoue divezatoc’h hag a oue hanvet Catharinik ; hano ar pevar-ze n’eo anavezet nemet abalamour ma’z eo ho c’hoar, Jeann d’Arc, brudetta merc’h a zo bet savet betek hirio var douar Frans. Domremy a ioa eun dachennik euz a zouar Bro-C’hall, hor bro, mes eun dachennik kollet pell-pell var harzou dukach Lorreen ; setu perak, daoust m’oa ganet Jeann er Frans, e vez leshanvet aliez merc’h pe guerc’hez Lorreen.
Jeann a oue badezet abred, bez’e devoue c’houec’h paeroun pe var dro, ha ken aliez a vaerounez ; rak ar c’hiz a ioa neuze da gaout kalz a dud evit delc’her eur c’hrouadur var ar mean-fount. Ar verc’hik a oue hanvet Jeann ha n’eo ket souez : seiz da nebeuta a euz ar re a ioa oc’h he henvel, a zouge hano Sant Iann. Lavaret a reer e ma c’hoaz hirio, en iliz Domremy, ar mean-fount m’eo bet badezet Jeann d’Arc varnhan.
Tud Jeann a ioa koueriaded, da lavaret eo, labourerien douar ; ho zi, ho farkeier a ioa d’ezho a leve : eb beza pinvidik e vevent eta eaz aoualc’h divar boan ho divreac’h ; Jakez a ioa zoken unan euz an dud a renk e Domremy. Tud eur barrez, en amzer-ze, en em zikoure laouen, ar feiz a ioa beo, ar garantez birvidik er c’halonou.
Dre ma savaz Jeannik, dre ma teuaz he spered da zigeri, he c’homzou da veza freasoc’h, he mam vad a zeskaz d’ezhi anaout Doue hag he bedi ; an abretta ar guella deski ho fater hag ho c’hreansou d’ar vugale, gant ma vezint desket mad d’ezho. Jeannik ne ieaz morse d’ar skol, dre-ze ne c’houie na lenn na skriva ; mes ma ne resevaz ket deskadurez ar bed, e oue roet d’ezhi eun deskadurez kalz huelloc’h, kalz talvoudusoch : ar gelennadurez kristen.
Devot braz e oue ez-vianik. An iliz parrez a ioa e kichen liorz Jakez d’Arc ; eaz e oa eta da Jeannik mont d’an iliz da ober he fedennou, ha mont a rea aliez. Pa oue deuet da gaout skiant, e kleve bemdez an oferen, p’her gelle ; ken braz oa he devosion ma lenve aliez epad ar gorreou, pa ziskenne Hor Zalver var an aoter ; diou vech er zizun e tostea ouz an daol zantel, rak eno dreist oll eo e kav ur c’hristen sklerijen ha nerz.
Mes karantez ar verc’hik evit Doue a ioa eur garantez guirion ; karet a rea he nesa abalamour da Zoue. Humbl ha chentil e kenver an oll, bez’ e deveze ar brasa truez ouz ar beorien izomek ; avechou zoken e roaz he guele d’eur baourez keaz epad ma ’z ea da gouskat he-unan e korn an oaled. Pa ne deue ket ar c’hloc’her buan aoualc’h da zoun an Angelus, Jeann her skandale gant dousder ; pa ’z ea mad al labour ganthan, ar verc’hik a roe d’ezhan eur guignen pe eun dra benag all, evit merka he anaoudegez vad.
Ma oa eun dudi evit merc’h Jakez d’Ark pedi en iliz, ne joume ket dibreder evelato nag er park, nag er gear : labourat stard a rea. Guech e sikoure he mam d’ober he labour var dro an ti, guech ez ea d’ar park gant he zad hag he breudeur ; mont a rea ive pa veze deuet he zro da ziouall oll chatal keariz, er foenneier braz a ioa boutin etrezho. Dioc’h ar pardaez, ec’h en em daole da neza pe da c’hriat : labour vad a rea. Evelse pa oue prizouniet e Rouen, pa oue goulennet diganthi ha desket e doa eul labour benag ez-vianik, Jeann a c’hellaz respount en eur zevel huel he fenn : « Evit an neza hag ar griat, n’em euz aon rak hini euz a verc’hed Rouen. »
Kaer e doa Jeann beza karantezuz evit an oll, kaer e doa ren eur vuez pur, eur vuez santel, hiniennou a gavaz abek ennhi, rebech a rejont d’ezhi he devosion pa’z eo guir ne gavent netra da lavaret anezhi a hent all : « Re droet eo var ar pedi », emezho. Pa gleve kement-se, ar verc’h a ruzie eun nebeut, mes ne lavare ket eur Bater nebeutoc’h, ha ne joume ket eun devez divezatoc’h da reseo ar gommunion. Ne rea ket nemeur a van evit klevet lavarou an dud, ha mad e rea. Arabat eo kredi evelato, e vefe bet Jeann ken devot-se a vianik, he devosion a deuaz da greski a nebeudou. Keit ha ma oue krouadurik, ez ea da c’hoari gant an oll vugale all, paotred ha merc’hedigou euz he oad ; c’hoarzin ha kaketal a rea koulz ha pep hini.
Pa oue savet da veza paotrez krenn, n’ez ea mui nemet gant merc’hed bian all, he brasa plijadur oa beza neuze gant Hauviett ha Minjett, an diou a gare ar muia ; ober a rea gantho, laouen ha seder, oll c’hoariou honest ar merc’hed bian.
Pa deuaz da veza brasoc’h, p’ e devoue dreist oll klevet mouez Doue hag he zentezed, ne oa mui ken troet da heuill ar merc’hed all, n’ez ea nemet en despet d’ezhi koulz lavaret : ne baoueze da zonjal er Frans flastret gant ar Zaozon, hag evit kaout sikour Doue e pede muioc’h, c’houekoc’h.
Bep sadorn epad an hanv he zea da bedi da Introun-Varia Bourmont dirak eur skeuden d’ar Verc’hez hag a c’heller da velet hirio c’hoaz.
Var’n hed eur c’hart heur bale euz a Domremy e oa eur vezen fao euz ar re gaera, hanvet guezen ar C’horrikezed, Jeann a ieaz avechouigou gant ar re all da gemeret he ebatou dindan ar vezen-ze. Ar re goz a lavare e oa bet guelet guechall korrikezed o tansal e skeud ar vezen fao ; mes bugale Domremy n’ho c’hredent ket, ken nebeut ha ma kred bugale hor bro ar marvaillou kraz a vez kountet d’ezho divar benn ar c’hannerezed noz, atao var c’hed euz eur c’hristen benag evit ho zikour da voaska an dillad. N’euz fors ! daoust ma ne grede ket ar sorc’hennou-ze, Jeann a oue rebechet d’ezhi divezatoc’h guezen ar C’horrikezed gant barnerien fallakr ha disleal.
Meur a vech, epad ma c’hoarie ar vugale all dindan ar vezen fao, Jeann a dec’haz eur pennadik ac’hano hag a ieaz da bedi var atrejou eur chapel d’ar Verc’hez, chapel kouezet en he foull. An dra-ze a ziskouez aoualc’h ne ankounac’hea ket an Aotrou Doue en he c’hoariou zoken, ha setu perak Aotrou persoun Domremy a c’helle lavaret anezhi « e oa eur plac’h dispar, honesta ha guella kristenez en doa en e barrez, guelloc’h kristenez eget hini euz ar merc’hed en doa anavezet betek neuze. »
Jeann e doa karantez evit he zud, he amezeien : karet a rea ouspenn ar Frans, he bro. Daoust ma oa tano he deskadurez, e c’houie ervad peger kounnaret oa ar brezel etre an diou gostezen a zismantre ar Frans er mare-ze ; Bourgignoned ha Saozon, dioc’h eun tu ; Armagnagiz, da lavaret eo guir Fransizien, dioc’h eun tu all. Aliez, hed ar veilladek, ne veze ken kaoz nemet euz ar brezel-ze, Jeann a iea neuze da gouskat en eur ober eur beden evit ma teufe Doue da gaout truez ouz hor bro, ha da rei an treac’h d’ar guir roue.
Ar verc’hez iaouank e deveze avechou eur skeuden zister euz a grisder ar brezel. Paotred vian Domremy, oll a du gant ar guir Fransizien en em ganne avechou oc’h paotred ar barrez tosta, a du gant ar Bourgignoned. Hag o velet bugale Domremy o tont leun-c’hoad d’ar gear, e sonje peger mantruz e tlie beza emgannou ar re a rea brezel da vad.
An enebourien, da lavaret eo, ar Bourgignoned, a oue guelet eur vech o tostat ouz Domremy. Ar barresioniz, gant aon ne vijent goall gaset gantho, a zastumaz buan ho chatal, hag a redaz d’eur gear grenv hanvet Castelnevez (Neufchâteau), eno e choumjont eur pennad. Jeann a oue er C’hastelnevez ar plac’h fur m’oa e Domremy ; e ti eun hostizez e doa kavet repu, sikour a reaz anezhi hervez he galloud. Goude ma oue eat kuit an enebourien, Jeann hag he c’henvroiz a zistroaz da Zomremy.
Trizek vloaz benag e oa Jeann pa reaz Doue ar burzud kenta en he c’henver. Eun devez m’edo ar verc’hik var dro kreis deiz e liorz he zud, e klevaz trouz eur vouez : « Sellet a rejon, emezhi, varzu an iliz, rak euz an tu-ze e teue ar vouez, va gervel a rea freaz : Jeannik, Jeannik ! » Souezet-maro, ar baotrez a zavaz he fenn da zellet : aon e deuz, ha goulskoude, ar vouez a zo dous. Ha setu ma vel kerkent eur sklerijen gaer, hag e kreiz ar sklerijen eun den iaouank skeduz. Lavaret a ra d’ezhi : « Jeann, bez mad ha devot, kar Doue, kea aliez d’an iliz. » O velet hag o klevet kement-se, ar verc’h vian a gouez d’an daoulin, mes epad m’oa sklerijennet daoulagad he c’horf, he ene a ioa sklerijennet muioc’h c’hoaz ; daoust peger iaouank oa, ec’h ententaz petra eo beza pur ; hag eno, daoulinet var letoun glaz al liorz, e voestlaz he guerc’hdet da Zoue. Pa zavaz, he feiz a ioa startoc’h, karantez Doue a verve birvidikoc’h en he c’halon, nerz e doa da ober kement en devije goulennet Doue diganthi.
Ma sentfemp ouz mouez an Aotrou Doue, dioc’htu, evel Jeann d’Arc, na pegen huel e savfemp var hent ar zantelez !
Divar an devez-se, ar baotrez a velaz meur a vech ar sklerijen dudiuz, an den iaouank en em ziskoueze d’ezhi a veze re all tro var dro d’ezhan ; gant an amzer, Jeann a ententaz e oant elez euz ar baradoz. Ne gomzaz da zen euz an traou burzuduz-se, e Domremy da viana ; na d’he zad, na d’he mam, na d’ar beleg ma veze o koves gantha : aon e devoa ne vije miret outhi da ober bolontez Doue.
Eun devez, ar c’haera euz an elez, an hini e doa guelet da genta dindan furm eun den iaouank, a lavaraz d’ezhi : « Me eo an arc’heal Mikeal, karget gant Doue da ziouall ar Frans. » An arc’heal a lavaraz ouzpenn : « Truezuz braz eo brema doare ar vro. » Hag e tiskleriaz d’ezhi pegement e oa goasket ar Fransizien gant ar Zaozon, lavaret a reaz e kolle soudardet ar Frans gant re Vro-Zaoz, diskouez a reaz da c’houde o doa ar Zaozon c’hoant da ober ho mistri var ar vro a bez. « Ar Frans, emezhan, a zo varnez mont da goll, roue iaouank Bro-Zaoz, Herri VI, a zo embannet e Paris roue Frans ha Bro-Zaoz, eun eontr d’ezhan, an duk a Vedfort, a ren var ar peb brasa euz Bro-C’hall. Ar guir roue, Charles VII, n’eo mestr nemet var eun dachennik douar a zo e kreiz ar vro, tro var dro da gear Bourj (Bourges). Goasa zo, eme an arc’heal, mam Charles e deuz sikouret ar Zaozon da laerez rouantelez he mab, hag hema brema, eb arc’hant, eb soudardet, a zo en he zonj kuitât ar vro evit beva didrabas en eur rouantelez all benag. »
Jeann a oue glac’haret ha mantret oll o klevet kement-se, skuill a reaz daelou, rak karet a rea he bro, ha guelet a rea sklear e oa o vont da goll. Hag an arc’heal a lavaraz c’hoaz : « Sec’h da zaelou, merc’h a galon, rak Doue a gar ar Frans. C’hoant en deuz da zavetei ar vro-ma, rak hi a zo merc’h hena an Iliz. Deut oun da ziskleria bolontez Doue, ar Frans a vezo saveteat, saveteat dre vreac’h unan euz he bugale. »
Ar baotrez a oue laouen oll o klevet komzou an arc’heal, trugarekât a reaz anezhan, ha goulen a reaz diganthan hano ar zalver-ze.
Lagad an arc’heal a baraz neuze birvidik var ar verc’h iaouank, hag e lavaraz gant eur vouez krenv : « Te eo, merc’h Doue ! kerz, kea d’ar Frans, red eo. » Neuze Jeann en em ro da lenva ha da hirvoudi. « Me zo eur verc’h divar ar meaz, ne c’houzon na pignat var varc’h, na brezellekât. » Mes an arc’heal a aslavar : « Kerz, kea d’ar Frans ! red eo. » Ha Jeann n’her guel mui. Choum a reaz neuze eno, sebezet, nec’het maro he spered, druillet he fenn gant an traou e doa klevet.
Divar neuze, spered Jeann a veze dalc’hmad o redet pell-pell dioc’h ar gear. Sonjal a rea er brezel kriz a lakea douar Frans da ruzia gant ar goad, sonjal a rea en elez a vele aliez. Ha pa deuaz, gant an amzer, an arc’heal Mikeal d’en em ziskouez d’ezhi diou pe deir guech er zizun, pa lavare d’ezhi e tlie savetei ar Frans, hi a respounte atao : « Ne c’houzon netra, piou am c’helenno ? piou am hencho ? » Hag an eal a lavaraz d’ezhi eun devez : « Doue en deuz soursi gant peb tra : diou sklerijen a zo roet d’id evit da hencha. »
Hag e velaz e guirionez diou zantez, koant evel an deiz o c’houlaoui, bep a gurunen skeduz gantho var ho bleo alaouret, en ho daouarn bod palmez glaz-beo ar verzerenti. Sellet a reant ouz Jeann gant dousder, pokat a rejont d’ezhi gant karantez, hag ar baotrez, krog en ho daouarn, a ioa eun dudi evithi choum da zellet outho. Santez Katell ha Santez Mac’harit eo e oant, ho diou int choumet nebeut a amzer var an douar-ma, ho diou o deuz skuillet ho goad evit Doue.
An diou zantez-se o deuz renet merc’h Jakez d’Arc epad an oll amzer m’e deuz labouret ha poaniet evit savetei he bro, n’o deuz ket he dilezet nag e kreiz ar stourmajou, nag er prizoun.
Ha pa c’houlenner perak en deuz Doue dibabet an diou-ze evit sklerijenna Jeann, an doktored a respount : Santez Katel a ioa eur plac’h desket-dreist en he amzer var oll skianchou ar bed. Stanka reaz ho ginou da oll doktored Alexandrie, treac’h e oue da oll veleien an doueou faoz. Jeann, galvet gant Doue da gomz dirak bep seurt tud ; Jeann, nec’het meur a vech gant goulennou an doktored a glaskaz he luia epad ma oue er prizoun e Rouen, a ioa mad evithi kaout eur ger benag evit he sikour da respount d’he enebourien. Santez Katel eo a oue ar sklerijen-ze.
Santez Mac’harit a oue treac’h d’an drouk-spered en he frizoun hag a c’houzanvaz ar maro kentoc’h eget koll he guerc’hdet ha nac’h he feiz. Jeann, galvet gant Doue da c’houzanv eur maro kriz evit peur-ober silvidigez ar Frans, galvet ouspenn da veva epad ar penn diveza euz he buez e kreiz tud a vrezel, e kreiz soudardet groz, a ioa eur vad evithi kaout unan d’he c’helenn evit he zikour da joum pur ha glan.
An diou zantez-se, oc’h en em ziskouez aliez d’ar verc’hez iaouank, a starteaz anezhi er greden e oa galvet gant Doue da ober eul labour dishenvel euz hini an dud all. An oll ne velent ket ar zent, an elez evel m’ho guele Jeann ;
Eun deiz Ian d’Aulon, an hini a oue karget da veilla varni epad ar brezel, a c’houlennaz ivez ma c’helfe klevet ar mouesiou : « N’ hoc’h ket din, » eme Jeann. Ar guel-ze a rea d’ezhi kredi guelloc’h lavarou an Aotrou Doue.
Epad mac’h en em voaze Jeann da velet he zentezed ha da glevet he Moueziou (an hano-ze a rea anezho), he zad a ioa nec’het ganti. Ar baotrez n’e doa diskleriet netra d’he zud, mes he zad he guelaz meur a vech dre he huvreou, o tec’hed dioc’h ar gear gant eur rummad soudardet. Hag e lavaraz eun devez gant he nec’hamant d’he vugale gosa : « Ma c’houfen ez affe ho c’hoar en doare-ze euz ar gear, e c’houlenfen diganeoc’h he beuzi kentoc’h eget he laosker da veza mez ar vro ; ma n’her beuzfac’h ket, m’her grafe. »
Evit ober d’ar plac’h iaouank choum er gear, he zad, var a zonjer, a reaz d’eur paotr iaouank dont da c’houlenn Jeann da bried. Hi a lavaraz nan krak ha berr, mes ar paotr iaouank a lavaraz en doa bet he ger diganthi, hag a reaz d’ezhi dont ganthan dirak an Aotrou ’n Eskop evit beza barnet. Kredi a rea e dije pleget Jeann kentoc’h eget dont dirak an dud a iliz, evit beza barnet ; mes ar verc’h iaouank a ’z eaz dispount, hag a ziskouezaz ne oa nemet gevier oc’h heul an den iaouank ! Hema, goloet a vez, a anzavaz e oa ar virionez gant Jeann, setu ma tistroaz ar verc’h d’ar gear, huel he fenn ganthi. Kenta reaz, eur vech distro, a oue goestla a nevez he guerc’hded da Zoue.
Divar neuze, Moueziou Jeann ne roent peoc’h ebet d’ezhi, ho c’hlevet a rea teir pe beder guech er zizun : « Red eo savetei ar roue iaouank. Ar brezel a ia var voasât ; mall braz eo diblas, ha mont da gaout Robert de Baudricourt, e Vaucouleurs. »
Jeann a ioa nec’het-maro, ne entente ket en dije Doue he choazet, hi eur verc’h paour ha dizesk, da zavetei ar Frans. Doue a felle d’ezhan savetei hor bro, hag evit diskouez eo Hen a zavetea, eo Hen a roe nerz, e tibabaz euz a douez ar Fransizien eun dra dic’halloud, dinerz : eur plac’hik. M’en deffe roet ar gounit d’eun den a vrezel, hema a vefe bet e riskl da c’houeza gant an ourgouil, lavaret en defe : « Me, gant va skiant, va nerz, va izin, em euz diskaret, douaret ar Zaozon ; d’in-me eo e tle an oll Fransizien rei henor ha meuleudi, d’in-me e tleont lavaret bennoz. » Hag an dud a vefe bet troet da gredi anezhan. E leac’h brema, p’ e deuz eur verc’h dizesk renet soudardet ha kabitenet var dachen an emgann, p’eo bet treac’h d’ar Zaozon, eo red anzao : dourn Doue a zo bet ganthi, Hen eo en deuz roet ar gounit dezhi.
O veza ma ne grede diskleria netra d’he zud er gear, hag evit kaout eur goaz da vont ganthi betek Vaucouleurs, Jeann a ’z eaz da dremen eiz dez da di eun eôntr d’ezhi, Durand Laxart ; den fur ha leun a garantez evit he vro, ar Frans. Ar verc’hez iaouank a lavaraz da Zurand perak e oa deut betek ennhan. « Me fell d’in, emezhi, guelet ar roue iaouank hag he hencha betek Reims : eno e vezo kurunet. »
Souezet braz o klevet kement all, an eontr a joumaz eur pennad da zellet ouz he nizez : kalz soujezonou a ruille hag a ziruille en he benn. « Eun dra ziez da ober eo ? » emezhan. — « Oh ! eme Jeann, pell braz so ez euz kaoz etouez ar gristenien e vezo kollet ar Frans gant eur vaouez, hag e vezo saveteat gant eur plac’h iaouank. — Guir eo kement-se, eme Laxart, mes n’eo ket eaz trec’hi ar Zaozon, ha kuruna ar Roue. — Doue am galv, eme Jeann. — Ne vez ket guelet bemdez, eme Zurand, eur verc’h o ren soudardet. » Mes Jeann a boaniaz kement var he eontr, he c’homzou a ioa ken entanet, ma lavaraz erfin : « Ma ! mont a raimp neuze da Vaucouleurs. »
Mont a rejont var dro hanter vae euz ar bloaz 1428. Robert de Baudricourt, kabiten kastell Vaucouleurs, a oue souezet pa velaz dirazhan an tiek paour-ze, deut da gomz d’ezhan euz a lavarou eur plac’h iaouank. « Va nizez, eme Zurand, deut e kear ganen, ne deuz ho kuelet morse, mes gant sikour he Moueziou ec’h anavezo ac’hanoc’h etouez ho soudardet. » Mes pa lavaraz Durand petra c’houlenne Jeann, pa reaz kaoz euz ar zoudardet da ren d’an emgann, euz ar Roue da guruna e Reims, Robert a oue goapaüz : « Eur plac’h hanter-fur, ha netra ken, e tle beza ar verc’h-se. »
Jehann a deuaz, anaout a reaz ar c’habiten etouez he dud, ha lavaret a reaz d’ezhan huel ha freaz : « Dont a ran a berz va Autrou, evit ma kemennoc’h d’ar roue iaouank ne dle ket en em ganna brema gant ar Zaozon, rak Doue her sikouro araok hanter ar c’horaiz a zeu. » Souezet maro, ar c’habiten a zelle ouz ar verc’hez iaouank. Neuze Jeann a gendalc’haz : « Va Aotrou a fell d’ezhan e vije kurunet ar roue iaouank hag a roio d’ezhan ar Frans da ren ; sevel a rai en despet d’he enebourien, ha me, Jeann, eo a dle hencha anezhan. »
Robert a zonje : « Houma a zo kollet aoualc’h he fenn ganthi » hag e c’houlennaz en eur c’hoarzin : « Ha piou eo da Aotrou ? — Roue an env, » emezhi. Neuze ar c’habiten a hejaz he ziouskoaz : « Ho nizez a zo sot, emezhan da Zurand, kasit-hi en dro d’he zud ? goude beza roet eur stavad benag d’ezhi, » hag e reaz d’ezho mont kuit. Eontr ha nizez a zistroaz pep hini d’he di : hen tenval he benn, rak nec’het oa ; hi seder, abalamour he Moueziou o doa lavaret d’ezhi araok : « Ne vezi ket selaouet en dro genta. »
An nep a zo galvet gant Doue d’ober eul labour braz evit he c’hloar, a dle da genta, dalc’hmad, dougen eur groaz benag, rak var ar groaz eo e vez diazezet oberou Doue.
Er gear, Jeann en em roaz d’al labour, mes he spered a nije aliez-aliez pell dioc’h Domremy, sonjal a rea er Frans rivinet. He Moueziou a zisklerie d’ezhi ar freuz braz a rea ar Zaozon : « Treac’h oant da zoudardet Charles er Flandr, en Normandi, er Champagn ha tro var dro da Baris ; evit peurziskar ar roue guirion o doa kelc’het Orleans, krenva kear a ioa chomet a du ganthan. Pa vije ar Zaozon mistri Orleans, eme ar Moueziou, ne vije na kear, na kastel, na kabiten, nag arme goest da herzel outho ; bro Frans a bez a dlie koueza eb dale etre ho daouarn. Hag ar c’helc’h a vouge Orleans a strisea bemdez. » Jeann, glac’haret oll o klevet kement-se, trubuillet o sonjal e oa hi, hag hi ebken a dlie savetei ar Frans, Jeann a joume e Domremy en despet d’ezhi.
Eun devez, kennerzet gant he Moueziou, e reaz da Zurand Laxart goulenn ma ’z afe a nevez davithan evit eun nebeut amzer. Lavaret a rea en he c’halon : « Red eo d’in diblas. Ha p’am befe kant tad ha kant mam, ha pa vefen merc’h eur roue, ha pa vefe red d’in uza va divesker betek pennou va daoulin, eo red mad d’in mont da zikour ar roue iaouank. »
He Moueziou a lavare d’ezhi : « Er veich-ma ne deui ket en dro. » Oh ! gant pebez rann-galon e sellaz ouz Domremy ; na peger santel e kavaz an iliz el leac’h m’e doa pedet ker kalonek, el leac’h m’e doa resevet gras kaer ar vadiziant ha great he fask kenta ; pegen truezuz e sellaz ouz ti he zud, an ti benniget-se m’oa bet ganet ha savet ennhan, an ti-ze ker koant gant eul liorz leun a vokedou tro var dro d’ezhan. Ha pa bare he daoulagad varnhan, e sonje pegen eaz e oa labourat dindan lagad eun tad, eur vam garet, peger c’houek e oa ar vuez, pegen dudiuz ar c’haozeadennou pa vezet bodet en dro d’an daol pe en dro d’an tan. Hag e sonje : « O tad karet, mam dener, breudeur karantezuz, ho kuitât a rankan ; siouaz ! red eo d’in kreski c’hoaz ho poan o vont kuit evel eur verc’h fallakr, eur verc’h digalon, eb lavaret kenavezo da vad, eb goulenn bennoz va zud : va Moueziou her gourc’hemen. Oh ! na peger goasket eo va c’halon hirio ! Mes galvet oun gant Doue, Hen eo ar mestr, deomp ! »
Pokat a reaz d’he zud gant teneredigez, en eur voustra evelato var he c’halon, gant aon ne vije dirollet da vouela forz. Da c’houde, e krogaz en he fakadik dillad, hag ez eaz er meaz euz an ti gant Durand, eb lavaret da beleac’h e zea.
Pa dremenaz dirak ti Venjett, e reaz eul lam ebarz ; an diou verc’h en em vriataz gant karantez, ha Jeann a rankaz ober eur frapp krenn da c’hellout mont kuit : « Kenavezo, emezhi da Venjett, bez da Zoue atao. » Ne gredaz ket mont betek ti Hauviet, he c’halon a venne mont bian. Bale a reaz da heul he eontr Laxart betek he gear dezhan, ac’hano ez ejont ho daou da Vaucouleurs.
En dro-ma, ar c’habiten a joumaz ken diskred hag er vech kenta, setu ma ’z eaz Durand d’ar gear ; Jeann evelato a joumaz e Vaucouleurs, e ti greg eur c’halvez, kristenez vad evel he fried. Ar plac’h iaouank a zikouraz eno, hervez he galloud, an dud a galon o doa roet dor zigor d’ezhi : mont a rea, eur vech er mare, da gaout Baudricourt, diskleria rea d’ezhan ha d’he offiserien ar vall e doa da vont er Frans. Komzou Jeann a ioa ker bividik, ma teuaz hiniennou euz a dud ar c’habiten da drei ganthi a nebeudou.
« Perak, eme d’ezhi eun devez eun dijentil kalonek, emaoc’h-hu ama c’hoaz ? Daoust ha red e vezo d’eomp beza oll Saozon ? » Jeann a respountaz, tenval he fenn : « Deut oun d’ar c’hastel-ma evit goulenn tud da vont ganen da gaout ar roue iaouank, mes ar c’habiten, siouaz ! ne ra van ouz va c’hlevet. Ha goulskoude, red eo ma ’z afen en hent araok hanter ar c’horaiz, ha mont a rin. N’euz den var an douar, na roue, na duk, na merc’h roue ebet hag a c’helfe savetei ar vro ; n’euz nemedon. Ha goulskoude, guell e vefe ganen choum da neza e kichen va mam eget mont dre ar vro. N’eo ket en em ganna eo a garan, mes pa ’z eo guir e fell d’an Aotrou, eo red d’in senti. — Ha piou eo hoc’h Aotrou ? eme an dijentil. — Doue, emezhi. — Ha peveur eo guella ganeoc’h diblas ? — Hirio, kentoc’h eget varc’hoaz, eme ar verc’hez iaouank, ha varc’hoaz kentoc’h eget divezatoc’h. — Gant an dillad oc’h euz ? eme hen. — Va Moueziou a lavar d’in e rankin kemeret dillad goaz, hen ober a rin a galon vad. »
An dijentil-ze, o kredi e oa e guirionez kenteliet Jeann gant kannadet Doue, a roaz d’ezhi dillad unan euz he zervicherien ; mes tud Vaucouleurs, pa glevjont kement-se, a roaz d’ezhi eur guiskamant brezel euz ar re vella. Entent a reant ervad e tlie ar verc’hez iaouank, da zonjal beva etouez soudardet, hag en em viret glan, dougen he-unan dillad goaz.
Eun dijentil all, goude beza poezet mad komzou ar verc’hez iaouank, a zavaz ganthi, hag a boaniaz da zifenn he lavarou dirak an dud a vrezel a ioa en dro da Robert de Baudricourt. Fizians en doa ennhi.
Ar vrezellerien, en amzer-ze, a zouge eur guiskamant houarn pe zir hanvet stern pe harnez : seul pinvidikoc’h e veze an den, seul velloc’h e veze he harnez. Var benn an den a vrezel e veze eun tok houarn ; var he beultrin, eur porpant houarn ; var he zivreac’h, he ziouskoaz, he zivesker, houarn c’hoaz, houarn atao. He vreac’h kleiz a zouge peurliesa eur skoued houarn evit difenn guelloc’h c’hoaz ar beultrin, ar vreac’h deo a zouge ar goaf pe lans da skei var an enebourien, an daouarn zoken a veze klozet e manegou houarn.
Ma ne vije bet goask ebet etre oll dammou ar stern, ar brezeller a vije choumet eb an disterra aon ; dastumet en he viskamant evel eur velfeden en he c’hrogen, ne vefe bet morse tizet na gant al lans, na gant ar birou. Mes neuze ive n’en defe ket gellet skei, hag eun den ha ne sko ket, n’eo ket eur brezeller. Goaskou bian a ioa eta ama hag ahont er guiskamant ; hag ar brezeller, he zillad dir pounner en dro d’ezhan, eul lans hir en he zourn, eur c’hleze lemm oc’h he gostez, a glaske sanka beg he lans e goaskou harnez eun enebour, epad ma lakea evez gant aon ne vefe tizet he-unan.
Ma oa dishenvel guiskamant ar zoudardet en amzer-ze dioc’h ar re a zo hirio, an doare da ober brezel a ioa ken dishenvel all. Evel m’eo bet lavaret en eil kentel, ne oa ket goall bell c’hoaz abaoue ma oa anavezet ar poultr, nebeut a ganoliou a velet var an tachennou emgann, nebeut a dud a veze lazet, evit c’hoaz gant ar bouliji kanol ; ne oa hano ebet euz ar fuzuillou. Tud an arme, d’ar mare-ze, a veze rannet e daou rum : ar voaregerien (archers) hag ar goaferien (armés de lances). Ar voaregerien en em ganne a bell ; stigna reant ho benvek brezel, hag ho birou a iea en eur zutal etouez an enebourien, ne lazent ket, peurliesa, nemeur a dud. P’o deveze taolet eun nebeut birou, ar varc’heien hag ar goaferien all, a iea d’ho zro d’ar stokad. E kichen pep marc’hek e veze eun dornad tud e tro d’he zikour ha d’he zifenn.
Eur guiskamant dir tempset mad a zave eta kalz eun den en amzer-ze, ha setu perak tud Vaucouleurs a reaz ober da Jeann unan euz an dibab. Fizians o doa er plac’h iaouank : ar re vraz a joum peurliesa pell amzer da boueza an traou, an dud dister a gred buan : hi a grede e oa Jeann digaset gant Doue.
Ha penaoz n’o defe ket kredet ? Jeann a ioa ken izel a galoun, ken devot ! Mont a rea aliez da govez ha da gommunia, mes ma pede kalonek en iliz, ne joume ket dibreder en ti ; eno, koulz hag er gear, al labour a iea en dro ganthi. Kenteliet eb ehan gant he Moueziou, ar verc’hez iaouank a ’z ea aliesa ma c’helle da gaout Baudricourt. Eun devez, d’an 12 a viz c’houevreur 1429, e lavaraz d’ezhan : « En han’ Doue, re a zale a lakit d’am hencha varzu ar roue iaouank. Hirio he zoudardet a zo bet kannet e kichen Orleans, ha brasoc’h drouk c’hoaz a c’helfe en em gaout ganthan, ma n’am c’hasit dizale varzu ennhan. »
Ar c’habiten, nec’het eun nebeut amzer a ioa o velet e oa troet hiniennou euz he dud gant Jeann, a oue nec’hetoc’h eget biskoaz o klevet ar c’helou-ze. Goulenn a reaz digant an Aotrou Person lavaret pedennou an Iliz var ar verc’hez iaouank da velet ha ne vije ket dindan galloud an diaoul. Hi a vousc’hoarzaz pa reaz an Aotrou Person, he stol ganthan, ar pedennou-ze varnhi ; da c’houde e lavaraz var he fouezik d’ar beleg : « Ne dliac’h ket, Aotrou Person, ober eur seurt tra d’in evelato, pa ’z eo guir oun bet meur a vech o koves ganeoch. Gouzout a rit aoualc’h eo mad va fenn, a drugare Doue. »
Prest goude, ar roue a skrivaz d’he oll gabitened, da c’houlenn sikour digantho. Ar roue, var a greder, a zisklerie el lizer-ze o doa kollet soudardet Frans gant ar Zaozon e kichen Orleans, en devez m’e doa diskleriet Jeann. Neuze Robert de Baudricourt ne argilaz mui. Rei a reaz he-unan eur c’hleze d’ar verc’hez iaouank, kemenn a reaz da zaou zijentil gant bep a zervicher ha daou zoudard all, mont ganthi evit he difenn. Hi e doa guisket an dillad a ioa bet prenet d’ezhi gant tud vad kear, pignat a reaz var eur marc’h roet dezhi gant he eontr Durand, ha paet ganthan var dro dek lur ha seiz-ugent ; pa zaludaz divar he loen ar c’habiten de Baudricourt, hema a lavaraz : « Kea ’ta, kea ; ha brema ra vezo great bolontez Doue ! »
Tud Vaucouleurs, deut oll da velet ar plac’h iouank o tiblas, a c’houlenne bennoz an Aotrou Doue var he beach ; lavaret a reant : « Ra blijo gant an Aotrou savetei hor bro diskaret ha kaset da netra, debret gant ar Zaozon. »
D’an 23 a viz c’houevreur 1429, dioc’h ar pardaez, eo e lavaraz Jeann kenavezo da Vaucouleurs ; sonjal a rea, dre ma ’zea, e komzou diveza Baudricourt : « Kea, da volontez Doue ! »
Kaer ha krenv, o ren neuze he zrivac’hved bloaz, Jeann d’Arc a reaz var varc’h he beach euz a Vaucouleurs da Chinon, eb beza re skuizet. He bleo du e doa trouc’het berr aoualc’h, var he fenn e touge eun tok houarn, he dillad a ioa dillad ar goazed en amzer-ze : porpant kalet, lostenn verr-verr, kleze dir oc’h he c’hostez. Ar c’houec’h den a ioa ganthi ne oant ket dinec’h er penn kenta euz ar veach.
Treuzi a dlient broiou ha douarou hag a ioa dindan galloud ar Zaozon, soudardet ar re-ma a zioualle ar ponchou taolet var ar steriou m’e doa ar verc’h iaouank da dreuzi, setu ma ne oa ket dizoursi tud Jeann. Kement a aon o doa ma ne gredent bale nemeur nemet en noz. Ar verc’hez iaouank, er c’hountrol, a ioa leun a fizians. « Arabat eo d’eoc’h kaout aon, emezhi d’he zud, va hent a zo great, va Aotrou am zikouro. — Ia, eme unan euz an daou zijentil, ha ma kouezomp e lasou ar Zaozon ? — Nan, eme Jeann, rak sent ar baradoz o deuz diskleriet e tlean savetei bro Frans. — Ha kendelc’her a c’helloc’h ? — Bale ran var urz va Aotrou. Guelet a reoc’h pebez digemer madelezuz a rai d’eomp ar roue iaouank e Chinon. »
Goasa ioa evit Jeann, ne c’helle ket ober he devosionou.
Ar veach a badaz unnek devez ; epad an oll amzer-ze, ne c’hellaz kaout oferen nemet diou vech var douar ar Zaozon. He zud a vire ne vefe eat re en ilizou gant aon ne vefent bet anavezet ha diskuliet d’an enebourien.
Eur vech m’o devoue treuzet ster vraz al Loire e Gien, Jeann hag he zud a veachaz eb aon. Edont neuze etouez guir Fransizien, hag eno an dud o doa respet evit ar verc’h iaouank. Eur greden a ioa en em zilet d’ar mare-ze e kalon eur c’halz tud dre ar Frans a bez ; lavaret a reat : « Hor bro, kollet gant eur vaouez, a vezo saveteat gant eur verc’hez. » Ha nebeut goude ma oa tremenet Jeann dre Gien, e oue kaset kelou betek en Orleans, kelc’het goulskoude gant ar Zaozon, e oa eur verc’h, kennerzet gant Doue, en hent varzu Chinon : digaset oa da zavetei Orleans hag ar Frans.
Epad ma nije ar c’helou-ze, Jeann a zaoure dousder Kalon Jesus o choum da zelaou teir oferen er memez devez ; en em zigoll a rea euz an deveziou hir-hir e doa tremenet eb lakât he zreid en eun iliz. P’e devoue klevet an teir oferen-ze, en iliz santez Katell e Fierbois tost da gastell Chinon, Jeann a skrivaz eul lizer d’ar roue iaouank da c’houlenn beza digemeret ganthan : « Great em euz, emezhi, kant hanter kant leo evit dont d’ho sikour, ha digas d’eoc’h keleier mad. Dont a ran a berz Doue, hag evel testeni euz a gement-se, ec’h anavezin ac’hanoc’h, ha pa vefac’h kuzet etouez tud ho lez. »
Eiz leo hent o doa c’hoaz ar veachourien da ober abenn digouezout e Chinon, mes disoursi-meur oant, pa ’z eo guir e valeent var douar Frans. Ha goulskoude, en amzer trubuilluz-se ne c’helle ket eun den beza dinec’h aoualc’h, var douar he vro zoken. Eun toullad kos sourdardet, o veza klevet hano euz a veach ar plac’h iaouank, difennet gant c’houec’h den ebken, a oue fallakr aoualc’h evit ober ho zonj da zailla varnho, evit paka Jeann ha laerez he zud : mont a rejont var he hent ha choum a rejont d’he gortoz. P’en em gavaz ar verc’hez iaouank, ar zoudardet digalon a glaskaz ober lam euz ho zoull-kuz evit kelc’ha ar veachourien, mes ne c’heljont loc’h e doare ebet, hini anezho ; ho izili a ioa evel sounnet. Mantret, ar zoudardet ne lavarjont grik, Jeann hag he c’houec’h a dremenaz dre ho c’hichen eb ho guelet, eb gouzout netra divarbenn an torfet o doa c’hoant da ober, hag o deuz diskleriet divezatoc’h.
En em gavet e Chinon d’ar 6 a viz meurz 1429 vardro kreisdeiz, Jeann ne oue ket digemeret dioc’htu gant ar roue. Mont a reaz da joum en eun hostaliri, tud a zoujans Doue ennhi. He zud a embannaz e kear peger madelezuz, peger kalonek, peger santel e oa bet Jeann hed he beach. « Ne bec’he morse, emezho, he c’homzou a c’houeze en hor c’halonou tan karantez Doue. Brokuz e oue atao e kenver an oll beorien a gavaz var he hent, pa n’ e deveze mui liard ebet, e c’houlenne digant he c’hompagnunez rei d’ezhi eur guenneg benag en han Doue. Ker mad oa Jeann, emezho, ma na vije ket bet guelloc’h ha pa vefe bet eur zantez. »
Ma n’en doa ket ar roue iaouank Charles digemeret dioc’htu Jeann en he lez, en doa evelato roet guir d’ezhi da joum e kear ; an daou zijentil a ioa ganthi a ieaz buan betek ar re huela euz an noblans da c’houlenn ma c’helfe hi mont betek ar roue. Kuzulerien Charles a oue nec’het. Bez’e oant pevar d’ar mare-ze : de la Tremouill, Regnault de Chartr, Robert Masson ha Raoul de Gaucourt, gouarner Orleans. Pa c’houlennaz ar roue ali ar pevar-ze divar benn Jeann d’Arc, hi a aliaz Charles da zifiziout anezhi betek guelet. Lavaret a reant : « Ne dle ket ar roue kredi dioc’htu lavarou eur vaouez hag a vez diskleriet kement a draou souezuz divar he fenn. Ma roit digemer d’ezhi, emezho, eb ma teufe a berz Doue, e vezo taolet disprijans varnomp-ni ha var ar roue ive. »
Araok rei digemer d’ar verc’hez iaouank, ar roue a gasaz betek ennhi daou pe dri zijentil euz he lez, ha da c’houde, daou pe dri euz an dud iliz a ioa var he dro. Distrei a rejont en eur ziskleria da Charles : « Ar verc’h-se a zo eur plac’h vad, he c’homzou a zo fur, he buez kristen : direbech eo e pep doare. Goulenn a ra dont betek ennoc’h, rak traou kuzet e deuz, emezhi, da ziskuill d’eoc’h. »
Ar roue a argile c’hoaz pa deuaz betek ennhan daou zijentil a berz gouarner Orleans. P’o doa klevet Orleaniz e oa savet er penn pella euz ar rouantelez eur verc’h hag a zisklerie e teue a berz Doue evit savetei ar Frans, p’o devoue klevet e oa eat betek Chinon, e kasjont buan daou varc’hek a galon da c’houlenn digant ar roue Charles petra ioa a vir en oll lavarou-ze. Hag e c’houlennent digant ar roue hag he guzulerien : « Petra eo ar plac’h iaouank-se deut euz a Vaucouleurs, hag a vez great Jeann d’Arc anezhi ? — Ar roue a respountaz : Her gouzout a raimp dizale, digemer a roimp d’ezhi en hon lez dirak hon oll offiserien ha dijentilet ».
Dorojou lez ar roue a oue eta digoret evithi d’an 9 a viz meurz 1429, dioc’h ar pardaez-noz. Epad m’edo o vont etrezek al lez, eur zoudard, deut da zellet ouz Jeann o tremen, a lavare : « Ah ! hounnez eo Jeann d’Arc, an hini a zo leshanvet ar verc’hez iaouank ! N’eo ket eur seurt tra anezhi ! » Hag e vlaspheme Doue — « Paour keaz den, a respountaz d’ezhan Jeann, blasphemi a rez, te ken tost d’ar maro goulskoude ! » Eun heur divezatoc’h, ar zoudard-se a gouezaz el Loire, hag a oue beuzet dioc’htu.
Kampr vraz lez ar roue e Chinon a velaz, er pardaez-se, an oll marc’heien a renk huel a ioa e kear ha tro var dro, rak ar roue en doa kemennet d’an oll dud euz an noblans dont en ho brava, ha senti o doa great. Tri c’hant oant eno, tri c’hant dijentil guisket gantho ho dillad pinvidika ; an arc’hant, ar perlez, ar vein presiuz a lintre, a lugerne, a steredenne var ar guiskamanchou seiz alaouret, sklerijennet en eun doare dudiuz. Hag er gampr kaer-ze, kant troatad benag a hirder dezhi var hanter-kant a ledander, daoulagad an dud a joume souezet : tud ker paour guisket ker kaer ! E guirionez, ar roue n’en doa mui pevar skoed en he denzor, meur a hini euz an noblans a ioa tost da vad ker rivinet hag hen ; mes ho dillad brao, ho guiskamanchou eured a joume gantho, ho dougen a reant ; doare o doa oll da veza eüruz.
Mignouned Charles a lavare etrezho : « Ar baotrez-se, savet var ar meaz, a vezo dallet pa lakai he zreid er gampr vraz, ni a rai eun abaden c’hoarzin divar he c’houst. » Hag ar roue, deut da zonj d’ezhan e doa lavaret Jeann : « Hoc’h anaout a rin, ha pa vefac’h kuzet etouez oll dud ho lez, » ar roue, guisket gant ar re zisterra, a ioa en em guzet etouez he vignouned.
Mes ar verc’h dizesk ne oue tam lenteat dirak kement all a dud a ioa oll ho daoulagad o para varnhi ; renet gant eun eal ha n’en em ziskoueze nemet dezhi, ez eaz var eün betek ar roue, ober a reaz d’ezhan ker brao reverans ha pa vije bet savet en eur maner kaer, hag e lavaraz gant he mouez dous : « Doue da rei d’eoc’h buez hir, va roue iaouank. » Souezet, Charles a glaskaz evelato deseo Jeann : « Setu aze ar roue, » emezhan en eur ziskouez eun duk guisket kaer dreist ar re all. — « En han’ Doue, eme ar plac’h iaouank, c’houi eo ar roue, ha n’eo ket eun all eo. »
Neuze ar roue ne glaskaz mui nac’h, goulenn a reaz diganthi pe hano e doa : « Roue iaouank, emezhi, Jeann eo va hano ; kemenn a ra d’eoc’h roue an env dreizhon e viot sakret ha kurunet e kear Reims, hag e viot letanant roue an envou a zo guir roue Frans. » Lavaret a reaz ouspenn d’ar roue e oa deut d’he zikour, e tlie savetei Orleans, ha goude ma vije bet kurunet ar roue, taoler an oll Zaozon er meaz euz ar Frans. « Roue iaouank, emezhi en eur achui, roit galloud d’in, hag ar vro a vezo diveac’hiet. »
Komzou Jeann a ieaz doun e kalon Charles. O veza ma lavare ar verc’h iaouank e doa traou da ziskleria d’ezhan e kuzul, e ieaz ganthi er penn huela euz ar gampr ; eno, epad eun heur benag, Jeann a gomzaz d’ezhan euz a draou braz hag a ioa choumet atao etre Doue hag ar roue ebken.
Pa oue achu an diviz etrezho, ar verc’h iaouank a ieaz kuit ; tal Charles a ioa laouen, sklerijennet. Lavaret a reaz d’he vignouned : « Dont a dle a berz an env, rak diskleriet e deuz d’in traou ha n’int anavezet nemet gant Doue. » Ha divezatoch, pa oa dija ar roue tost d’ar bez, e tiskuliaz d’eur mignoun unan euz a gomzou Jeann : « E kreiz va ankeniou, emezhan, araok ma oa deut ar verc’hez iaouank d’am c’haout, em boa difizians euz va guiriou. Ken izel e oan diskaret gant an enebourien, ken huel e oa savet roue Bro-Zaoz, ma sonjen ne oan ket marleze guir vab Charles VI. M’am bije bet guir var rouantelez Frans, perak ’ta e kollen atao gant roue Bro-Zaoz ? Ha va anken, va zrubuill a ioa ker braz ma lavarjon da Zoue, deiz gouel an Oll Zent euz ar bloaz 1428 : Doue Oll-C’halloudek, mar doun guir vab roue Frans, grit d’in beza mestr em rouantelez, pe da viana, grit ma c’hellin mont e savete pe er Spagn, pe er Skoss. » Ar beden-ze, klevet gant Doue ebken, ar beden-ze eo a oue diskleriet gant Jeann d’ar roue he-unan.
En despet d’al levenez a ziskouezaz ar roue goude m’en devoue komzet gant ar verc’hez iaouank, en despet d’ar merkou e doa roet e oa e guirionez digaset gant Doue, ar roue ne roaz dioc’htu galloud ebet d’ezhi : aon en doa c’hoaz da veza desevet. Gourc’hemen a reaz da hiniennou euz an dud a lez hag euz an dud a iliz taoler evez mad outhi, hag evit kaout muioc’h a sklerijen, ez eaz ganthi da gaout kuzulerien Poitiers. Er gear-ze eo e oa, d’ar mareze, ar guizieka tud a lezen, ar furra doktored a du gant Charles VI, eno e oa al lez-varn huela.
Epad m’her bleniet varzu ar gear-ze, Jeann a lavaraz : « Gouzout a ran e vezin nec’het eno, mes Doue am zikouro. Deomp ’ta, en han’ Doue ! » Choum a reaz eno eun teir zizun benag, evit respount da c’houlennou an doktored guiziek a oa kuzulerien braz ar roue evit ar Frans a bez.
Goad Jeann a vervaz epad an teir zizun-ze. C’hoant e doa da labourat var an dachen vrezel, lavaret a rea an amzer ma choumaz e Poitiers a ioa amzer gollet, mes ar roue a felle d’ezhan e vefe choumet eno eur pennad. Lakât eur plac’h iaouank e penn eun arme a ioa eun dra euz ar re vrasa, ha gouzout a rea pegement a c’hoarz a vije bet savet divar he goust ma ne oa ar verc’hez iaouank nemet eur gaouiadez. Ha setu perak Jeann a joumaz, en despet d’ezhi, eun nebeudik sizuniou e Poitiers.
Jeann a ioa diskennet e Poitiers e ti eun den a justis, kristen mad koulz hag he c’hreg. Pa velaz ar plac’h iaouank an oll doktored, tud a iliz ha tud a lezen, karget gant ar roue da varn he buez hag he oberou, e tiskleriaz d’ezho : « Guelet a ran oc’h deut d’ober goulennou diganen. Ne c’houzon nag A na B, mes dont a ran a berz roue an env, da zigelc’ha Orleans, ha da ren ar roue iaouank da Reims ; eno e vezo kurunet. Pa zezo sakret, emezhi eun devez all, e rin ar roue anezhan, ar roue ebken, mes betek neuze, ne deo ket evidon roue aoualc’h, ne c’hellan ober anezhan nemet ar roue iaouank (Dauphin). »
Epad ma rea an doktored-se goulennou digant Jeann divar benn he buez hag he Moueziou, ar roue iaouank en doa kaset daou zen da Zomremy d’ober eun enklask divar he fenn, ha karget merc’het fur da daoler evez var oll oberou ha komzou ar plac’h iaouank keit ha ma vije e Poitiers. An doktored, eur pemzek benag a ioa anezho, a reaz d’ar verc’h iaouank dont meur a vech dirazho, an diviz etrezho a badaz en devez kenta tost da ziou heur. Red e oue da Jeann diskleria piz he bugaleach, lavaret ar c’henteliou e doa resevet digant he zud da genta, digant he Moueziou da c’houde ; perak e oa deut da gaout ar roue da Chinon.
Ar verc’h iaouank ne oue nemeur lenteat gant an doktored-se, renet gant Aotrou Arc’heskop Reims ; respount a reaz dinec’h-kaer. « Jeann, eme eun devez eun doktor, goulenn a rit soudardet, ha lavaret a rit e fell da Zoue e tistrofe ar Zaozon d’ar gear. Mes mar fell da Zoue ez afent d’ar gear, n’eo ket red sevel tud a vrezel evit ho c’has kuit, Doue a zo guest aoualc’h da zont he-unan a benn anezho — En han’ Doue, eme Jeann, ar zoudardet a skoio, ha Doue a roio ar gounid. »
Eur spered diez a zen a zavaz neuze he vouez, hag a c’houlennaz : « E pe seurt iez (langach) e komz ho sentezed ? — E guelloc’h iez egedoc’h-hu, eme Jeann (An doktor-ze a gomze trefoed). Ha kredi a rit e Doue ? emezhan, seac’h he c’her. — Guelloc’h evidoc’h-hu, eme ar plac’h iaouank, ken dichek hag hen. — Ma ! eme an doktor, Doue a zifenn ho kredi var ho ker ebken, red eo ma rofac’h eur merk benag e teuit a berz Doue. — En han’ Doue, emezhi, me n’oun ket deut da Boitiers da ober burzudou, mes va c’hasit dirak Orleans hag e tiskouezin evit perak oun digaset d’ar roue. Roit d’in tud, n’euz fors pegen nebeut, hag ez in da Orleans. »
Ar goulennou great d’ar plac’h iaouank a oue renevezet epad meur a zevez. Hi a zonje epad an amzer-ze : « N’eo ket ama e tlefen beza o koll va amzer, gant soudardet eo o skei gant ar Zaozon ; mes bolontez Doue bezet great ! Ah ! emezhi eun devez, en eur skei var skoaz eur marc’hek a ioa deut gant an doktored, goulenn a ran kalz tud a galon evel hema. » Eun devez all e lavare d’an dud a lezen-ze, souezet o velet pegen eün oa he responchou : « Hirroc’h a gaver e levriou Hor Zalver eget en ho re-c’houi ; an aotrou Doue en deuz eul levr, hag an dud desket, n’euz fors peger guiziek int, ne c’hellont ket lenn ennhan. »
Abenn teir zizun e oue evelato klozet an diviz. An dud a ioa bet kaset da c’houlenn petra oa bet amzer genta Jeann d’Arc e Domremv, a ioa deut en distro en eur ziskleria n’o doa klevet lavaret nemet vad anezhi, an itrounezed a renk huel o doa sellet piz ouz Jeann ha studiet ar vuez a rene, a rente testeni e oa eur plac’h fur hag eün. An dud a vrezel a ioa souezet o velet pegen desket oa peger mad e komze pa veze hano euz an emgannou ; an dud a iliz a veule he feiz krenv, he c’harantez birvidik e kenver Doue. Setu ma tiskleriaz arc’heskop Reims d’ar roue, en hano an oll guzulerien : « Meur a dra vurzuduz a lavarer divar benn Jeann d’Arc hag a zo bet kavet guirion ; mes pa ’z eo guir ar plac’h iaouank he-unan a lavar eo dirak Orleans e tiskouezo eo digaset gant Doue, e tleer ober d’ezhi mont betek ar gear-ze. Ar roue a dle eta rei d’ezhi soudardet ha galloud da vont di ; anez, e tizentfe ouz ar Spered Santel, ha ne dlefe ket kaout sikour digant an aotrou Doue. » An Aotrou ’n Arc’heskop a lavare ouspenn, hag he guzulerien ganthan : « Jeann, guir eo, e deuz guisket dillad goaz, mes deread eo kement-se ; rak pa ’z eo guir eo gant goazed eo e rai brezel, eo guelloc’h e vefe guisket, hi ive, e goaz. »
Ma oa choumet pell an eskibien, an doktored da studia lavarou Jeann araok rei ho ger divar he fenn, eur c’halz tud ne ouent ket ker nec’het-se, kredi a rejont dioc’htu e teue Jeann a berz an env. Pa glevaz hano euz ar plac’h iaouank, an duk a Alanson, kar tost d’ar roue, a ziredaz d’he guelet. Ha Jeann a lavaraz laouen : « Seul vui e vezo a dud euz a ouenn rouaned Frans, seul vell a ze. » Ha pa velaz an duk ar plac’h iaouank o kerzet var varc’h, e plijaz d’ezhan kement, ma roaz d’ezhi unan euz ar guella kezek en devoa.
An dud dister a rea evel an duk a Alanson ; trei a reant gant Jeann, ne joument ket pell var-var : diskouez a reant d’ezhi doujans ha karantez. Lod o doa c’hoant zoken da ober re : « Bennigit, emezho, hor c’hroaziou, hor metalennou, presiusoc’h e vezint da c’houde evidomp. » Mes Jeann, izel a galon, ho c’hase buan divar he zro : « Oh ! emezhi, bennigit-hi oc’h-unan, an dra-ze a vezo kerkoulz. »
Choum a rea eta humbl atao ; he baradoz a ioa, n’eo ket reseo reveransou kaer digant an dud eo, mes ober pedennou hir ha birvidik en ilizou ; eno, kennerzet gant an diou zantez en em ziskoueze d’ezhi, e c’houlenne gant daelou ma vije diverret an amzer m’e doa da joum e Poitiers. Mall e doa da ober labour Doue var dro Orleans, hag ar vall-ze a greske bemdez.
Pa ’z eo guir kuzulerien Poitiers o doa diskleriet e tlie ar roue fiziout e Jeann, Charles ne c’helle mui argila. Distrei a reaz ganthi da Chinon ; ac’hano, ar plac’h iaouank a ieaz da gear Tours evit beza guisket. En amzer-ze, evel m’eo bet diskleriet er bederved kentel, eur guiskamant brezel en doa kalz a dalvoudegez, rak an den a veze goloet he gorf oll, izili hag all, gant dir hag houarn tano ha krenv. An den harnezet mad ne veze ket buan tizet gant ar birou ; e leac’h an den n’en deveze na porpant dir na tok houarn, a veze buan treuzet gant eur zeaz pe eul lans : pe c’hoaz faoutet he benn d’ezhan gant an orz brezel.
Epad ma rea ar goff guiskamant Jeann, tud dournet skanv a vrode evithi eur banniel vraz, banniel eur c’habiten brezel. Ar plac’h iaouank, var urz he Moueziou, a reaz liva var eun tu Hor Zalver Jesus-Christ gant ar c’homzou : Jesus, Maria ; var an tu all e reaz merka skoued rouaned Frans etre daou eal.
Gant ar banniel vraz-se, Jeann a reaz ober evithi eur banniel all biannoc’h ; guelet a reat varnhi skeuden an Annonciation ebken : an eal Gabriel o kinning eul lilien d’ar Verc’hez benniget. Neuze e resevaz digant ar roue kezek evithi hag evit an dud dibabet ganthan evit beilla varnhi ha choum atao da dosta d’ezhi, mes ma kemeraz Jeann ar c’hezek, ne gemeraz ket ar c’hleze kinniget d’ezhi gant Charles. Menac’h a ieaz, var he lavarou d’ezhi, da iliz Santez Katell e Fierbois ; eno, adren an aoter vraz, e oue kavet eur c’hleze, pemp kroaz varnhan. He Moueziou o doa lavaret d’ezhi : « Ar c’hleze-ze a zougoc’h, ha n’eo ket eun all eo. » He zougen a reaz e guirionez epad pell amzer, mes ne oue morse ruziet gant goad den ; var dachen an emgann, Jeann, e leac’h dic’houina he c’hleze, ne rea nemet sevel he banniel. Ar banniel-ze a verke d’ar zoudardet e pe leac’h skei evit kaout ar gounid, ha Jeann e deuz diskleriet e kare he fanniel daou-ugent guech muioc’h eget he c’hleze.
Ha pa devoue Jeann d’Arc he marc’h brezel, he guiskamant dir, he fanniel, he zud, ar roue a roaz d’ezhi ar pez a c’houlenne pell a ioa : soudardet da ren, soudardet da hencha d’an emgann ; lavaret a reaz d’ezhi : « E Blois e kavoc’h eun arme ; it, ha ra vezo Doue ganeoc’h da zavetei Orleans. »
Jeann a zentaz dioc’htu, mall ganthi mont en hent. He marc’hek a ioa Ian d’Aulon, furra den a ioa neuze er Frans, dioc’h ma lavare an dud ; he beleg a ioa eur manac’h, an Tad Paskerel, euz urz Sant-Aogustin ; he daou vreur kosa, Ian ha Per, gant an daou zijentil a ioa deut ganthi euz a Vaucouleurs, a ioa karget gant ar roue da veilla atao varnhi evit he difenn en emgannou.
Mes, m’e doa Jeann kristenien vad da dosta d’ezhi, eo red anzao e oa ar zoudardet a dlie ren tud eb feiz na lezen, oll pe gasi oll. Eur c’halz anezho a ioa divroidi, rederien hent, traou didalvez, o veza ma ne resevent aliez pae ebet e laerent pa c’hellent hen ober ; pa ne c’hellent ket laerez ar Zaozon, e vevent divar goust ar Fransizien ; ne zonjent nemeur e Doue, nemet evit blasphemi he hano santel. Luc’hach ha leoudouet a goueze stank euz ho ginou. Ha Jeann, ar verc’h a feiz krenv, Jeann ar verc’hez pur, kenteliet gant eun arc’heal ha diou zantez ; Jeann a zouge var he fanniel hanoiou sakr Jesus ha Mari, penaoz e defe gouzanvet ren tud henvel aoualc’h ouz diaoulou an ifern ? Mont a rea d’an emgann en hano Doue, gant galloud Doue ; ne felle d’ezhi kaout evel soudardet nemet tud sentuz ouz Doue.
Setu perak, kerkent ha ma oue en em gavet e Blois, o velet pegen digernez, pegen dizakr oa ar zoudardet, ar plac’h iaouank a c’halvaz buan he beleg : « Tad, emezhi, red eo ma teufe hon tud da jench buez. Klaskit dioc’htu eur banniel vraz gant Hor Zalver e kroaz varnhi, ar Verc’hez gloriuz Vari ha sant Ian en he gichen ; livirit neuze d’ar veleien all en em voda ganeoc’h en dro d’ar banniel-ze. »
Pa oue digaset ar banniel, pa oue bodet ar veleien en dro d’ezhi, Jeann a ieaz en ho zouez ; sevel a reaz neuze he mouez, komz a reaz gant an oll galloud e doa hi, kenta mestrez an oll zoudardet, hag e lavaraz : « Me fell d’in kaout kristenien, ha kristenien ebken dindanon ; rak-se, kement hini en deuz c’hoant da vont ganeomp d’ar Zaozon, a dle, da genta, ober eur gonfession vad. Ar veleien a zo ama, brema, a zelaouo ar re o deuz c’hoant da dostât ouz ar zakramanchou. » Ha Doue a gennerzaz komzou ar verc’hez iaouank, ha kalz euz ar zoudardet a deuaz da gaout ar veleien, da reseo an absolven.
Kement tra a c’helle dougen d’ar pec’hed a veze difennet stard gant Jeann. Hag ar zoudardet-se a deuaz da veza tud dishenvel euz ar pez oant araok ; dont a rejont kalz anezo da veza kristenien vad, leun a fizianz e Doue, laouen o senti oc’h an ursiou roet dezo, laouen o vont da ober gant Jeann eul labour zantel meurbed, da gas ar Zaozoun er meaz euz ar Frans.
Epad ma renke an traou en arme evit brasa mad ar vro en eur rei ar peoc’h d’ar c’houstiansou, Jeann a zonje er Zaozon, hag a gase d’ezho eul lizer bet skrivet var he urz e Poitiers, d’an 22 a viz meurz. Setu ama al lizer-ze, evel ma oa bet great :
- « Jesus, Maria,
« Roue Bro-Zaoz, ha c’houi, duk a Vedfort, oc’h euz c’hoant da ren ar Frans en hano ho roue ; c’houi, Guillou Pole, komt Sulford ; c’houi, Ian, marc’hek Talbot ; c’houi, Thomas, marchek Escales, a lavar ho tri e renit ar vro dindan Bedfort ha gant he c’halloud, selaouit mouez roue an env. Restaolit d’ar verc’hez iaouank, a zo deut a berz Doue, roue an env, alc’houeziou an oll geariou oc’h euz kemeret ha goasket er Frans. Deut eo ama, a berz Doue, evit goulenn ar guiriou a zo dleet da c’hoad ar rouaned. Hi a roio gant levenez ar peoc’h d’eoc’h oll, mar kirit tec’het euz ar Frans, hag hon digoll euz an oll mizou on deuz bet ganeoc’h. Ha c’houi oll, goaregerien ha soudardet a zo paet gant ar Zaozon evit kelc’ha Orleans, it d’ar gear, Doue eo her gourc’hemen d’eoc’h ; ma ne zentit, guezit a berz mad o pezo dizale euz va c’helou evit ho prasa drouk.
« Ma ne zentit ket, Roue Bro-Zaoz, ententit mad e rin brezel er Frans d’ho tud ; ho c’has a rin kuit, mad mar plij d’eoc’h, mad ma ne ra ket ; ar re ne ’z aint ket kuit a vezo lazet. Rak me zo deut a berz Doue, roue an env, d’ho skei ha d’ho lakât er meaz euz a oll douar Frans ; mar plegont d’in, me a vezo truezuz en ho c’henver. Hag arabat d’eoc’h kredi e choumoc’h ken er vro, rak n’eo ket d’eoc’h-hu eo e roio Doue, roue an env, mab ar Verc’hez gloriuz Vari, rouantelez Frans. Charles, ar guir heritour, eo en devezo ar rouantelez-se ; setu eno bolontez Doue. Diskleriet eo bet ar volontez-se gant guerc’hez Domremy da roue Frans, hag ar roue a vezo great digemer d’ezhan e Paris gant tud an noblans, ha mistri ar zoudardet. Ma ne fell ket d’eoc’h kredi ar c’homzou a gasan d’eoc’h a berz Doue, e tisklerian d’eoc’h e skoimp varnoc’h n’euz fors e pe leac’h e viot, hag e raimp eun dismantr ker braz ma n’euz ket guelet kement all mil bloaz so er Frans. Roue an env a roio kement a nerz da verc’hez Domremy, ma ne c’helloc’h ober drouk ebet d’ezhi, na c’houi, nag ho tud ; an dud lazet a verko e pe du e ma ar guir, pe gant roue an env pe ganeoc’h-hu. Guerc’hez Domremy ho ped, c’houi, duk a Vedfort, da vont kuit euz ar Frans gant aon ne vefac’h lazet. Mar plegit d’ezhi, deuit en he c’hompagnunez, hag e veloc’h kaera viktor a zo bet gounezet morse gant kristenien. Livirit ha c’hoant oc’h euz da ober ar peoc’h, e kear Orleans, el leac’h ma vezimp dizale ; anez, bezit sonj mad e kouezo goall zrouk varnoc’h.
- « Skrivet d’ar meurz euz ar zizun zantel :
« Dre urz ar verc’hez[1] Iouank. »
Pa resevaz ar Zaozon al lizer-ze, ez eaz kement a gounnar ennho m’o doa c’hoant da laza ar zoudard her c’hasaz d’ezho. Ar paour keaz den, Guyenn he hano, a oue prizouniet en despet d’al lezen miret etre an dud savet mad, lezen hag a zifenn ne rafet drouk ebet morse d’eun den hag a gas eul lizer euz eur rum enebourien d’egile.
D’ar merc’her, 7 a viz ebrel, an arme a ioa savet evit sikour Orleans, hag an oll girri ; leun a vevans evit ar gear kelc’het, a ziblasaz euz a Vlois. En dro da Jeann e velet kalz euz ar re vrasa etouez kabitened soudardet Frans : de Boussac, de Culan, Lahir, Xaintraill, de Rais. Er penn araok e touget banniel Jeann ; pa oue eat an oll er meaz euz kear, ar veleien a ganaz ar Veni, Creator ; an oferen a oue lavaret da c’houde, ha Jeann a resevaz ar Gommunion zantel.
Penoaz n’en devije ket Doue skuillet he vennoz var an dud a ziblase gant kement a zevozion evit digeri brezel eneb laeroun ar vro ?
Goude m’oa bet lakeat e pen ar zoudarded, Jeann a oue guelloc’h c’hoaz da bedi an Aotrou Doue. Kovez a rea bemdez pe var dro ; dioc’h an noz e zea da bedi epad eun hanter-heur en eun iliz ; kommunia a rea diou veich ar zizun. Ne zeat ket en amzer-ze aliesoc’h eget diou veich ar zizun da gommunia. Er pen kenta euz amzer an Iliz, ar gristenien a gommunie beb guech ma klevent an oferen, hag Hon Tad santel ar Pab Pie X en deuz aliet ivez ar gristenien da gommunia aliez : an aliesa ar gwella ; bemdez zoken m’ar geller.
Er mare-ze, Orleans a ioa skuizet gant ar c’helc’h striz stardet gant ar Zaozon en dro da gear. An enebourien n’o doa ket gellet, evit c’hoaz, mont ebarz ; rak ar mogeriou a ioa sounn ha ledan, ar pemp dor a roe digor varnhi a ioa difennet mad ; tregont tour krenv hag huel, savet azioc’h ar mogeriou, a roe guel var ar vro oll tro var dro, a roe kalz sikour e pep doare d’he difennourien kalonek.
En despet d’ar mogeriou ha d’an touriou, en despet da nerz kalon he bourc’hizien hag he soudardet, kear Orleans a ioa var nez beza kemeret, rak ar bevans a ioa berr dija, pa ieaz Jeann d’he sikour. Ne c’hellet ket tamall keariz da veza bet lezirek d’en enn zilenn, rak poania o doa great. Er gear vraz-se, tregont mil den ennhi neuze, (dek mil den ha tri-ugent a zo hirio), ne implijet epad tost da gant vloaz a ioa nemet ar bederved loden euz an taillou evit kaerât ha kempenn ker ; an teir loden all a iea da grenvat ar mogeriou hag an touriou, da brena armou : aon o doa atao Orleaniz rak an enebourien. Pemzek kanol ha tri-ugent a ioa e kear araok ma oue kelc’het, hag an dra-ze a ioa kalz evit an amzer-ze.
Guir eo, ar c’hanoliou ne reant ket c’hoaz nemeur a zrouk, taoler a reant bouliji houarn avechou, bouliji mean peurliesa ; evelato ar c’hanoliou-ze a c’helle sikour kalz Jeann, rak eur vestrez oa da labourat gantho.
N’eo ket en eun devez eo o devoa ar Zaozon kelc’het ar gear-ze : a nebeudou o doa savet ar maillou ha starteat ar chaden, evel m’eo bet lavaret e berr gomzou, en eil kentel. D’an 12 a viz here euz ar bloaz 1428, ar Zaozon a ioa deut evit ar vech kenta dirak Orleans : guelet a rejont ne c’helfent biken kemeret anezhi en eun taol, dre nerz ho armou. Mes kelc’ha c’hellent ha kelc’ha rejont, evit miret na vefe digaset bevans ennhi ; hag evit kelc’ha guelloc’h a-ze e savchont kestel tro var dro da gear.
Var ster al Loire e oa eur pount difennet gant eur c’hastell krenv hanvet kastell an Touriou ; var ar pount-se, Orleaniz a dreuze eaz ar ster hag a iea da glask sikour ha bevans varzu kreisdeiz ar Frans. D’ar 24 a viz here ar Zaozon a zaillaz var ar c’hastell krenv-ze, an emgann a oue spountuz, ar ster a oue ruziet gant goad ar zoudardet euz an daou du, mes an treac’h a joumaz gant ar Zaozon ; dioc’h ar pardaez ar c’hastell a ioa d’ezho. Eur vech mistri er c’hastell-ze, ar Zaozon, sikouret gant ar Bourgignoned, a boaniaz da lakât anezhan krenvoc’h c’hoaz eget araok.
Ar Zaozon a zavaz, da c’houde, eur c’hastell all bianoc’h e kichen hini an Touriou, unan all en eun enezen e kreiz ar ster, ha p’o devoue miret na c’helfe Orleaniz treuzi al Loire e savjont meur a gastell tro var dro d’ar mogeriou. Dek pe unek-kastell saoz a vouge eta kear, ha ne oa ket eaz d’ar Fransizien mont gant ho bevans betek ho c’henvroiz.
Goasket, e riskl braz da goueza etre daouarn ar Zaozon pa ’z eo guir ar roue ne rea koulz lavaret netra evitho, Orleaniz a gasaz eun devez kannadet da gaout an duk a Vourgogn, evit en hem lakât dindan he c’halloud. Lavaret a reant : « Ne vezimp mui Fransizien, guir eo ; mes ne vezimp ket d’ar Saozon evelato ». An duk a Vourgogn a reaz digemer mad d’ar c’hannadet, mont a reaz gantho da Baris, hag eno e lavaraz da Vedfort, eontr roue Bro-Zaoz, en doa c’hoant da zelaou peden Orleaniz, ha da gemeret ho c’hear dindan he skoazel. Bedfort a respountaz d’an duk krak ha berr : « Orleans a vezo d’eomp ha ne vezo ket d’eoc’h : glac’haruz e vije evidomp beza poaniet kement da neizata evit lezel al labousigou da vont gant ar re all. »
An duk a oue braz ganthan klevet ar respount dichek-se, hag a gemennaz d’ar Bourgignoniz a gelc’he Orleans gant ar Zaozon, dont dioc’htu d’ho bro ; eun daouzek kant benag a ioa anezho.
Choum a rea evelato vardro ugent mil Saoz er c’hestell a gelc’he kear, kleuzet o doa henchou doun evit mont eb riskl euz an eil kastell d’egile, hag Orleaniz ne c’houient mui oc’h piou en em erbedi pa glevchont hano euz guerc’hez Domremy. Ho nec’hamant a ioa braz : ar Zaozon a
ioa ker krenv, ken nebeut a zoudardet a ioa var dro Jeann, ma oa red anzao : « E guirionez, eur burzud braz a rai, mar teu a benn da derri ar c’helc’h a voug kear. » Mes fiziout a c’helle var Orleaniz, bourc’hizien ha soudardet, evit he sikour : kasouni ar maro o doa euz ar Zaozon, karantez birvidik evit ar Frans, ho bro.
Guerc’hez iaouank Domremy a ioa dinec’h kaer : he Moueziou o doa diskleriet d’ezhi e devije ar gounit, ha fizians e doa en he Moueziou. Dispount e choume o sonjal e kestell ar Zaozon hag en ho galloud ; dispount, rak Doue a ioa a du ganthi.
M’e devoa Jeann he Sentezed d’he c’hentelia, ma ouent atao mad d’he sikour, mistri braz an arme, ar re a dlie rei an dourn da Jeann evit kas he labour da benn, a enebaz outhi aliez aoualc’h, kalz re aliez, siouaz ! Hen diskouez a rejont abred, araok m’en em gavjot dirak Orleans. Jeann, var lavar he Moueziou, a c’houlenne treuzi ar ster hueloc’h eget kear, ha neuze mont var eün da Orleans, diskar arme ar Saozon ha mont e kear gant ar bevans. Jeann a lavare : « Deomp var eün, ar gounit a vezo d’eomp. »
Mes mistri braz ar zoudardet a lavare gant ho difizians : « Re nebeut a dud oump, guell eo mont betek kear en eur joum en tu-ma d’ar ster, kas dre guz ar bevans da Orleaniz en eur vag benag, rak n’e ma ket en hor galloud kemeret kestell ar Zaozon dre nerz. » Ha setu perak an arme ne dreuzaz ket al Loire.
En nosvez genta euz ar veach, an dud a gouskaz dindan an teltou, Jeann evel ar re all. O veza ma n’e doa guele ebet, e c’hourvezaz evel an oll var eun dournad kolo ; mes ar guiskamant dir a zouge a ioa goall galet evit ar plac’h iaouank, ha pa zihunaz dioc’h ar mintin, he izili a ioa blounset. Ne glemmaz ket ; ober a rea bolontez an aotrou Doue. Klemm a reaz evelato p’en em gavaz a vel da Orleans : kredi a rea e tlie en em gaout e kichen ar mogeriou, ha setu m’e doa ar ster da dreuzi eb ma vije pount ebet. Rannet e oue he c’halon pa velaz oa bet desevet gant an dud a dlie he sikour, hag e reaz d’an arme choum a za, eun nebeut hueloc’h eget kear.
Dunois, hanvet Bastard Orleans, lakeat gant ar roue da vestr var oll zoudardet kear, a ioa en em zilet er meaz gant eun nebeut soudardet kalonek, en despet d’ar Zaozon a daole evez mad var dorojou kear. Kerkent ha ma velaz Jeann, ez eaz d’he saludi : « Ha c’houi eo, emezhi, gouarner ar zoudardet ? — Ia, emezhan, me eo, ha laouen oun oc’h ho kuelet. — Daoust a c’houi eo oc’h euz great d’in dont en tu-ma d’al Loire, e leac’h beza en tu all ? — Me, ha re all, itroun ; rak kaout a ra d’eomp n’euz ket a aon da gaout rak ar Zaozon ama. — En han’ Doue, aliou va Aotrou a zo guelloc’h eget aliou ho tud-c’houi. Kaout a ra d’eoc’h, e rit gaou ouzin, hag ouzoch oc’h-unan goulskoude eo e rit brasa gaou, rak me zigas d’eoc’h guelloc’h sikour eget n’o deuz bet morse kear na kabiten ebet : sikour roue an env. Ar zikour-ze n’eo ket euz va ferz-me eo e teu, mes a berz Doue ; rak an Oll-C’halloudek, var beden Sant Lois ha Charlemagn, en deuz truez ouz Orleans, hag a fell d’ezhan savetei kear. »
Dunois, brudet braz evel mestr brezeller, a joumaz sebezet o velet hag ho klevet Jeann : koms a rea, en despet d’he iaouankiz, evel eun den boaz da ren, anat oa edo sikour Doue ganthi. Doue ne zaleaz ket da ziskouez sklear kement-se.
Epad ma tivize Jeann ha Dunois, hema a ioa nec’het maro. Dastumet en doa dindan mogeriou kear bagou aoualc’h da zougen ar bevans euz a gichen arme ar Fransizien betek an tu all, betek Orleans ; mes eun avel grenv a c’houeze, hag a vire outho d’ober hent : kountrol oa. Daoust hag ar Zaozon, a vele divar ho zouriou huel kement a ioa tu ha tu d’ar ster, n’edont ket o vont da zailla var an Fransizien evit ho diskar ha kemeret da nebeuta kirri ar bevans ? Dunois en doa aon. Mes Jeann a lavaraz d’ezhan : « An avel a droio, hag an traou a ielo mad.» Prestik goude, an avel a droaz krenn, ker krenn ma oue souezet an oll.
Ar bagou a deuaz eta eaz kenan betek an arme, ar bevans a oue dioc’htu karget ennho, ha kaset buan en dro varzu kear. Epad ma tiskenne ar bagou gant ar ster, Orleaniz o doa renket soudardet e kichen ar mogeriou, guelet o doa divar an touriou huel ar bevans o tostât, hag a du edont da zailla var ar Zaozon m’o defe klasket dont d’ar bagou. Mess Jeann e doa lavaret : « Ar Zaozon ne virint ket ouz ar bevans da vont e kear », hag, e guirionez, ar Zaozon ne rejont netra evit klask miret.
Goudeze, ar c’habitened a oue nec’het : penaoz e kasfent ho zoudardet e kear ? N’o doa ket a vagou aoualc’h da zonjal ober d’ezho treuzi oll, red e oa eta d’ezho diskenn kalz izeloc’h varzu Blois hed ar ster evit kaout eur pount. Goude beza choumet eur pennad d’ober ho zonj, ar vistri a reaz d’ar zoudardet diblas. Koll a reant kalz amzer en doare-ze.
Jeann, c’hoant d’ezhi da vont gant he soudardet, a oue dizaliet gant Dunois ; mall braz en doa, hen, ec’h en em ziskouezfe Jeann da Orleaniz. Goude beza argilet eur pennad, Jeann a roaz d’ezhan he c’houlenn, sevel a reaz en eur vag, treuzi a reaz ar ster gant Lahir ha daou c’hant soudard ebken.
D’ar guener 29 a viz ebrel euz ar bloaz 1429, var dro eiz heur dioc’h ar pardaez, Jeann d’Arc a ziskenne euz ar vagik m’e doa treuzet ar ster ennhi, hag a oue digeremeret e kear Orleans. Savet var gein eur marc’h guenn, eur guiskamant dir en dro d’he oll izili, he fanniel soun dirazhi, ar verc’hez iaouank a ioa kaer da velet, rak an doare anezhi a zisklerie d’an oll e tigase ganthi sikour an env. En he c’hichen e kerze Dunois, guisket kaer dreist ; var he lerc’h e teue Lahir, gant eun toullad marc’heien.
Keariz a ioa diredet oll da velet Jeann, sklerijenna reant an hent dre ma tremene, daoulagad an oll a bare varnhi, daouarn an oll a ioa savet varzu ennhi evit diskleria, guelloc’h eget ar c’homzou, pegen eüruz oant d’he guelet en ho zouez. Ar re a c’helle tostât a boke d’he zreid, d’he dillad ; an oll a skuille daelou a levenez. Ha pa vije diskennet en ho zouez eun eal euz an env, Orleaniz n’o dije ket gellet ober kaeroc’h digemer dezhan. Poan o doa bet, enebi o doa ranket pell amzer ouz ar Zaozon digernez ; mes « brema, emezho, eo dija achu ar boan, ar zilvidigez a zo o tont : ar zilvidigez a zo deut. » Eb an disterra lorc’h, en despet d’an henoriou a rentet d’ezhi, Jeann, seder ha laouen e kreiz kement a dud, a ieaz gant an oll d’an iliz veur da c’houlenn bennoz au Aotrou Doue var he armou, var gear, var ar vro a bez. D’an iliz eo e c’henchaz an dud, rak hed he buez ne ankounac’heaz morse e teue he galloud burzuduz digant Doue, hed he buez he ger a oue : « Doue, hon Aotrou, atao da genta.. » Dre ma ’z ea varzu an iliz, e lavare d’ar bobl : « Ne veulit ket ac’hanoun, me ne doun nemet breac’h Doue, Hen en deuz bet truez ouzoc’h, Hen en deuz va digaset ama da zavetei an dud vad a zo e kear Orleans. »
Pa oue achu ar pedennou en iliz, an oll a ieaz da ambroug Jeann betek he zi ; ha disken a reaz e ti Jakez Boucher, arc’hantaer kear, rak pried Jakez a ioa guella ha furra maouez a anavezet e kear Orleans. O veza ma ne doa debret netra abaoue sav heol, Jeann a gemeraz eun tamik pred ; ne gemeraz nemet eun tam bara soubet en dour-vin. N’eo ket da glask friko e oa eat en eun ti pinvidik, mes da glask urz ha skouer vad. Ar verc’hez iaouank a ieaz da gouskat abred, ober a reaz da Charlott, merc’h kosa an arc’hantaer tremen an noz er memez kampr ganthi. Epad ma oue o vrezelekât, e klaskaz atao kaout eur vaouez en he c’hampr ; pa ne gave hini, ez ea da gouskat eb en em ziviska.
Antronoz vintin Jeann a ziskleriaz da Zunois e tliet mont d’ar Zaozon dioc’htu. Hen ne anaveze ket c’hoaz galloud ar verc’hez iaouank, setu perak, e respountaz d’ezhi : « Ne c’hellomp ket ober netra araok ma vezo deut ama arme ar roue ; re nebeud a dud oump. » Jeann, diez he fenn, a zistroaz da di he hostizez, mall e doa da staga d’al labour, ha setu ma reat dezhi choum da ehana. Ar verc’hez iaouank a skrivaz neuze eun eil lizer d’ar Zaozon evit kemenn d’ezho, a berz Doue, mont kuit, « ma n’o doa ket a c’hoant da veza goall-gaset ; goulenn a rea ma vije rentet d’ezhi ar zoudard Guyenn dalc’het gant ar Zaozon enep peb guir, abaoue m’en doa kaset d’ezho al lizer kenta. » Ar Zaozon a laoskaz en dro-ma paotr al lizer da zont en dro gant eur respount leun a zisprijans evit Jeann, diskleria reant dezhi e vefe devet kerkent ha m’o devije paket anezhi, dalc’her a rejont evelato Guyenn er prizoun.
Dioc’h ar pardaez, ar verc’hez iaouank a skrivaz eul lizer all evit azgoulenn Guyenn, mes, en dro-ma, Dunois a lavaraz ive he c’her : « Renta reoc’h deomp Guyenn, emezhan, anez, ar Zaozon a zo ama prizounerien a zamanto. » Gant aoun n’en defe Dunois goal gaset ar Zaozon a ioa etre he zaouarn, an enebourien a zigoraz dor prizoun Guyenn. »
Jeann, deut a berz Doue, c’hoant d’ezhi da lakat ar peoc’h da ren, ne gave ket d’ezhi e devije great aoualc’h o kas liziri da vistri an enebourien, sevel a reaz he-unan var mogeriou Orleans, da lavaret a bell hag a vouez huel d’ar Zaozon e kouesfe varno ar brasa gualheuriou ma ne ’z afent ket kuit a galon vad. Renevezi a reaz he gourdrouzou antronoz, d’ar zul, kenta devez a viz mae, mes ar Zaozon ne rejont van ebet ouz he c’hlevet, respount a reant o lavaret goasa c’hellent euz ar verc’hez iaouank.
Ma choumaz Jeann, evit tremen dioc’h Dunois, eb sailla var an enebourien, eur c’halz euz ar zoudardet, leun a galon abalamour ma oa ar verc’hez iaouank e kear, a stagaz d’ar Zaozon. Ar re-ma a oue red d’ezho kila da genta ; mes eur vech en ho c’hestell, e ouent e savete. Hag ar Fransizien, en despet d’ho nerz ha d’ho c’halon, ne c’heljont ober taol kaer ebet : Jeann ne oa ket gantho, Jeann na c’houie netra.
Dunois, gant he vall da gaout sikour eneb ar Zaozon, a ieaz he-unan da glask arme ar roue varzu Blois. Tremen a reaz eta etre ar c’hestell saoz, mes Jeann a ioa var evez : soun var he marc’h brezel e dianveaz mogeriou kear, soudardet en dro d’ezhi, ne c’houlenne nemet mont d’an enebourien m’o defe taget Dunois. Gant aon razhi, ne oue ket klasket ober an disterra drouk da gabiten ar zoudardet.
Pa oue eat Dunois a guz, ar verc’hez iaouank a zistroaz e kear, ha pa ’z eo guir Orleaniz ne ehanent da zont d’he guelet e ti he hostizez, hi a ieaz dre gear, d’en em ziskouez d’an oll. Eun dudi oa he guelet o vont hag o tont dre ar ruiou, kalonou an oll a dride gant al levenez hag ar fizians, rak hi ne baoueze da lavaret : « Doue en deuz va digaset da zavetei kristenien vad Orleans. » Hag epad ma roe kalon d’an oll o vont dre gear, e selle piz ouz ar mogeriou, e vele ar c’hestell Saoz gant ar zoudardet ho difenne hag e klaske an tu da zont a benn anezho.
Gant an dra-ze ne ankounac’hea ket Doue, goulenn a rea he zikour ; he fedennou a ioa birvidik, skuill a rea daelou en ilizou, hag an dud a lenve ganthi. D’ar meurz 3 a viz mae, Jeann, evit tenna muioc’h c’hoaz bennoz an Aotrou Doue var he armou, a heuliaz ar brosesion vraz a veze great e kear evit henori gouel ar Groaz Kavet ; mistri kear koulz ha mistri ar zoudardet a ieaz d’ar brosesion-se.
Eun den a iliz euz ar re vrudeta a c’houlennaz da c’houde digant ar verc’hez iaouank : « Ha kredi a rit-hu e vezo digelc’het Orleans ? — En han’ Doue, ia, her c’hredi a ran, eme Jeann. — Goulskoude, ho c’hestell a zo krenv, ha diez braz e vezo ho banna er meaz. — « N’euz netra dreist galloud Doue, emezhi. »
Antronoz, arme ar roue en em gavaz abred e kichen kear ; Dunois en doa gellet, var bouez poania stard, ober d’ar vrezellerien dont varzu Orleans ; an offiserien o doa c’hoant da zistrei gantho da Chinon. Ar zellerien, divar an touriou huela, o doa he guelet a bell ; ha Jeann, gant pemp kant den ebken, a ieaz d’he diambroug en tu all d’ar c’hestell Saoz. N’e oue klasket ober drouk ebet na d’ezhi, na d’an arme a deue var he lerc’h pa zistroaz e kear ; ar Zaozon a ioa evel seizet. Jeann a ioa en dro d’ezhi beleien o kana hymnou ha pedennou an iliz, he faniel savel huel a zisklerie e pe leac’h edo, mes an enebourien ne finvjont ket. Karradou bevans a deue gant an arme, mes ar Zaozon ne rejont van evit ho guelet : skoet oant gant Doue.
Pa oue an oll e kear, Dunois a deuaz da gaout Jeann : « Eur c’helou fall a zo, emezhan, Falstoff, kabiten Saoz, a deu gant eun arme da zikour hon enebourien, e ma demdost da Orleans. — Komt, eme Jeann en eur vousc’hoarzin, pa deui Falstoft ama, c’houi hel lavaro d’in ; ma teu aze eb ma c’houfen, e rin trouc’ha ho penn d’eoc’h. » Var gement-se, ar verc’hez iaouank a ieaz d’ar gear : skuiz oa.
Hogen ar vistri braz a ioa en em glevet etrezho evit skei var ar Zaozon en devez-se, araok ma vije deut Falstoff da sikour ar re-ma. N’o devoa lavaret netra da Jeann, kaout a rea d’ezho ar verc’h-se ne c’houie netra divar benn renka eun arme, ha ren eur stourmad. Fall e sonjent, rak an desketa tud a vrezel o deuz studiet histor Jeann d’Arc o deuz oll anzavet ne c’heller ket ren eur brezel guelloc’h eget m’e deuz great, guiziekoc’h e oa var an traou-ze eget den all ebet en amzer-ze. Ha piou a gavo souezuz kement-se, pa zonjo e oa renet Jeann gant elez Doue, gant sant Mikeal dreist oll ; Sant Mikeal, rener braz an emgannou !
D’ar 4 a viz mae 1429, pemzek kant den, eb gouzout dare da Jeann d’Arc, a ieaz var dro kreisdeiz er meaz euz a Orleans da ziskar kastell Saoz Sant-Loup. Er c’hastell-ze ne oa nemet tri c’hant brezeller Saoz, mes oll oant tud dispount ha kalonek. Difennet gant ho mogeriou, an tri c’hant a reaz kalz a zrouk d’ar Fransizien ; eleiz euz ar re-ma a oue glazet, meur a hini lazet. A nebeudou Orleaniz a oue red d’ezho mont var ho c’hiz.
Jeann, dre he skuisder, a ioa eat d’ober eur c’housk e kreiz an deiz. Krenv oa goulskoude, pa ’z eo guir eo choumet eur vech c’houec’h devez eb en em ziviska ; evel-kent, red e oa d’ezhi ehana avechou koulz hag ar re all. Ha setu, a greiz kouskat, hag hi ha dihuna, o klevet he Moueziou a gemenne d’ezhi mont d’ar Zaozon. Guisket oll oa ; en eul lamm e oue var zav, hag e lavar d’he marc’hek : « Buan, va armou ! va marc’h ! goad Frans a ruill var an dachen. Ah ! perak n’oun ket bet dihunet kentoc’h ? Va armou ! buan ! »
He marc’hek, souezet-maro, a visk d’ezhi he dillad brezel : kear, sioul araok, a zavaz trouz braz ennhi, iouc’hal a reat e voal gaset ar Fransizien. Jeann a ziskenn prim an deleziou hag a gav he floc’hik : « Ah ! paotr kriz, emezhi, ne lavarac’h ket d’in e ma goad Frans o ruzia an douar ! » Sevel a ra var he marc’h guenn, Siouaz ! n’e deuz ket he fanniel. « Buan ! emezhi, roit d’in va fanniel dre ar prenestr, mall eo d’in beza var an dachen. » Ha kerkent ha m’e devoue he fanniel en he dourn, e reaz d’he marc’h mont d’an daou lamm ruz varzu an or dosta d’ar stourmad.
Ne c’houlen digant den nag e pe leac’h ema an emgann, na piou a zo e penn ar zoudardet : mont a ra dre an hent berra, d’an daou lamm atao ; e kichen dor kear e kav ar c’henta brezellerien gouliet a zouget da Orleans. O velet an dud keiz-se goloet a c’hoad, Jeann a zantaz he c’halon o frailla en he c’hreiz : « Biskoaz, emezhi eun devez, biskoaz n’em euz guelet goad Frans o redet eb na sounnfe va bleo var va fenn. » Ne joum na da glemm na da hirvoudi ; goad ar Fransizien a zo o redet, red eo ho zikour d’en em zifenn, da veza treac’h d’ar Zaozon ; hag hi, d’an daou lamm atao, varzu kastell Sant-Loup.
Eun nebeud marc’heien o deuz heuliet anezhi, re all a deu da c’houde, a hiniennou ; ar Fransizien a dec’he a deu en dro, leun a galon brema p’e ma Jeann gantho : en em ganna a reer da vad. Ar verc’h iaouank, kerkent ha ma vel ar stourmad a c’halv Dunois : « Mirit, c’houi, emezhi, na deuffe Saoz ar c’hestell al da zikour ar re-ma. » Dunois, sentuz, a ra dioc’htu kas he urziou da geariz, hag a heuil Jeann var an dachen, e douveziou ar c’hastell. Eno an emgam a zo spountuz : iouc’hal a ra an dud, an armou a zoun p’en em stokont, ar birou a zut, ar c’hanoliou a groz gant eun trouz pounner. Ker kounnaret eo ar zoudardet, abalamour m’e ma Jeann gantho, m’e ma buan ar Zaozon var nez koll, hiniennou euz ar Fransizien a c’hell pignat var ar voger huel.
Talbot, mestr braz ar Zaozon, o velet, divar eur c’hastell all, he dri c’hant e riskl da veza trec’het, a reaz da zoudardet he gastell disken var an dachen da zikour ho breudeur ; mes kerkent Orleaniz, var evez ive, a zounaz e kear kloc’h braz an emgann, ha dioc’htu, c’houec’h kant den, ho armou gantho, a deuaz er meaz, a zispakaz ho bannielou, a eünaz ho renkou, hag a ieaz varzu kastell Talbot. Hema, en despet d’he gounnar, ne gredaz ket mont var araok ; ober a reaz d’he dud dont buan var ho c’hiz, ha serra kloz dor ar c’hastell var ho lerc’h.
Etre daou, ar verc’hez iaouank a rene atao ar vrezellerien dirak Sant-Loup, ha goude teir heur leun, teir heur a boan hag a emgann iud, ar c’hastell a oue peur gemeret, he zifennourien a oue lazet pe baket. Lod euz ar Zaozon, gant aon da veza goalgaset, o doa guisket dillad beleien ; soudardet Jeann o doa c’hoant d’ho laza, mes ar verc’hez iaouank a deuaz buan : « Ne rit drouk ebet d’ezho, emezhi, abalamour d’an dillad a zougont ha pa ne ve ken, va frizounerien int. » Ne oue great drouk ebet d’ezho, mes Saozon all, paket araok ar re-ze, a ioa bet lazet eb truez nag izom, ker kris oa ar vrezellerien en amzer-ze.
Daoust ma oa dispount epad ar stourmad, Jeann a joume evelato tener he c’halon dindan he forpant dir : Skuill a reaz daelou var ar zoudardet lazet. Gant aon ne vije bet offanset Doue epad an emgann, e reaz d’he zud kovez eno var an dachen d’ar veleien a heulie anezhi, hag e koveseaz he-unan da genta. Goudeze, e lakeaz an tan er c’hastell hag e lavaraz d’he soudardet : « Ha brema, va zud, deomp buan d’an iliz da drugarekât Doue evit ar gounit en deuz roet d’eomp. Ia, emezhi c’hoaz, trugarekaomp anezhan ; ma n’on deuz ket a zonj anezhan brema, Hen n’en dezo ket a zonj ac’hanomp ken nebeut pa vezimp en emgann. »
Ilizou Orleans a dregarnaz gant an Te Deum a drugarez, a anaoudegez vad a oue kanet ennho ; epad ma save ar moueziou varzu an env, ar c’halonou a dride gant an esperans : ar gounid kenta eo, a lavare an dud, peur eta on dezo ar gounid diveza ? Mes Orleaniz o doa fizians, rak lavaret e doa Jeann : « Trugarekait Doue, ha grit pinijen ; a benn pemp devez ama, ne vezo mui eur zoudard saoz er c’hestell a gelc’h Orleans. »
Antronoz edo ar Iaou-Bask. Ar verc’hez iaouank e doa c’hoant da ziskar en devez-se kastell krenv Sant-Laurans rak, emezhi, deut eo heur ar Zaozon, diskaret e vezint ; » mes ar c’habitened a lavaraz nan, n’o devoa ket a fizians aoualc’h e Jeann. Hi neuze, pa ’z eo guir ne dliet ket mont var an dachen, a roaz an devez-se d’ar beden.
Klevet a reaz eta an oferen evel ma rea bemdez ; ouspenn-ze, kommunia a reaz, choum a reaz pell hag hir en iliz da astenn he fedennou. Kennerzet gant ar gommunion zantel, iac’heat he ene, Jeann a c’hourc’hemennaz d’he oll soudardet kovez evit mont gant eur galon dinam d’an emgann, hag evit sklerijenna eur vech c’hoaz ar Zaozon, e skrivaz d’ezho he zrede lizer :
« D’eoc’h-hu, tud Bro-Zaoz, n’oc’h euz guir ebet var douar Frans, roue an env a ro urz da zistrei en ho pro. Doue en deuz diskleriet d’in he volontez ha skriva ran d’eoc’h hirio evit an drede ha diveza guech, ne skrivin d’eoc’h mui.
Jesus, Maria
Jeann, ar verc’hez iaouank ».
Gant aon ne vije great drouk d’an den en devije kaset al lizer, rak kounnar ar Zaozon eneb Jeann a dlie beza spountuz abaoue an derc’hent, ar plac’h iaouank a reaz staga he lizer ouz eur bir, eur goareger a vannaz ar bir-ma etouez ar Zaozon. Ar re-ma a respountaz a vouez huel gant komzou divergont d’al lizer-ze, skrivet d’ezho gouls koude evit ho brasa mad, hag ho c’homzou divalo a skoaz eun taol pounner e kalon Jeann. Pedi a reaz Doue en he enkrez, kerkent he Moueziou a gomzaz dezhi, hag a laouenneaz he spered.
Mistri brezel ar Fransizien en em glevaz en devez-se da rei beac’h d’ar Zaozon antronoz. Pa zisklerie Jeann d’ezho e teuje a benn da ziskar ar Zaozon, hint-hi ne gredent ket anezhi, ne oa ket en ho zonj kas anezho kuit dre nerz, c’hoant o devoa ebken da zinerza an enebourien, d’ho skuiza ha d’ober d’ezho mont er meaz euz ar vro anezho ho-unan.
Ha daoust ma tisklerie Jeann : « Red eo diskar brema kastell braz Sant-Laurans, » hint-hi a lavare etrezho. « Kas a raimp eun nebeut soudardet varzu kastell Sant-Laurans ; ar Zaozon, dre ho spount, a zilezo ar c’hestell o deuz en tu all d’al Loire evit dont da zifenn hennez ; ni neuze gant hor guella brezellerien a dreuzo ar ster var hor bagou hag a gemero eaz unan pe zaou euz a gestell an tu all dilezet gant ho difennourien. » Ha pa deuaz Jeann betek ennho e leverjont : « Klask a raimp kemeret kastell Sant-Laurans evel ma c’hoantait. — Na nac’hit ket ar virionez ouzin, eme ar verc’hez iaouank sklerijennet gant he Moueziou, pe me c’helfe nac’h ouzoc’h brasoc’h traou eget ho kuzuliou. — Jeann, eme Dunois, neuze, gant eur vouez izel, ne c’hellemp ket diskleria dioc’htu pep tra d’eoc’h ; klask a raimp pilat kastell Sant-Laurans : ma tec’h evelato re a Zaozon euz ar c’hestell a zo en tu all d’an dour evit sikour ho breudeur, ni on euz sonj da zailla var ar c’hestell-ze. —- Mad eo evelse, emezhi, gant ma reoc’h ar pez a livirit. »
Paour keaz Jeann ! Guelet a rea ervad e oa eur c’halz euz ar c’habitened huella en he eneb, hag e reant he lavarou en despet d’ezho. Ar zoudardet a gerze laouen, kerkent ha ma c’hourc’hemenne, mes ar vistri braz o doa aon da goll ho galloud pa velent ar plac’h iaouank guelloc’h deut egetho d’ar zoudardet. Jeann, en despet d’ar rann galounn e doa avechou, a iea atao gant he hent, kennerzet gant Doue ha sklerijennet gant he Moueziou ; gouzout a rea n’euz ket a roz eb drein.
E leac’h kas eun nebeut soudardet varzu kastell Sant-Laurans, ar c’habitened a ieaz dioc’htu, eneb ho ger, da stourm oc’h ar c’hestell a ioa en tu all d’ar ster. Jeann a ioa gantho, klevet e doa an oferen da c’houlou deiz evit gellout mont abred d’an emgam. Pevar mil den benag a heulie anezhi. Ar verc’h iaouank hag he brezellerien a ieaz da genta e bagou, var eun enezen hanvet enezen Sant-Aignan ; diou vag, plench varnho, a oue lakeat da ober pount evit mont ac’hano d’an tu all d’al Loire.
Er penn huela euz ar c’hestell saoz, e oa eun dorgen douar savet, hanvet kastellik pe zavaden Sant-Ian (Boulevard) ; pa velaz ar Zaozon kement a vrezellerien oc’h en em voda en enezen a ioa en ho c’hichen, e tec’hjont prim, goude beza lakeat an tan en ho c’hastellik. Ar zoudardet-se a redaz d’eur c’hastell krenvoc’h hanvet kastell an Aogustined : re vian oa hini Sant-Ian evit gellout beza difennet.
Pa oue treuzet kalz euz he zud, Jeann a ieaz varzu ar c’hastell krenv, hag a zankaz he banniel en douar tost d’an douveziou. He soudardet o doa redet var he lerc’h, mes sevel a reaz aon gantho ; unan benag a lavaraz e teue Saozon ar c’hestell all da zikour difennourien kastell an Aogustined ; setu ma tec’haz oll brezellerien Jeann, ne joumaz var he zro nemet eun toulladik soudardet. Ar re o doa tec’het a redaz evit mont e savete en enezen Sant-Aignan ; ar Zaozon, laouen, a zigoraz dorojou ho c’hastell evit skei var an dec’herien.
Jeann ne gollaz ket he fenn, heuil a reaz he soudardet evit ho difenn ; mes pa ho guelaz e savete en enezen, e tistroaz a grenn varzu ar Zaozon, hag ez eaz a benn d’ezho. Ar re-ma a dec’haz d’ho zro, daoust pegen nebeud a dud a iea da heul ar verc’hez iaouank : Lahir hag eun nebeut marc’heien ebken. Ar c’habitened o doa tec’het en enezen, savet mez gantho o velet kalon ar plac’h-se, a reaz d’ho zoudardet dont en dro ; ar re-ma, aonik da genta, a oue kennerzet pa veljont banniel Jeann er penn araok, hag a redaz d’an emgann. Eur Zaoz braz-dreist, eur Goliath, a stanke dor ar c’hastell ouz ar Fransizien ; marc’hek Jeann hen diskouezaz d’ar mestr kanolier, Ian Lorren, ha kerkent hema gant eun tenn kanol, a astenn he zen maro mik var an douar.
Ar vrezellerien a zaillaz neuze oll var ar c’hastell, ar Zaozon a enebaz gant kounnar, mes netra ne c’helle herzel ouz Jeann hag he soudardet : ar Zaozon ne c’heljont ket tec’het a oue lazet ; ar c’hastell a oue lakeat an tan enn-han. Evelato, da zonjal ober an taol dispar-ze, Jeann hag he zud a ioa bet red d’ezho kaout amzer ; pa oue achu, kleier kear a c’halve an dud d’ar gousperou, (en amzer-ze, keariz a iea d’ar gousperou var ar pembez zoken). Ar pardaez a dostea, re zivezad oa evit kemeret dre nerz ar c’hastell braz all a ioa e kichen, kastell an Touriou.
Jeann a ioa bet gouliet he zroad epad an emgann, mes
ne baouezaz ket da rei kalon d’he zud epad an oll amzer ; eur vech gounezet ar viktor, e lavaraz d’he soudardet : « Lod ac’hanoc’h a joumo ama epad an noz, a vel da gastell an Touriou ; varc’hoaz, mar plij gant Doue, ar c’hastell-ze a vezo d’eomp ive. » Hag e tistroaz e kear gant ar peb brasa euz he brezellerien evit trugarekât an aotrou Doue.
Ar verc’hez iaouank a iune bep guener, mes en devez-se, feaz gant ar skuisder, hag izom d’ezhi da gaout nerz a benn antronoz, e tebraz he c’hoan.
Dioc’h ar pardaez-se, ar c’habitened en em vodaz en ti-kear d’en em glevet, eb goulen kuzul ebet digant Jeann. Fall e reant, rak ar verc’hez iaouank eo e devoa ar muia guir da veza selaouet, hi eo a dlie ren ar brezel. Mes ar vistri braz-se o doa c’hoant da gaout brud hag henor : n’eo ket Jeann, int-hi eo a dlie ren, var ho meno. Hag e leverjont : « Aoualc’h on euz great, ehanomp brema eur pennad ; na varc’hoaz, nag abenn pell ama ne raimp emgann ebet. »
Jeann a ioa o paouez dibri he fred pa deuaz unan euz ar c’habitened, unan hag en doa fizians ennhi, da ziskleria d’ezhi labour ar guzulerien. Ar verc’hez iaouank a respountaz : « C’houi a zo bet kuzul etrezoc’h, ha me a zo bet kuzuliet gant va Moueziou. Ha lavarou va Aotrou a deui da vir, e leac’h ho lavarou-c’houi az ai gant an avel. » Hag e tiskleriaz neuze d’he beleg, an Tad Paskerel : « Varc’hoaz, savit abred-kaer, ha renkit pep tra evit ar guella, Choumit atao em c’hichen hed an deiz, rak kalz labour am bezo da ober, brasoc’h traou a rin eget n’am euz great betek-hen. Varc’hoaz e vezin gouliet, hag ar goad a redo euz va feultrin. »
En nosvez-se, Jeann a gouskaz c’houek.
Epad ma lavare ar vistri-brezel : « Ehanomp brema, labour aoualc’h on euz great evit eur pennad, » bourc’hizien Orleans kounnaret ouz ar Zaozon, a zonje ervad ne oa ket deut d’ezho sikour a berz Doue evit ma vije hanter c’hreat al labour. Lavaret e doa Jeann. « Digelc’ha rin Orleans ; » hag ar vourc’hizien o doa fizians ennhi. Hag e leac’h ehana, e leac’h gortoz urziou ar vistri braz, int-hi a labouraz. Bez’e ouent epad an noz o kas bevans hag armou d’ar zoudardet choumet a vel da gastell an Touriou, o kas hordennou keuneud evit stanka douveziou ar chastell, skeuliou hir evit sevel var ar mogeriou pa vije sounet an emgann vraz, ar stokad kounnaret. Fizianz o doa e Jeann : dont a rea a berz Doue.
M’o doa fizians Orleaniz, ar Zaozon a grene. Devi a rejont epad an noz kastell bian Sant-Prive, re zister da veza difennet epad pell amzer ; ne joume eta gantho, var an tu kleiz euz al Loire, nemet eur c’hastell, unan ebken, kastell an Touriou : krenv oa, ha difennet mad dreist : e vogeriou o doa kant troatad huelder.
An deiz o c’houlaoui a velaz an Tad Paskerel oc’h an aoter, ha Jeann o selaou he oferen gant devosion. Distrei a reaz buan en he zi da c’houde, en em viska a reaz evit ar stourmad. Pa zave var he marc’h guen, ar Boucher a lavaraz d’ezhi : « Choumit ta eur pennad, Jeann, e maer o paouez digas d’in eur pesk euz ar re vella, choumit hag o pezo eun tam. — Nan, bennoz Doue d’eoc’h emezhi, mirit o pesk betek ar pardaez-ma, eur Zaozik a deuio ganen, distrei a rin ganthan dre bount Sant-Anton. » An arc’hantaer a oue souezet-braz ; eur volz euz ar pount-se a ioa freuzet pell a ioa, evit mirout ouz ar Zaozon da zont dreizhan e kear, hag hi a lavare : « Treuzi a rin var ar pount. »
Kerkent ha ma oue guelet Jeann var ar ru, ar vrezellerien a ziredaz, al levenez o para var o zal : « Emgann adarre, emezho. » Mont a rejont oll da glask an or a sko var Zao heol, dor Bourgogn, ha dre ma z’eant, niver ar vrezellerien a iea var gresk. Mes e toull an or e kavjont gouarner kear, ar c’hont de Gaucourt ; ar c’habitened all o doa lavaret d’ezhan : « Miret a reoc’h ouz an dud da vont er meaz. » Hed an noz n’en doa great difenn ebet, setu perak Orleaniz a c’hellaz mont ha dont, evel m’eo bet diskleriet ; mes kerkent ha ma tarzaz an deiz, e teuaz da ober serra an or. Ha kaer o doa an dud grosmol, an or ne zigore ket, rak de Gaucourt a ioa eur penn kalet a zen.
Pa velaz Jeann e viret ouz an dud da vont er meaz, ne joumaz ket var var, mont a reaz var eün betek ar gouarner, hag en eur ober d’an oll rei peoc’h, e lavaraz a vouez huel : « C’houi a zo eun den fallakr, mes ar zoudardet a ielo er meaz, mad mar plij deoc’h, mad ma ne ra ket. Ar gounid a vezo deomp, hirio koulz ha deac’h. » Meuze e troaz varzu ar zoudardet a zioualle an or, hag e lavaraz d’ezho seac’h ha krenn evel ma komz an hini a zo mestr var an oll vistri all : « Digorit, me eo her gourc’hemen. » De Gaucourt a blegaz he benn, ne c’helle ket dislavaret an hini e doa bet ar galloud huella digant ar roue he-unan.
An or a oue kerkent digoret, hag an douar a grenaz dindan ar varc’heien hag ar zoudardet o vont gant hast d'an emgann. Pa velaz ar vistri braz, e iea an oll vrezellerien varlerc’h Jeann, int-hi a ieaz ive buanna ma c’heljont, Dunois ha Lahir er penn araok, rak hi o doa muioc’h a fizians eget ar re all er verc’hez iaouank. Divarlec’h e teuaz Xaintraill, Culan, de Rais, Gamach ; de Gaucourt zoken a deuaz ive.
An oll en em vodaz dirak mogeriou ar c’hastell, ha kerkent ha seiz eur e oue staget d’an emgann. An douveziou leun a zour a oue karget gant keunet, ar skeuliou huel a oue savet, ar Fransizien a bignaz ennho, mes er penn kenta euz an devez, ar gounid ne oue ket d’ezho. Guech fircher hir ar Zaozon a bellea beg ar skeuliou hag a rea d’ezho koueza, tud hag all ; guech ar skeul a veze brevet dre he c’hreiz gant eur roc’h pounner ruillet divar ar mogeriou ; guech all ar c’henta savet a vezet lazet a daoliou bouc’hal, hag a ziskare he vignouned o koueza varnho. A veac’h e veze piket eur rum, ma velet Fransizien all, ker kounnaret hag hi, o sevel en ho flas evit beza diskaret d’ho zro.
Ar verc’hez iaouank, sounn he banniel ganthi var an dorgen azioc’h an douvez, eb aon rak birou na kanoliou, a roe kalon d’he zud : « Fizians emezhi, ar c’hastell a zo d’eomp ! » Hag ar stourmad a gendalc’haz kounnaret, euz a zeiz heur betek eun heur goude kreisdeiz : an dour a ioa ruziet gant ar goad. Pa vel ar verc’hez iaouank e ma he zud o skuiza, e krog he-unan en eur skeul hag e tiskenn en douvez. Sevel a ra he skeul oc’h ar voger, mes ar Zaozon, a zo ho daoulagad o para varnhi, a c’hell he zizout gant eur bir etre he skoaz hag he gouzoug. He skoaz a oue treuzet hag e koezaz en douvez.
Kerkent ha ma oue kouezet Jeann, ar Zaozon a laoskaz eur iouc’haden, kement a levenez o doa ; epad ma tec’h eur c’halz euz ar Fransizien spountet ; int-hi a ziskenn dre ar skeul evit peurlaza ar verc’hez iaouank. Jeann a zo kollet ; gellet e deuz sevel, gant poan evelato, nebeut a dud a joum var he zro evit he difenn. Epad mac’h en em gannet var dro Jeann, setu eur marc’hek kalonek o tont a benn err d’he savetei, an douar a zoun dindan treid he varc’h pounner. Goal skei a ra var ar Zaozon a gleiz hag a zeou gant he vouc’hal brezel, diskar a ra anezho, e ma en eul lam d’an traon evit rei he varc’h da Jeann : « Kemerit, emezhan. Fallakr oun bet evidoc’h deac’h gant ar gabitened all, mes kalon oc’h euz. It kuit var va marc’h.— Bennoz Doue d’eoc’h, eme Jeann, biskoaz ne veliz marc’hek guelloc’h savet. » Hag hi kuit, difennet gant ar marc’hek, de Gamach he hano, ha gant eun nebeut euz he mignounet.
Pa oue tec’het Jeann divar an dachen, e tiskennaz divar he marc’h hag e c’hourvezaz var al letoun ; ar bir
en doa treuzet neat ar skoaz pa ’z eo guir e velet ar beg anezhan eun hanter troatad er meaz dioc’h an tu all. Goad ar verc’hez iaouank a rede euz ar gouli ; hi, pa velaz kement-se, a vouelaz, kaloun eur vaouez a ioa en he c’hreiz. An tad Paskerel, Dunois hag ar re all a ioa en he c’hichen, tenval ho fenn.
Goude m’e devoue skuillet eun nebeut daelou, Jeann a zav he daoulagad, guelet a ra he sentezed dirazhi : ho diou e roont kalon d’ezhi. Hi neuze, treac’h d’he foan, a dennaz he-unan ar bir euz ar gouli. Hiniennou euz ar re a ioa eno, troet var ar superstisionou, a lavaraz e c’hellet parea ar gouli gant eun nebeut komzou sorserez, mes Jeann a respountaz dichek : « Kentoc’h mervel eget ober netra eneb bolontez Doue ! » Neuze e oue lakeat eur berad eol benag var ar gouli ; da c’houde, ar plac’h iaouank a goveseaz.
Hogen ar vistri braz, kollet pep fizians gantho o velet ar zoudardet o tec’het kerkent ha ma oue gouliet Jeann, a ziskleriaz d’ezhi ne c’hellet ket kemeret kastell an Touriou en devez-se. « Divezatoc’h, emezho, p’on devezo bet sikour digant ar roue, ni a renevezo an emgann. — Nan, emezhi, n’eo ket divezatoc’h eo, hirio eo e c’hounezimp. » En despet d’he c’homzou, Dunois en doa lavaret dija d’an drompillou : « Sounit an ehan, » pa zavaz Jeann en he za sounn. Mont a reaz var ger Dunois, o c’hourc’hemen d’an drompillou choum eb soun, hag e lavaraz gant mouez eur prophet : « En han’ Doue, an Touriou a vezo d’eoc’h dizale ; bezit fizians. Pa veloc’h va banniel e kichen ar mogeriou, it var ar c’hastell, d’eoc’h e vezo. Brema, dibrit, hag evit ; red eo d’eoc’h en em gennerza. » Trec’het gant mouez ar verc’hez iaouank, gant ar fizians a bare skeduz var he zal, ar c’habitened a zentaz ; an ehan ne oue ket souned, dibri hag eva rejont.
Neuze evit diskouez e teu ar gounid digant Doue, Jeann en em dennaz en eur vinien da bedi, goude e savaz var he marc’h, e krogaz en he banniel hag e lavaraz d’eur marc’hek « sellit mad ouz lost va fanniel : pa ’z ai da steki ouz ar mogeriou, ar c’hastell a vezo d’eoc’h. » Ha Jeann a ieaz etouez an nebeut brezellerien a ioa choumet er stourmad, hag a zavaz he banniel huel. Prestik goude ar marc’hek a lavaraz : « Jeann ! ema stok ouz ar mogeriou. » Hi a griaz neuze : « Ar c’hastell a zo d’eoc’h ; it ebarz. »
P’o doa guelet Jeann o tistrei d’an emgann, ar vrezellerien a ioa diredet euz a bep leac’h ; ar re o doa kendalc’het da stourm, hanter-gousket betek neuze, a zaillaz gant eun nerz nevez var ar Zaozon. Oll a-unan e kargjont buan an douveziou, ha pa lavaraz Jeann : « Ar c’hastell a zo d’eoch, » ar c’hri-fors, ar c’hannerez, al lazerez a zirollaz. Ar Zaozon a zelle strafillet ouz ar Fransizien-ze a deue varnho goasoc’h eget biskoaz, mantret oant o velet Jeann er penn araok euz ar zoudardet : Jeann beo-buezeg, pa zonje d’ezho goulskoude o doa he lazet. Hag ar Zaozon ne c’heljont ket en em zifenn kalz, evel sounnet oa ho izili : ar c’hastell a oue kemeret.
Hogen, en em ganna a reat gant kounnar e daou leac’h : var mogeriou ar c’hastell ha var enn dorgenn huel pe dour bian distag dioc’h ar mogeriou : eur pount koat a rea hent euz an dorgen d’ar c’hastell dreist dour doun eun douvez ledan. Pa velaz Saozon an dorgen e oant kollet, ez ejont buan var ar pount evit en em zavetei er c’hastell ; mes Orleaniz o doa digaset dindan ar pount diou vag karget a geuneud, a bek, a roussin ; lakeat o doa an tan ennho. Pa deuaz eta ar zoudardet Saoz var ar pount, hema a ioa dija hanter-zevet ; terri a reaz, hag ar Zaozon geiz a oue beuzet pe zevet.
Etouez ar Zaozon-ze e oa eur c’habiten brudet, hanvet Glasdal ; en eur gomz ouz ar verc’hez iaouank en doa great anezhi : « Plac’h kollet » ha Jeann e doa lavaret d’ezhan araok an emgann : « Ar Zaozon a dec’ho euz a zirak Orleans, mes ne veloc’h ket ho tud o vont kuit ; » he c’homz a deuaz da vir : Glasdal a oue beuzet.
Epad ma teve lod euz Orleaniz pount bian ar c’hastell, eun nebeut o doa staget gant eul labour ken diez all : peurachui a reant pount braz Sant-Anton a dreuz ster al Loire en he hed. Evel m’eo bet lavaret, eur volz benag euz ar pount-se a ioa bet freuzet evit miret ouz ar Zaozon da zont dreizhan e kear, p’o doa kemeret kastell an Touriou ; brema, pa ’z-eo guir Fransizien a zaille var ar c’hastell dioc’h enn tu, Orleaniz a zigore hent evit mont ennan dioc’h eun tu all.
Lakat a rejont eun astenn d’ar pount, koatach an astenn ne oa nag hir na krenv, n’euz forz ! hiniennou, eur marc’hek er penn araok a ia varnhan en eur grena, re all a ia da c’houde ; ar pount a zo starteat, hag epad ma save Jeann hag he soudardet er c’hastell dioc’h eun tu, Orleaniz a zave ennan dioc’h an tu all. Ar Zaozon a oue oll lazet pe brizouniet.
Jeann a joumaz eur pennad er c’hastell gant aon ne vije deut di soudardet all ar Zaozon, mes finvjont ket. Goude e treuzaz ar pount evit mont e kear da gana an Te Deum gant an oll geariz. Eno e oue skuillet daelou puill, daelou a levenez.
En nosvez-se, Talbot a vodaz en dro d’ezhan an oll gabitened saoz evit en em glevet gantho. Mantret oll oant o velet peger buan e doa eur verc’h dizesk freuzet ho labour var dro Orleans. Seiz miz araok o doa savet ar mail kenta euz ar jaden kestell a gelc’he Orleans ; epad ar seiz miz-se, en despet da galon ar Fransizien, o doa starteat bemdez ar jaden var dro kear ; daou ugent mil lur benag a zispigne bep miz roue Bro-Zaoz evit paea he dud, ha setu en eur zizun kaset an oll gounidou-ze da netra. Setu ma c’houlennaz Talbot digant he offiserien : « Petra raimp ? »
Ar vistri brezel a blegaz ho fenn : « Kila rankomp, emezho. Ar zorserez-se a vir ouz hor zoudardet d’en em zifenn, ne c’hellont mui herzel ouz ar Fransizien. Oll kestell eun tu euz ar ster a zo kollet ha devet ; ha chom a c’hellomp er c’hestell a zo en tu-man ? Ne c’hellimp ket enebi, kastell ebet en tu-ma n’eo krenvoc’h eget kastell an Touriou. Peur e c’hello hor roue sikour ac’hanomp ? ne c’houzomp het. » Setu ma lavaraz Talbot : « Guir eo, hor zoudardet a zo eat dinerz abaoue m’eo deut ar verc’h-se, deomp kuit. Arabad eo evelato e c’helfe ar Fransizien-ze lavaret on euz aon razho, mont a raimp kuit dispount, urz vad en hon touez ; renka reoc’h mad ho soudardet. »
Antronoz eta an oll Zaozon a deuaz var renkou dirak mogeriou kear evel p’o dije bet c’hoant da vont d’an emgann. Kerkent ha ma tispakaz ar re genta, kleier kear a c’halvaz ar zoudardet, hag ar vrezellerien a ziredaz evit sailla var an enebourien. Laouen ha dispount, rak Jeann a ioa gantho, ez ejont er meaz euz ar mogeriou ; ar Fransizien en em rannaz e daou rum evel ar Zaozon.
Jeann hag ar vistri all a zikouraz ar zoudardet d’en em renka, hag o veza ma oa ar zul, ar verc’hez iaouank a reaz lavaret diou oferen asamblez, evit tenna bennoz an env var he zud, ha miret lezennou Doue. Epad ma renaz an oferennou, den ebet na finvaz ; pa ouent achu, ar zoudardet a c’hoantea skei var an enebourien. Mes Jeann a c’houlennaz : « Pe var zu eo troet ar Zaozon ? — Varzu kear Meung, eme ar c’habitened. — Ma ! neuze, eme Jeann, p’o deuz troet ho c’hein da Orleans, laoskit-hi da vont kuit, Doue n’ho ro ket d’eoc’h hirio, divezatoch ne lavaran ket. Deomp da drugarekât Doue. »
E guirionez, an enebourien a dec’haz eb klask stourm, na skei an disterra taol. Hag epad ma pelleant, Jeann a zistroe e kear gant Orleaniz da gana bennoz ha meuleudi d’an Oll-C’halloudek, Oh ! nag ar c’halonou a dride epad an Te Deum ! Nag a anaoudegez vad o doa ar vourc’hizien kalonek-se evit Doue da genta, hag evit Jeann he zervicherez ! evit Jeann e doa ho saveteat en eiz dez !
Lavaret a reant d’ezhi : « C’houi a zo hor zilvidigez ! » Hag hi a respounte eb an disterra lorc’h : « Trugarekait an Aotrou Doue, Hen eo en deuz ho saveteat. » Hag evit diskouez sklear anaoudegez vad an oll da Zoue, Jeann a reaz ober eur brosesion vraz e kear d’al lun 9 a viz mae. An oll a deuaz d’ar brosesion-ze dre respet, dre anaoudegez vad ; daoust ma ’zeuz tost da bemp kant vloaz abaoue, Orleaniz a renevez bep bloaz ar brosesion-ze, d’an eiz a viz mae, deiz silvidigez ho c’hear.
Er zulvez-se, 8 a viz mae 1429, oll gestell ar Zaozon a oue freuzet ; hag ar bevans, ar c’hanoliou, an armou a ioa chomet a zilerc’h an enebourien, kement a hast o doa da vont kuit, a oue digaset e kear ha gorroet mad. Da c’houde evit kloza al labour, e oue lakeat an tan er pez a joume euz ar c’hestell, oll e ouent puluc’het.
Evit c’hoarzin eun nebeut, an dud a gomze divar benn an taol fin en doa tennet eur marc’hek hanvet du Bar d’ar Zaozon. Paket gant Talbot d’an 11 a viz c’houevreur, du Bar en doa great tri miz prizoun etouez ar Zaozon, p’en em gavaz Jeann dirak Orleans ; sonj o doa an enebourien da gaout arc’hant braz evithan, araok terri he jadennou. Evit miret na deufe ho den da dec’het, ar Zaozon o doa staget eur poez pounner oc’h pep troad d’ezhan.
Pa dec’haz an arme euz a zirak Orleans, ar brizounerien a oue lakeat e kreiz, great e oue d’ezho heuil ar re all ; eur manac’h saoz a oue karget da ziouall du Bar. Hema gant he jadennou pounner, ne c’helle ket bale buan ; choum a rea divarlec’h a nebeudou, en eur ober an neuz da boania kalz. Pa velaz ar marc’hek e tec’he ar Zaozon da vad hag e oant dija pell araok, e troaz varzu he vanac’h, hag e krogaz ennhan : « Va mignoun, emezhan, feaz oun o tougen va chaden, en han’ Doue, pleg eun tamik ma savin var da gein. » Kerkent ha m’en devoue ar manac’h sammet he zen, du Bar a lavaraz dezhan : « Ha brema, va mignoun ker, te am c’haso, n’eo ket da Vro-Zaoz eo, re hir e ma ac’han ha re skuiz e vefez, mes da Orleans. » Ar manac’h a c’hinaz, mes ar marc’hek a ioa eun denn krenv, kaled he veud, ober a reaz d’ar paour keaz manac’h he gas betek Orleans. Eno e tirollaz ar c’hoarz pa oue guelet an daou zen oc’h en em gaout, an eil var diouskoaz egile.
Eur vech m’o devoue tec’het ar Zaozon, Jeann e doa roet ar merk kenta e teue a berz Doue : torret e doa ar c’helc’h a vouge Orleans. An eil labour a oa hencha ar roue da Reims evit beza kurunet. E leac’h chom da ehana en Orleans evit reseo meuleudiou an dud, Jeann, d’an dek a viz Mae a ioa en hent evit mont da gaout Charles VII : mall e doa da labourat. Orleaniz a lenve dourek o lavaret kenavezo : kement a leac’h o doa d’he zrugarekât ma n’eo guest den d’hen lavaret. Ma oa eleiz euz an offiserien huela a eneb Jeann, an dud santella a ioa a du ganthi. Guizieka den a ioa neuze er Frans, Gerson, rener an doktored, a skrivaz, en amzer-ze, eul levr evit diskleria d’an oll ar virionez var Jeann d’Arc. « Kredi a c’heller, emezhan, e teu e guirionez Jeann, guerc’hez Orleans, a berz Doue, abalamour m’e deuz bet an treac’h var he enebourien, hag abalamour m’eo eün al labour a ra o renta he rouantelez d’ar roue guirion. Furnez ha devosion ar verc’h iaouank a rent testeni d’ezhi. Dougen a ra, guir eo, dillad goaz. Er c’hiz-se e c’hell beva en eun doare deread etouez soudardet, stourm guelloc’h a ze en emgannou, difenn he c’henvroiz, diarbenn an enebourien, ha diskouez e c’hell Doue, pa gar, diskar ar galloudussa mistri brezel dre zourn eur plac’h iaouank. » Al levr-se a sklerijennaz meur a hini o doa beac’h o kredi e c’helle Doue ober traou ker burzuduz dre zourn eur verc’h, hag a roaz muioc’h a fizians c’hoaz d’ar guir gristenien.
Ar roue a grede muioc’h eget biskoaz e teue Jeann a berz Doue. Pa glevaz lavaret e oa guerc’hez Orleans en hent evit mont d’he gaout, e tiblasaz euz he gastell e Chinon evit mont d’he diambroug. Jeann a gavaz eta ar roue iaouank e Tours. Ar roue a reaz eun digemer karantezuz d’ezhi. C’hoant en doa da lakat anezhi, divar neuze, e renk an dud a noblans huel. Mes Jeann n’edo ket o klask henoriou : c’hoant ober labour Doue eo e doa. Lavaret a reaz eta da Charles VII : « Grit buan ar pez a c’houlenn Doue diganeoc’h, it da Reims evit reseo ho kurunen a roue, rak, emezhi, eur bloaz e padin, mes ne joumin nemeur ouspenn. Red eo d’eoc’h ober labour vad epad ar bloaz-se. » Ar roue ne c’houlenne ket guell, rak lavaret a rea en eul lizer skrivet da vourc’hizien Tournay d’an 22 a viz mae : « Evit peurgas hon enebourien e fiziomp var hor zoudardet ha var zikour Doue, Jeann d’Arc eo e deuz renet betek-hen hor brezellerien ha fizianz or beuz e kaso he labour da benn. »
Ar roue iaouank a skrive kement-se, mes ne oa ket mestr awalc’h.
M’en doa ar roue iaouank bolontez vad er penn kenta, he guzulerien a droaz buan anezhan. Hi, c’houezet gant an ourgouill, a entente ren ar roue, en despet da Jeann. Hag e leac’h diblas evit mont varzu Reims, ar roue ne rea nemet bernia digareziou ha choum da goll he amzer en ebatou, rak distroet oa er maner kaer en doa e kear Loch. E leac’h fall-galouni, Jeann a boanie muioc’h-mui, lavaret a rea eb ehan : « Mall eo diblas ! petra reomp ama ? » mes ar re vraz a blege ho fenn ha ne finvent ket.
Eun devez, devet gant ar vall e doa da labourat, Jeann a ieaz gant Dunois betek kampr ar roue. Dunois, kender Charles, a ioa du gant Jeann. Ar roue a ioa ganthan tri euz he guzulerien en he gampr, mes ar verc’h iaouank eb sellet outho a zaoulinaz dirak Charles : « Roue iaouank, emezhi, ne joumit ket keit ha keit all da c’houlen aliou ho tud, deuit buan da reseo ho kurunen e Reims. » Ar roue, nec’het-maro, a joume da zellet outhi. Neuze unan euz ar guzulerien a c’houlennaz diganthi : « Daoust hag ho Moueziou o deuz diskleriet deoc’h eun dra benag var gement-se ? — Ia, emezhi, ha mall eo ganen senti outho. — Daoust ha ne c’helfach ket diskleria d’eomp ama dirak ar roue penaoz e komz ar Moueziou ouzoc’h ? — Mar kar ar roue, emezhi, e livirin. — Ia, eme Jarles, livirit an dra-ze d’eomp. » Neuze Jeann a gomzaz evel hen : « Pa ’m euz re a boan, o veza ma ne greder ket an traou a zisklerian a berz Doue, ez an a gostez da bedi, hag e c’houlennan digant an Aotrou Doue perak n’am c’hreder ket. Varlec’h va feden e klevan eur vouez o lavaret d’in : Merc’h Doue, kea ! kea ! kea ! Me da zikouro. Kea ! ha pa glevan ar vouez-se, va ene a zo bar gant al levenez, hag e karfenn choum atao er stad-se. » Ha dre ma komze Jeann, he bizach a deue da veza sklerijennet, ar roue hag he guzulerien a vele ervad e kleve e guirionez Moueziou euz ar bed all.
Divar an devez-se, kuzulerien ar roue iaouank ne gredjont mui enebi a grenn. Evit miret evelato n’ez afet re vuan da Reims, e leverjont d’ar verc’hez iaouank : « Epad ma savimp soudardet nevez evit ma c’hello mont gant henor ar roue da Reims, c’houi, gant soudardet Orleans, a ziskaro ar Zaozon a zo choumet gantho teir gear vian var ribl al Loire : Beaugency, Meung ha Jarjeau. Kas a reoc’h an enebourien euz an tri gastell krenv-ze, ha goude, ni a c’hello kerzet dizoursi varzu Reims. » Jeann a asantaz laouen ; labour a roet d’ezhi.
Ar roue a lakeaz an duk a Alanson a ioa kenderv d’ezhan e penn an arme, mes lavaret a reaz dezhan : « Jeann evelato e devezo galloud varnoc’h ; ne reoc’h netra nemet var he ali. » Pried an duk a Alanson a deuaz neuze da gaout guerc’hez Orleans : « Jeannett, emezhi, aon am euz evit an duk. Ema o paouez dont er meaz euz a brizouniou ar Zaozon, ha paea em euz ranket ker ker evit he gaout ma z’oun rivinet. Guell e vefe ganen he velet o choum er gear breman. — Itroun, eme Jeann, n’o pezet aon ebet. Ho pried a zistroio iac’h d’ar gear. » Hag evit guir, n’en em gavaz drouk ebet gant an duk a Alanson keit ha ma oue o vrezelekât gant Jeann.
Guerc’hez Orleans a ziblasaz gant ar zoudardet kenta. Roet e oue d’ezhi eur marc’h du leun a vuez hag a dan, mes ar zoudardet ne c’hellent ket ober d’ezhan choum reiz epad ma savje Jeann varnhan. Hi neuze, sklerijennet gant Doue, a lavaraz d’ezho : « Kasit hen e kichen ar groaz. » Dirak an iliz e oa eur groaz var an hent. Kerkent ha ma oue renet ar marc’h e kichen ar groaz-se, e oue reiz evel eun oan. An dud a oue souezet-maro hag a grede e oa kement-se eur mirakl. Eur vech var varc’h, Jeann a lavaraz d’ar veleien a ioa eno : « C’houi, tud a iliz, grit prosesionou ha pedennou. »
Neuze, e troaz varzu ar zoudardet. « Var araok ! var araok ! » emezhi. Ha setu an oll en hent.
Jeann a ieaz da genta da Orleans, eno e renkaz an oll brezellerien a iea ganthi d’an emgann. Eun eiz mil benag a ioa anezho, renet oant gant an duk a Alanson, Dunois, Lahir, de Gaucourt. Eun dudi oa evit Orleaniz kaout Jeann en ho c’hear, mes ne joumaz eno nemeur, mall e doa da vont d’ar stourmad. Mont a reaz da genta da Jarjeau, eur gear vian hag a zo pemp leo hueloc’h eget Orleans var al Loire ; ar Zaozon a ioa renet eno gant Suffolk, eur c’habiten brudet braz. P’en em gavaz ar Fransizien dirak kear, e savaz beac’h etre ar pennou braz. Lod a lavare : « N’euz fors peger krenv eo ar mogeriou, kear a vezo d’eomp, rak Jeann a zo ganeomp. » Lod all a zisklerie en eur heja ho fenn : « Kear a zo re grenv e bevans hag e tud, he gouarner Suffolk a zo eun den a galon, ne vezimp biken treac’h ; guell’ on euz da ober eo mont kuit dioc’htu. » Goad Jeann a vervaz pa glevaz kement-se : « N’o pezet aon ebet razo, ha skoit var ar Zaozon, rak Doue a zo ganeomp. Ma ne vije ket Doue ganen, daoust ha ne vije ket bet guelloc’h din beza chomet da ziouall ar zaout e Domremy. » Kennerzet dre ar c’homzou-ze, ar gabitened a roaz urz da gelc’ha kear.
Er meaz euz a gear, e oa torgennou difennet gant soudardet ha kanoliou. Jeann a ieaz var an torgennou-ze da genta. Ar Zaozon a boaniaz d’en em zifenn, ha Suffolk he-unan a redaz er meaz euz a gear evit sailla var ar Fransizien. Ar c’hrogad a oue tenn, Jeann he unan, sounn he banniel ganthi a ieaz e kreiz an emgann, ha dioc’h ar pardaez, torgennou ha douveziou Jarjeau a ioa da Jeann.
Antronoz, kleier kear a c’halve an oll Zaozon d’an emgann. Mes epad an noz, Jeann e doa renket ker brao ha ker mad he c’hanoliou tro var dro da gear, ma pilaz kalz euz an touriou gant an tennou kenta, ha ma freuzaz mogeriou kear e meur a leac’h. Kanoliou ar Zaozon a groze ive, mes ober a reant muioc’h a drouz eget a c’hlaz. Epad ma tivogede ar c’hanoliou, Jeann a viraz na oue lazet an duk a Alanson. Hema a ioa eat tost-tost d’ar mogeriou evit guelet piz peb tra, pa lavaraz Jeann d’ezhan : « Pellait mar plij, pe e viot lazet gant an ijin-ze. » An duk a zentaz kerkent, eur marc’hek a gemeraz he blas hag a oue lazet mik dioc’htu gant an tenn kanol.
Pa oue diskaret aoualc’h mogeriou kear ama hag ahont, Jeann a c’hourc’hemennaz d’an trompillou seni, evit ma pignfet var ar mogeriou. Ar Fransizien a lammaz skanv ha kalonek, mes ar Zaozon en em zifennaz evel leoned kounnaret. An emgann a badaz peder heur, spountuz da glevet, spountusoc’h c’hoaz da velet. An duk a Alanson ne grede ket lemel e kreiz ar stourmad, mes Jeann a lavaraz d’ezhan : « Var araok ! var araok ! Ah ! emezhi ! daoust hag aon o pefe ? Daoust ha ne c’houzoc’h ket em euz roet va ger d’ho pried e tistrooc’h d’ar gear e buez ha iac’h pesk. » Neuze an duk ne argilaz mui.
Eur Zaoz braz ha krenv a rede euz an eil tour d’egile o pilat dre ma’z ea skeuliou ar Fransizien. Mes Ian Lorren a ioa eno gant he ganol : an duk a Alanson a ziskouezaz d’ezhan ar Zaoz, Ian a droaz he ganol varzu ennhan, hag a bilaz he zen e kear gant an tenn kenta.
Epad ma strake ar c’hanoliou ha ma iouc’he ar vrezellerien, Jeann a ioa eat el leac’h ma oa goasa an emgann. Suffolk a glaskaz meur a vech kaout eun emgleo, sina ar peoc’h evit eun tamik amzer ; he vouez ne veze ket selaouet. Jeann a oue tizet e kreiz ar stourmad. Edo o sevel var eur skeul pa oue guelet gant ar Zaozon, kerkent unan anezho a vannaz eur mean pounner, hag a goezaz var tok houarn guerc’hez Orleans. Jeann a ruill en douvez. Ar Zaozon a iouc’h gant al levenez, ar Fransizien a zo glac’haret oll. Mes hi a zao buan ha kerkent e lavar : « Mignouned, dao ! dao ! dalc’hit mad. Hor Zalver en deuz kondaonet ar Zaozon, d’eomp int breman. » Kear a zo kemeret neuze : ar Zaozon o doa kollet daouzek kant den epad an emgann. Spountet o velet kement-se, Suffolk a dec’haz gant e vrezellerien var pount al Loire, er meaz a gear, mes ar Fransizien a oue eno kerkent hag hi. Ar Zaozon ne c’heljont ket difenn ar pount, setu ma ouent oll paket pe lazet. Suffolk he-unan a oue prizouniet.
Goude beza karget eur rum soudardet da ziouall ha da zifenn hiviziken Jargeau, Jeann hag he zud a redaz varzu Meung ha Beaugency, diou gear izeloc’h eget Orleans var ribl al Loire. Meung a ioa da dosta da Orleans ; Jeann hag he zud a gemeraz dre nerz ar pount taolet var ar ster, hag a lakeaz eur rum Fransizien da zifenn ar pount ha da ziouall kear. Neuze ez ejont buan da Veaugency ; Jeann a lavare : « D’an distro, ni a entento ouz Meung. »
Beaugency a ioa difennet gant Talbot, brasa mestr brezel o doa ar Zaozon en amzer-ze : kalz Saozon en doa dindanhan. Talbot ne gredaz ket e c’helfe difenn kear a bez, karga reaz tri c’hant soudard euz an dibab da ziouall ar c’hastell krenv hag ar pount, hag he-unan gant he zoudardet all, ec’h en em dennaz kuit da c’hortoz ma teuffe sikour d’ezhan.
Eur vech e kear Jeann hag he zud a reaz d’ar c’hanoliou tenna eb ehan var ar c’hastell hag ar pount, d’ar iaou dioc’h ar pardaez. — An noz a oue roet d’ar c’housket. Pa dosteaz an deiz, e teuaz daou gelou braz betek mistri ar Fransizien. Da genta, eun arme Saoz a dostea da zikour Beaugency… D’an eil, ar c’homt de Richemont, eur Breizad bet mestr brezel epad meur a vloaz var oll soudardet Frans a dostea gant eun arme all. Ar c’homt-se, kaseat gant mignoun ar roue, ar c’homt de la Tremouill, a ioa difenn a berz ar roue d’he reseo etouez ar Fransizien, setu perak pennou ar vistri a ioa tenval.
Jeann, eal a beoc’h deut evit diskar ar Zaozon ha sevel ar Fransizien, Jeann eo a zirouestlaz ar guden. Lavaret a reaz d’an duk a Alanson, da Zunois ha d’ar re all : « Pa zeo guir de Richemont a deu evit hor zikour, a berz Doue e teu ; roomp digemer d’ezhan, rak panefe-ze e c’helfemp koll gant ar Zaozon. Hon enebourien a c’hoar choum unanet, perak ne rafemp-ni ket eveldo ? Ober a raimp da Richemont toui var he le e servicho Charles VII gant lealdet, ha me ro va ger d’eoc’h e vezo kavet mad kement-se gant ar roue he-unan. » Ar vistri all a blegaz, de Richemont a reaz le da zervicha Charles, hag he Vreiziz, daouzek kant anezho, a oue digemeret etouez ar Fransizien.
Jeann a oue laouen pa velaz Breiziz o labourat, goall daoliou a skoent var ar Zaozon. An arme a deue da gennerza ar Zaozon a ioa renet gant ar c’habiten Falstoff, den fur ha brudet braz ; pemp mil den a ioa ganthan. Pa oue unanet he dud gant soudardet Talbot, e oue kuzul braz etre ar vistri Saoz. Falstoff a lavare : « Eur pennad a zo, hon armeou ne reont nemet koll atao, ha setu perak hor zoudardet a zo hirio digalon. E leac’h en em ganna, gortozomp ; roomp amzer da roue Bro-Zaoz da zigas d’eomp soudardet all evit ma c’hellimp kaout an treac’h evel guechall. » Talbot a respountaz : « Skuiz omp o koll atao, ma tec’homp hirio dirak ar Fransizien eb en em ganna, ar rema o devezo muioc’h a hardizegez, muioc’h a orgouill hag hor zoudardet d’eomp-ni ne gredint mui sevel ho fenn gant ar vez. Kalz omp, en em gannomp ; ma c’hounezomp hirio, e ma goalc’het
an oll dizhenor a zo kouezet varnomp er zizuniou tremenet, hor zoudardet kennerzet a deui da veza dispount evel guechall. » — Falstoff a argilaz c’hoaz : « Mar kollomp, hor galloud a ielo da netra var ribl al Loire ; da c’houde, piou a lavaro da be leac’h n’ez ai ket hon enebourien. » MesTalbot hag ar c’habitened all, krignet ho c’haloun gant ar c’hollou oa doa great, a gendalc’he atao da ziskleria : « En em ganna raimp. » Falstoff a blegaz d’ezho.
Ar zoudardet Saoz en em renkaz eta evit an emgann etre Meung ha Beaugency dirak ar Fransizien, ha pa c’houlennaz ar vistri digant Jeann : « Ha mont a raimp d’ezho ? » ar verc’h iaouank a respountaz : « En em ganna hirio ne raimp ket ; varc’hoaz ne lavaran ket. » Hag e reaz d’he zud choum e peoc’h.
Pa velaz ar Zaozon ne vije emgann ebet dioc’htu, ec’h en em dennjont e kearik Meung, a ioa d’ezho c’hoaz, hag evit ober eul labour benag epad an noz, e tennjont gant ho c’hanoliou var bount kear a ioa Fransizien oc’h he zifenn. Ar Zaozon n’ez ejont ket eta da gouskat, mes Jeann ne ieaz ket ken nebeut. Pa velaz e oa eat an oll Zaozon da Veung e redaz da Veaugency, hag e kelc’haz ar c’hastell krenv. Gouarner Saoz kear en doa guelet var an deiz he genvroïz o tostât, ha laouen oa bet eur pennad ; mes pa velaz ar zoudardet, e leac’h dont betek ennhan, o tec’het varzu Meung, e kredaz o doa ar Zaozon kilet dirak ar Fransizien, hag e oue nec’het. Sonjal a rea : « Re nebeut a zoudardet am euz evit enebi oc’h Jeann hag he brezellerien epad pell amzer ; ar re-ze c’houezet gant an ourgouill abaoue m’o deuz diskaret kestell Orleans, a zaillo var va zud evel bleizi kounnaret. Mac’h enebomp, eleiz euz va zoudardet a vezo glazet pe lazet, ar re all prizouniet. Guella zo, eo sina ar peoc’h gantho. » En em glevet a reaz eta gant Jeann ; an diviz etrezho a badaz betek hanternoz, mes neuze an emgleo a oue great : ar zoudardet saoz a c’helje tec’het euz Beaugency gant ho c’hezek hag ho armou, eb drouk ebet a berz ar Fransizien. Pa c’houlaouaz an deiz ne joume Saoz ebet e kear. E Beaugency koulz hag e Jarjeau, Jeann a lakeaz soudardet da ziouall ar c’hastell, hag a redaz buhan da Veung a ioa diou leo ac’hano.
E Meung, ar Zaozon a rea ho zonj da gemeret dre nerz pount al Loire, pa oue lavaret d’ezho oa trec’het Saozon Beaugency. Neuze e leac’h choum e Meung, ar vistri Saoz a skoaz varzu Paris ; eno, dioc’h ma sonjent, o dije kavet sikour. Eb dastum kement a ioa d’ezho, ar Zaozon oll a zilezaz Meung, hag a dec’haz gant hast, guir eo, mes gant urz evelato, varzu Patay.
P’en em gavaz Jeann hag he zud e Meung, ne gavjont soudard ebet evit enebi outho. Neuze ar c’habitened a joumaz nec’het eur pennad : mistri oant var an oll keariou azezet var ribl ar ster braz al Loire. Gounezet ar c’heariou-ze gantho, e lavarjont : « Petra raimp brema ? ehana pe
labourat c’hoaz ? Mont ouz ar Zaozon, pe ho laoskel da dec’het, pa ’z eo guir ez eant kuit anezho ho-unan. » Hag eur c’halz euz ar vistri a zonje e oa guelloc’h choum eb mont varlerc’h an enebourien, rak krenv ha niveruz oant.
Mes Jeann ne zonje ket evelse. Var urz he sentezed, e komzaz evelhen : « Red eo diskar ar Zaozon hirio, koll a raint. Ia, en han’ Doue, red eo stourm outho. Tec’het a reont, eme c’houi, mes ha pa vefent a istribil oc’h bolz an nenv, ni ho fako, rak kaset omp gant Doue. N’o pezet aon ebet, roue Frans a c’hounezo hirio kaera viktor en deuz bet betekhen. Va Moueziou a lavar d’in ema ar Zaozon d’eomp. » Ha Jeann a gomze gant kement a c’halloud, he zal a ioa ker sklerijennet, ma sentaz an oll dioc’htu.
Ar re a ioa pignet var ar guella kezek a redaz d’an daou lam evit klask an enebourien, ar vistri a renkaz ar zoudardet, hag an arme a ieaz en hent, en eur zispenn roudou ar varc’heien. Ar zoudardet a oue red d’ezho ober meur a leo araok paka ar Zaozon. Goude kreisdeiz evelkent a re genta euz ar Fransizien a velaz ar Zaozon a ioa da ziveza. Pa velaz Talbot ha Falstoff oa tost ar Fransizien ec’h en em glevjont : Talbot a dlie choum en eun draonien, etre diou harz, gant pemp kant euz ar guella goaregerien Saoz ; ho birou a dlie ober d’ar Fransizien choum a za, hag herzel a dlient pell aoualc’h evit rei amzer d’an oll zoudardet d’en em renka mad evit an emgann.
Epad an amzer-ze, Jeann a c’houlenne digant he c’habitened : « Kentrou mad oc’h euz ? — Kentrou mad ? emezho souezet, mes tec’het a raimp’ta ? — Nan, emezhi, mes ar Zaozon a dec’ho, hag e vezo red kaout kentrou mad ha kezek skanv evit ho faka. » Neuze e lavaraz da Lahir : « It d’ezho, c’houi, gant ho pemzek kant den, mes it var ho pouezik, ha goude, pa zouno an emgann diroll, ni ho c’harpo hag ho sikouro d’ho feurgas. » Sounn var he varc’h brezel, Lahir a lavaraz d’he zoudardet : « Beac’h d’ezho ? paotred ! » ha kerkent e saillaz a benn err gant he dud var an enebourien.
Ar pemp kant Saoz ne c’heljont ket herzel, a benn eur pennad e ouent oll lazet pe brizouniet ; Talbot he-unan a gouezaz etre daouarn Xaintraill. Ar varc’heien Saoz, choumet divarlerc’h, a redaz buan evit mont d’en em renka e kichen ar zoudardet var droad, mes ar re-ma, pa veljont ar varc’heien o redet, a gredaz e oant kollet neat hag a dec’haz ho-unan buana ma c’heljont. Hiniennou ebken a stourmaz, setu ma c’hounezaz en dervez-ze ar Fransizien eur viktor euz ar re gaera var enebourien ar vro : lod a lavar e oue lazet daou vil Saoz, lod all a lavar e oue lazet pevar mil den ; mes euz a du ar Fransizien ne gouezaz nemet eun nebeudik bian a zoudardet var an dachen.
Goude an emgann Jeann, e leac’h diskuiza, a ieaz dre an dachen vrezel evit rei sikour d’ar zoudardet gouliet ha mac’haniet. O veza kavet eur zoudard Saoz hag en doa bet eur mestaol var he benn, e tiskennaz divar he marc’h, hag e savaz penn ar paour keaz evit he gennerza. O velet e oa toc’hor, Jeann a lavaraz d’ezhan an tenerra komzou evit lakât kontrision en he galon, hag e kemennaz d’eur beleg dont da rei d’ezhan an absolven ziveza. Ar merkou a garantez-se, roet d’eun enebour, a zo kaeroc’h eget ar viktoriou brudetta.
Deiz emgann Patay a oue eun taol pounner evit galloud ar Zaozon. Ar Fransizien pell a ioa, a veze atao trec’het gantho ; ha breman, setu ar Zaozon trec’het d’ho zro. E meur a gear vian, demdost da Batay, e oa soudardet Saoz, tec’het a rejont buan evit en em denna e Paris a ioa d’ezho en amzer-ze. Ha pa zistroaz Jeann da Orleans gant armeou Patay, Orleaniz a dridaz ho c’halonou gant al levenez, Orleaniz a rentaz d’ezhi henor evel ma c’houient hen ober. Ar Zaozon flastret gant Jeann d’Arc tro var dro d’Orleans, ne dlient muit guelet mogeriou ar gear-ze ; nag a dost nag a bell.
Setu ama e berr gomzou al lizer a skrivaz en derveziou-ze divar benn Jeann, eun dijentil brudet da c’houarner Milan en Itali : « Anaout a reomp sklear eo burzuduz an traou a c’hoarvez breman en hor bro. Doue a fell d’ezhan hor zavetei dre zorn eur verc’h, dre zorn Jeann d’Arc. Ar verc’h iaouank-se a zo kaer evel ar merc’hed euz an noblans huela, krenv eo evelato. Ne gomz nemeur ; he lavarou hag he aliou a ro sklerijenn ar furnez. He mouez a zo flour evel hini eun eal ; dibri a ra nebeut, eva ra nebeutoc’h c’hoaz : eur veskennad guin en eur verennad zour. Choum var varc’h, dindan an armou, a zo eun dudi evithi. Laouen eo peurliessa, evelato he c’halon a zo tener, rak gouela ra buan ; ne gar an trouz nemet var dachen an emgann. Kalet eo oc’h ar boan, ha ker krenv eo, m’eo choumet noz deiz epad c’houec’h devez eb diviska he dillad houarn. »
Al lizer-ze a verk d’eomp kreden guir Fransizien an amzer-ze ; fizianz o doa e Jeann, guelet a reant edo Doue ganthi. Mes kuzulerien ar roue ne zigorent ket ho daoulagad : Orleaniz o doa pedet ar roue da vont d’ho guelet evit trugarekât Doue gantho, great o doa mizou braz evit he zigemeret evel m’oa dleet ; Charles ne ieaz ket betek ennho.
Pa’z eo guir Jeann hag he soudarded o doa trec’het ar Zaozon, ar roue a grede e oa dleet d’ezho diskuiza : hen a joume disoursi-meur en e vaneriou. Mes guerc’hez Orleans ne joume dibreder nemet nebeuta ma c’helle, ne lavaraz morse : breman on euz great aoualc’h. Eun dra a zo en he fenn : kas ar roue betek Reims. Mont a reaz d’he gaout da gear Sully ; an Aotrou de la Tremouill a ioa eno ganthan, hen eo a guzulie ar roue, hag a droe anezhan evel ma kare. Pa gomzaz euz ar c’homt de Richemont, ar roue ne c’hellaz ket miret da lavaret d’ezhi e doa great eun taol fall ; ne felle ket d’ezhan, a lavaraz, guelet Richemont, ha rei a reaz urz d’ezhan da zistrei da Vreiz Izel. Richemont gant he Vreiziz ne deuaz ket eta da gaout ar roue, mes e leac’h distrei d’ar gear, ez eaz da ober brezel d’ar Zaozon en Normandi ha tro var dro ; hen eo a beurachuaz labour Jeann, hag a daolaz ar Zaozon er meaz euz ar Frans, dre hir amzer.
Ar pez a rea ar muia poan da Jeann, oa guelet pegen lezirek oa ar roue, pegen diez oa he zihuna, he lakât da gaout fizianz, ha da ober eun dra benag. Eur vech e lavaraz da Jeann e kemere re a boan ganthan, hag ec’h aliaz anezhi da ehana eur pennad. Jeann a zirollaz da lenva : « Perak oc’h euz difizianz ? emezhi ; ho rouazntelez a vezo roet d’eoc’h, ha dizale e vezoc’h kurunet. »
Kuzulerien ar roue a zizalie anezhan grons da vont da Reims : « An dra-ze, emezho, a ioa mont e kreiz eur vro a ioa etre daouarn an enebourien, e kreiz ar c’hestell a vrezel, eleiz a Zaozon ennho. »
Guelloc’h oa choum vardro ster al Loire, ha kas kuit ac’hano ar Zaozon a nebeudou. Ar roue n’en doa ket a arc’hant da baea armeou, hag eb arc’hant eo diez braz kaout soudarded. Jeann a leze ar roue da gomz, mes respount a rea bep tro : « Red eo mont da Reims, bolontez Doue eo. »
Goulskoude, euz an eil penn d’egile d’ar Frans an dud a zivorfile, ho c’halonou a domme gant ho c’harantez evit ho mam-bro, skuiz oant gant ar Zaozon ; dont a reaz eleiz a dud, tud pinvidik, tud dister, d’en em ginnig da Charles VII evit enebi ouz ar Zaozon : ne c’houlennent ket eun diner evit ho labour.
Jeann a boanie da lakât karantez ar vro da c’hrizienna dounnoc’h dounna e kalonou ar Fransizien. Kemenn a reaz skriva da dud Tournai, eur gear en hanternoz euz ar Frans ; ar re-ma, evit beza m’oa bet ho bro kasi oll gounezet gant ar Zaozon, a zalc’he mad d’ar guir roue. Jeann a zisplege d’ezho en he lizer pegement a dud, a gezek, a ganoliou, a geariou a bez o doa kollet ar Zaozon ; ho fedi a rea da zont da Reims, da velet sakri ar roue.
Goude eur pennad mad a amzer tremenet o c’hedal, o varc’hata, Charles a zentaz evelato oc’h Jeann, ha setu hi en hent varzu Reims. Meur a gear en em roaz d’ezho dre ma’z eant ; lod all a oue red stourm outho evel Troyes. Jeann a c’houlennaz digant tud ar gear-ze digeri ho dorojou, ha n’en em gavfe drouk ebet gantho, mes taoler a rejont lizer ar verc’hez iaouank en tan, oc’h ober goap anezhi. Digas a rejont d’he c’haout eur manac’h, an Tad Richard, nevez deut d’ho c’hear ; an Tad-se a renke ker brao he gomzou divar benn an amzer da zont ma oa kemeret gant kalz a dud evit eur prophet.
P’en em gavaz e kichen Jeann, an Tad Richard a reaz sin ar groaz, hag a daolaz meur a vech dour benniget outhi, mes ar verc’h a lavaraz en eur vouzc’hoarzin : « Tostait eb aon, ne ’z in ket kuit var nij. » O velet neuze n’e ket a berz an diaoul e teue Jeann, an Tad a gouezaz d’an daoulin dirazhi. Hi a zaoulinaz ive kerkent evit miret oc’h ar manac’h d’hé henori evelse ; izel oa a galon, ha ne felle ket d’ezhi beza kemeret evit eur zantez. Da c’houde ma ouent savet ho daou, Jeann a gaozeaz eur pennadik gant an Tad, hag hema a zistroaz e kear, leun a respet evit Jeann, leun a zoujans evit ar guir roue.
En despet d’an Tad Richard ha d’he lavarou, doriou Troyes a joume klozet mad. Arme roue Frans, pemp pe chouec’h mil den ennhi, a ioa berr ar bevans ganthi ; ar zoudardet evit en em vaga, a zibenne an ed hag ar fa a gavent var ho gar, tro var dro da gear ; kuzulerien ar roue ne baouezent da c’hrosmol eneb Jeann. Lavaret a reant e vijent kollet ganthi, ne c’helfent ket dont a benn euz eur gear difennet ker mad : guella tra ioa d’ober, emezho, oa mont kuit.
P’edont oc’h en em glevet etrezho, eb beza pedet ar verc’hez iaouank da zont en ho zouez da lavaret he ger, setu ma skoaz Jeann var dor ar gampr, m’edont ennhi gant ar roue. Goude beza deut er gampr, saludet ar roue hag he guzulerien, ar verc’hez a choulennaz digantho euz a betra e komzent. « Nec’het oump, emezho, lod a lavar choum ama c’hoaz, lod all a lavar e tleomp mont kuit. C’houi emezho, petra zonjit ? — Ha va c’hredi a reoc’h ? emezhi. — Ia, eme Charles, dioc’h ar pez a leveroc’h. — Ma ! selaouit, ar gear-ma zo d’eoc’h mar kirit choum ama daou pe dri devez c’hoaz. — Jeann, a lavaraz neuze unan euz ar guzulerien, ma c’houfemp ervad e vefe d’eomp a benn chouec’h devez, e choumfemp, mes n’ouzon dare ha guir eo ar pez a livirit. » Ha Jeann, rannet he c’halon gant an difizianz-se, sklerijennet evel atao gant he Sentezed, Jeann a respountaz : « Bezit dinec’h, roue iaouank, varc’hoaz kear a vezo d’eoc’h. » Var ar c’homzou-ze, ar guzulerien a asantaz choum c’hoaz, mes en despet d’ezho.
Kerkent ha ma oue er meaz euz ar gampr, Jeann a bign var varc’h, eur vaz en he dourn ; rei a ra urziou en tu-ma, urziou en tu-hont : an oll a grog prim el labour. Ar zoudardet hag an dud a galon a zo var dro kear a zigas koadennou, taoliou, keuneut, treustou, kement a gaver ; adrenv an traou-ze Jeann a ra renka ar c’hanoliou, diskouez a ra d’an oll petra o deuz d’ober, henvel eo ouz eur c’habiten koz ha n’en deffe desket nemet eun dra hed he vuez : renka tud ha traou evit ar brezel.
Epad an noz ne oue ehan ebet, kendalc’her a rejot da labourat ; pa c’houlaouaz an deiz, Jeann a grogaz en he banniel, edo o vont da rei urz da denna var ar mogeriou, pa zigoraz doriou kear. Tud Troyes o doa guelet divar ho zouriou labour ar zoudardet, savet e oa aon gantho dirak ar c’hanoliou-ze troet ken eün varzu ennho, hag en despet d’ar zoudardet Saoz a zioualle kear, ar vourc’hizien en em roaz d’ar guir roue.
Charles, laouen braz o velet peger buan oa eat an traou en dro, a oue madelezuz e kenver ar zoudardet hag ar vourc’hizien : ar zoudardet a c’helle mont kuit gant ho c’hezek, ho armou, ho madou. Ar vourc’hizien a dridaz ive ho c’halon gant al levenez pa lavaraz ar roue d’ezho : « Ankounac’heat eo an amzer dremenet, ankounac’heat eo ganen oc’h bet a du gant va enebourien. » Soudardet ha kabitened ar roue a oue eta digemeret mad gant keariz.
Epad an amzer-ze, Jeann, e leac’h choum da reseo meuleudiou evit ar gounid kaer-ze dleet dezhi, a ieaz gant eun nebeut soudardet var hent ar Zaozon. Eb mar ebet,
sklerijennet oa gant he Moueziou, rak ar Zaozon a gase gantho ar Fransizien o doa prizouniet e kear, pe var dro kear. Jeann a rebechaz ar brizounerien d’ar Zaozon, mes ar re-ma a respountaz : « Guir on euz da vont kuit gant hor madou, hogen, ar brizounerien-ma a zo hor brasa madou, rak ho zud a baeo ker evit ho c’haout en dro. — Ne ket leal, emezhi, e kasfac’h ganeoc’h Fransizien, en han’ Doue ! birviken n’her greoc’h. » Hag e reaz d’ar Zaozon choum krenn a za.
Kaset e oue ar gaoz dirak ar roue, hag hen a goumpezaz pep tra, o rei d’ar Zaozon an arc’hant a c’houlennent evit ho frizounerien. Neuze ebken Jeann a ieaz e kear, e kichen ar roue, ha da dosta d’ezhan.
E Chalons kalon ar verc’hez iaouank a dridaz gant al levenez pa c’hellaz komz ouz pevar euz he c’henvroiz diredet eno d’he guelet. Guisket oant dister evel tud groz divar ar meaz, n’euz fors ! laouennoc’h oa oc’h ho guelet eget o sellet ouz ar pinvidika dijentiled. Unan anezho a c’houlennaz diganthi : « Jeann, daoust ha n’oc’h euz ket aon en emgannou, p’emaoc’h aliez e riskl euz ho puez ? » Hi, evel pa vije goasket he c’halon gant eur guel benag euz an amzer da zont, a respountaz : « N’em euz aon nemet rak eun dra : aon da veza guerzet. »
Dre ma tostea ouz Reims, Charles en doa eun nebeut enkrez, mes Jeann ne baoueze da lavaret : « Mont a reoc’h e kear eb diezamant ebet. » Evit guir, pa glevaz bourc’hizien kear e doa pleget Troyes d’ar roue, hi a reaz ho zonj da blega ive, digeri a rejont ho dorojou eb stourm.
D’ar zul 17 a viz gouere 1429, e oue kurunet e Reims Charles, seizved euz an hano, Roue Frans. Deut oa e kear en derc’hent goude kreisdeiz ; ar bobl oll a ioa deut d’he zigemeret gant ar c’hroaziou hag ar bannielou, en eur gana laouen. Mall ganthan beza kurunet, Charles a c’hourc’hemennaz ma vije great pep tra abenn antronoz, devez sul. Eleiz a geariz a joumaz var zav epad an noz evit klask ha renka an traou a ioa ezom anezho, kaerât an iliz veur, ha lakât urz e pep tra.
Pa oue badezet ha sakret kenta roue Frans, Clovis, iliz veur Reims a ioa leun-chek, kel leun ma ne c’helle ket ar veleien mont d’ar penn huela euz an iliz da glask an Oleo sakr. Neuze, var a leverer, eur goulm a nijaz betek ar mean-fount, hag a gazas da Zant Remy eur vuredad Oleo burzuduz. An Oleo-ze a oue miret gant respet, ganthan eo e veze merket tal pep roue nevez : Tad Abat kouent Sant Remy eo a ioa karget da ziouall an tenzor presiuz-ze.
Pa darzaz sklerijen an deiz, ar pevar gabiten huela, choazet gant Charles da vont da gerc’hat an Oleo sakr, a douaz var ho le hen dioualfent gant lealdet hag eb drouk ; neuze e savjont var varc’h hag ez ejont da abati sant Remy. Dindan ho goard, an abat a gemeraz gant respet ar vured sakr, hag he c’hasaz betek porched an iliz-veur.
Aotrou ’n Arc’heskob Reims, guisket en he gaera, he vaz aour a arc’heskob en he zourn, eur mintr skeduz var he benn, he jalonied en dro d’ezhan, a ioa er porched ; reseo a reaz an Oleo sakr, he gas a reaz e prosesion betek an aoter vraz. Ar pevar gabiten, evit heuil al lidou koz, a ieaz var varc’h betek kreiz an iliz : diouall a dlient an Oleo burzuduz euz a bep drouk.
En dro d’ar roue e tlie beza daouzek den euz ar renk huela, evit digas da zonj euz an daouzek abostol en dro d’Hor Zalver Jesus-Christ : c’houec’h den a lez ha c’houec’h den a iliz. An dud a lez a oue : an duk a Alanson, komtet Clermont ha Vendom, dijentilet Laval, de la Tremouill ha Beaumanoir ; an dud a iliz : arc’heskop Reims, eskibien Laon, Chalons, Seez, Orleans, hag eun eskop all. Arc’heskop Reims a dlie lavaret an oferen, eur c’henderv d’ar roue a dlie delc’her he gleze dirazhan, betek ma vije great marc’hek.
Ha Jeann ? e pe leac’h edo ? — Al lidou koz ne verkent plas ebet d’eur verc’h eveldi, mes Charles en doa diskleriet en derc’hent : « Jeann a vezo da dosta d’eomp. » Evit guir, choum a reaz hed an oll lidou santel tost d’ar roue nevez, sounn he banniel ganthi, doualagad an oll troet varzu Charles ha varzu ennhi. Ha pa deuaz divezatoc’h, e Rouen, ar varnerien Saoz da zrouk-komz d’ezhi, abalamour m’e doa kaset he banniel en iliz, Jeann a respountaz : « Va banniel a ioa bet er boan, dleet oa d’ezhi beza en henor. »
Charles, eur vech ma oue deut en iliz, a zaoulinaz dirak an aoter vraz, an daouzek en dro d’ezhan. Araok konsakri ar roue, an Aotrou ’n Arc’heskop a lavaraz d’ezhan : « Ho pedi a reomp da zifenn guiriou an Iliz, ha da veza atao eün ha leal. » Ar roue a respountaz : « Me, dre c’hras Doue, varnez beza sakret roue Frans, a ro va ger dirak Doue hag he Zent, e virin hag e tifennin guiriou an ilizou hag an eskibien. Me a ro va ger, en hano Jesus-Christ, e rin d’am fobl kristen beza fidel d’an Iliz, e tifennin anezhan eneb peb laeronsi, e rin d’am barnerien beza leal e kenver an oll, erfin, e kasin an oll heretiked er meaz euz va rouantelez. Hag e touan var va le e talc’hin mad d’am ger. »
Var ar c’homzou-ze, an daouzek a droaz varzu ar bobl da c’houlen hag asanti rea e vije kurunet Charles. Laouen-dreist, an oll, braz ha bian, a lavaraz ia ; kerkent an duk a Alanson a zavaz Charles e renk ar varc’heien. Da c’houde, an Aotrou ’n Arc’heskop a bedaz an Oll-C’halloudek da rei nerz ha dousder d’ar roue nevez, hag a reaz sin ar groaz varnhan gant an Oleo sakr : var he benn, he beultrin, he ziouskoaz, he zivreac’h.
Pa oue merket izili ar roue nevez gant an Oleo burzuduz, an arc’heskop a lakeaz var benn Charles kurunen aour rouaned Frans, lakât a reaz ar c’hleze oc’h he gostez, ar vialen a roue en he zourn, kentrou aour oc’h he voutou, hag eur vantel presiuz var he ziouskoaz. E koulz an oferen, ar roue nevez a resevaz ar gommunion zantel ; da c’houde, e roaz eur pok a beoc’h d’ar brinsed, d’an eskibien, ha d’an dijentiled euz ar renk huela.
Ha pa oue achu an oll lidou sakr, an trompillou a zounaz sklear ha lirzin, an dud a lakea an iliz koz da dregarni en eur iouc’hal : « Buez hir d’ar roue nevez ! Nedelek ! Nedelek[2] ! Bevet Charles Seizved ! »
Ar guir Fransizien a skuille daelou, eüruz oant da veza guelet eun devez ker kaer o para. Pemp heur leun e oat choumet en iliz, euz a nao heur betek diou heur goude kreisdeiz ; mes den n’en doa kavet hir an amzer.
Jeann eo a’z eaz da genta da renta henor d’ar roue nevez, mont a reaz da zaoulina dirazhan : « Va Roue karet, emezhi, setu great breman bolontez Doue a felle d’ezhan e vijac’h sakret : sklear e breman eo c’houi ar guir roue, ar rouantelez a bez a dle beza d’eoc’h. » An dud, o klevet guerc’hez Orleans o komz, a ententaz guelloc’h c’hoaz eo a berz Doue eo e rea pep tra.
Evit ma vije kaerroc’h c’hoaz ar gouel, ar roue hag ar re a ioa da dosta d’ezhan a zavaz tri c’hant dijentil benag e renk ar varc’heien ; setu ma oue levenez er c’halonou. Pa ieaz ar roue nevez ouz taol, e lakeaz en he gichen Jeann d’Arc, ar verc’h dizesk a zioualle ar zaout var ar meaz c’houec’h miz araok, rak d’ar verc’h-se eo e oa dleour euz he gurunen.
Jeann, izel a galon atao, ne laoskaz ket al lorc’h hag ar fouge d’he gounit, en despet d’an henoriou a veze rentet d’ezhi. He zad hag he eontr Durand Laxart a c’hellaz dont betek ennhi, en devez-se, hag hi a oue laouennoc’h gantho eget gant an dijentiled braz. Brud an taoliou kaer e doa great a ioa eat betek Domremy, evel ma ’z oa eat dre ar Frans ha zoken dre ar bed oll, ha pa glevaz he zad e tlie beza kurunet ar roue e Reims, ez eaz gant he genderv en hent da velet Jeann e kreiz he gloar.
An tad a starteaz gant karantez he verc’h var boull he galon, lavaret a reaz d’ezhi : « Pardounet eo pell a zo ar boan ac’h euz great d’eomp o tec’het euz ar gear. » Jeann a respountaz : « Gouzout a ran oun pardounet, rak, evit lavaret guir, n’em euz izom pardon ebet, n’em euz great nemet senti ouz Doue ; laouen oun evelato, o klevet e roit d’in hoc’h oll garantez evel guechall. — Ia, eme an tad, entent a reomp breman out renet gant dourn Doue en da oll oberou. »
P’en doa ar roue kinniget d’ezhi hel lakât e renk an huella dijentiled, ar verc’hez iaouank e devoa graet fae var an henoriou ; mes o velet he zad e teuaz da zonj d’ezhi e c’helle ober eur vad benag d’he c’henvroiz. Goulenn a reaz eta digant ar roue ma vije diskarget hiviziken Greux ha Domremy euz an oll daillou, hag ar roue a asantaz dioc’htu.
Jakes d’Arc he-unan eo a gasaz ar c’helou laouen-ze d’he genvroiz ; ger Charles VII ne oue ket torret : keit ha ma choumaz ar Frans dindan lezen goz ar rouaned, Greux ha Domremy a joumaz eb taillou.
Great e oa gant Jeann eul loden vraz euz he labour : Orleans a ioa saveteat, hag ar roue Charles kurunet, mes n’e doa ket c’hoaz kaset ar Zaozon er meaz euz ar Frans a bez. Ha setu perak pa zistroaz Jakes d’Arc d’ar gear, Jeann ne heuliaz ket anezhan ; he Moueziou a zizalie anezhi. He Sentezed a lavare d’ezhi : « Breman ar roue a dle kemeret Paris. »
Betek ma oue sakret ar roue e Reims, Moueziou Jeann a lavare freaz : « dont a ri a benn euz da daol, den ne c’hello enebi ouzit, kea ! merc’h Doue, kea ! » Hag, e guirionez, poan e devoue meur a vech, mes treac’h e oue.
Goude gouel braz Reims, ne oa mui ker freaz ar Moueziou. Doue en doa merket sklear en doa roet galloud da Jeann, rak treac’h e oa bet d’ar re o doa enebet outhi : meur a vech e oa bet anad ar zikour a roe an Oll-C’halloudek d’ezhi. Setu perak, breman, Doue a rai nebeutoc’h a viraklou evithi ; d’ar roue, d’he guzulerien eo sikour muioch Jeann, e pep tra. Goaz a ze evitho ma ne heuliont ket aliou ar verc’h iaouank, rak lavaret e doa d’ar roue : « ne badin nemeur en tu all da vloaz ; rak-se, greomp labour vad er pennad amzer-ze. »
Siouaz evithan ! ha siouaz ive evit hor bro ! Charles, dre he leziregez a boaniaz da viret ouz Jeann da ober he labour, hag he vignouned a boaniaz muioc’h c’hoaz egethan, rak diez e kavent guelet ar verc’h-se, anavezet ha karet muioc’h egetho gant an oll. Mar karjent, er bloavez-se, Jeann e defe kemeret Paris hag an Normandi a bez, mes miret a rejont outhi ; setu perak Jeann a oue trec’het ha guerzet, goude m’e devoue kemeret eun nebeut keariou bian.
An doktor braz Gerson en doa lavaret goulskoude, goude beza diskouezet sklear e teue Jeann a berz Doue : « Ar Fransizien, o deuz ar guir evitho, a dle diouall ne zeufent, dre ho nebeut a feiz, da goll sikour Doue a zo bet roet d’ezho en eun doare ker burzuduz. » Ar c’homzou fur-ze ne ouent ket selaouet.
Eur roue nevez sakret a iea atao demdost da Reims da douch, ar re a ioa klanv gant drouk-ar-Roue pe zrouk Sant-Kadou ; Charles a heuliaz al lidou koz kenta ma
c’hellaz. Doue, en amzer-ze, a roe eur vertuz vraz d’an daouarn a veze nevez santeleat gant an Oleo sakr, hag hiniennou euz ar re glanv a veze guelleat d’ezho, ha zoken pareet.
Da c’houde, Jeann hag ar roue a reaz hent varzu Paris ; ar zoudardet, goude m’o doa guelet lidou Reims, a gerze leun a galon. An duk a Vedfort, goasa enebour ar Fransizien, an hini a ioa e penn ar Zaozon hag a rene en hano ho roue, a grogaz aoun ennhan o velet galloud burzuduz Jeann d’Arc. C’hoantât a reaz douara ar Fransizien en eun emgann vraz, rak lavaret a rea : « Brema, p’eo kurunet Charles VII, e vezo diesoc’h c’hoaz diskar anezhan. »
Poania reaz eta da gaout soudardet nevez euz a Vro-Zaoz, evit ober eur brezel kriz d’ar Fransizien ; poania reaz ive da lakât an duk a Vourgogn da zistrei a du ganthan. Evel m’eo bet diskleriet en unnekved kentel, eun tam kaoz a ioa bet savet etre an duk a Vourgogn ha Bedfort divar benn Orleans ; mes Bedfort, var bouez tremen dioc’h an duk, en devoue adarre soudardet diganthan.
Ma poanie Bedfort, Jeann ne joume ket da gouskat ken nebeut. En devez ma oue sakret Charles, e reaz pedi an duk a Vourgogn da ober ar peoc’h gant ar roue nevez. « Ankounac’hait, emezhi, an eil hag egile, ar pez a zo etrezoc’h ; na rit mui brezel da Charles, kredit mad, ar gounid ne vezo ket d’eoc’h ; ma rit brezel, e vezo eun druez guelet ar goad a vezo skuillet, ha dreist oll, goad ar re a glasko enebi ouzomp. »
Setu aze penaoz oa red ober. Kinnig ar peoc’h, ha ma ne felle ket d’an duk a Vourgogn plega, ober brezel d’ezhan. Komzou Jeann a ioa guir : « N’on devezo eur guir beoc’h gant an duk nemet p’on devezo he gounezet dre nerz an armou. » Mes kuzulerien ar roue ne velent ket ker sklear ha Jeann, ha setu perak hi ne c’helle ket en em glevet gantho. Jeann a lavare e tliet mont var eün da Baris evel m’oar deut da Reims. Guir eo : red oa kaout hardizegez evit an taol-ze, rak kemeret Paris dre nerz ne vije ket eaz. Ar roue evelato a joume nec’het : avechou e lavare e plije d’ezhan ali Jeann, avechou all en deveze aon. D’an 20 a viz gouere eo ec’h en em lakejont, Jeann hag hen, en hent varzu Paris. Kalz keariou, evel Soissons, Kastell-Thierry, Coulommiers, Provins, en em roaz d’ar roue gant levenez.
Evelato Bedfort a ioa deut d’ezhan c’houec’h mil soudard benag euz Bro-Zaoz. Dont a reaz gant he arme var hent roue Frans. O velet ar Zaozon, Charles VII a deuaz kalon d’ezhan : rei a reaz urz da zalc’her atao ar zoudardet e tro d’en em ganna. Pa velaz kement-se, Bedfort a oue ken nechet ha ken spountet, ma tistroaz raktal da Baris. Ar Fransizien n’o doa nemet kendelc’her gant ho hent, ha buana ma c’helfent, eb aon ebet.
Ne ket evelse e oue great evelato ; kuzulerien ar roue, en despet da Jeann, a lakeaz anezhan da drei var neat kein da Baris ha da vont betek Gien, abalamour Philipp,
duk a Vourgogn, a rea an neuz da gaout c’hoant d’en em glevet gant roue Frans, hag ho daou o doa roet ho ger da joum pemzek dervez eb ober brezel an eil d’egile. Mes ar Zaozon ne ehanent ket : dont a rejont e kichen ar pount o doa ar Fransizien da dreuzi, ha miret a c’heljont outho da vont en tu all. Neuze Charles VII a lakeaz en he benn mont da Baris : kalz euz ar c’habitened a oue laouen o velet ne gendalc’he ket da dec’het, Jeann dreist oll a zantaz he c’halon o tridal. Dre ma’z ea ar roue ha Jeann dre an henchou, tud ar bobl a zirede evit ho guelet hag e iouc’hent : « Nedelek ! Nedelek ! » hag e kanent an Te Deum.
Jeann, eüruz o velet kement-se a lavare d’an arc’heskop a ioa en he c’hichen : « Setu aze tud vad ; n’em euz ket guelet c’hoaz tud o tiskouez kement a garantez evit ho roue. Pa vezin maro, me garfe e vije lakeat va bez er c’horn douar-ma. — Oh ! eme an arc’heskop, e pe leac’h oc’h euz fizianz da vervel ? — El leac’h ma plijo gant Doue, rak ne c’houzoun na peur na peleac’h ; mes breman e karfen e plijfe gant Doue e tistrofen d’ar gear, da labourat gant va zud en ho zi, rak eno e vije kement a blijadur oc’h va guelet ! »
D’an 12 a viz eost 1429, Bedfort en doa digaset eul lizer da roue Frans. El lizer-ze e lavare bep seurt traou eneb Jeann d’Arc ; diskleria rea, ouspenn-ze, n’en doa aon ebet rak ar roue ; hag en doa mall d’ober eur c’hrogad ganthan.
E tro ar mareou-ze, Charles VII a gasaz kannaded da gear Beauvais, evit pedi tud ar gear-ze d’en em rei d’ezhan. Ar Zaozon a gasaz ive kannaded euz ho zu ; an eskop, Per Cauchon, a ioa a-unan gantho. Tud Beauvais, pa veljont ar c’hannaded digaset gant roue Frans, a griaz : « Bevet ar roue Charles VII ! » Ar re a ioa a du gant an eskop hag ar Zaozon a oue great d’ezho mont kuit ; evelato, laosket oue ho madou gantho.
Goulskoude, en eur dostât ouz Paris, arme Charles VII a gavaz arme ar Zaozon var he hent e kichen Senlis, ha kerkent ar vrezellerien en em renkaz dioc’h an daou du evit an emgann. Mes ar Zaozon kuzet ha difennet mad gant ar c’haeou o doa savet, gant ar c’hirri, an treustou braz o doa lakeat en dro d’ezho, a ioa diez braz mont varno ; chom a reant kuzet evel anevaled gouez en ho zoullou, ne reant nemet ober an neuz da zont er meaz. Kaer e doa Jeann kinnig d’ezho an emgann var ar plean, var an dachen zigor, ar Zaozon ne loc’hent ket. Choum a rejont evelse, epad an deiz, eb en em ganna da vad, hag antronoz vintin, de Bedfort a zistroaz da Baris ; arme ar Fransizien a ieaz betek Crespy. Kement-se a ziskouez en doa aon an duk a Vedfort, ha ma vefe bet roue Frans hardisoc’h, e vefe deut buan a benn euz he enebourien.
Mes Charles VII ne oa nemet eur c’hrener. « Savit var ho marc’h brezel, lakit ho kleze e vann, a lavare Jeann d’Arc d’ezhan, hag ar Frans a vezo d’eoc’h. — Diskuizit, roue, bevit dizoursi, a respounte de la Tremouill, ha ni a c’hounezo an duk a Vourgogn, hag o pezo ar Frans eb poan na goad. » Ar roue a zelaoue ar c’homt ; ha ne laboure ket.
Ha Jeann, ar verc’hez sklerijennet gant Doue, a ioa red mad d’ezhi choum dibreder ; mes pebez rann galoun evithi ! Ia, gouzout a rea e oa sikour Doue ganthi, gouzout a rea e c’helle, e berr amzer, savetei ar Frans a bez, ha siouaz ! ar roue he-unan, touellet gant he guzulerien, eo a vire outhi da gas he labour da benn.
D’an 28 a viz eost, ar roue a zinaz ar peoc’h, betek gouel Nedelek, gant an duk a Vourgogn hag ar Zaozon. Evelato, ne oa ger ebet, en emgleo-ze, divarbenn Paris, rak Jeann a lavare e oa red kemeret ar gear-ze. « Me fell d’in, emezhi d’an duk a Alanson, guelet Paris euz a dostoc’h eget n’em euz great betek hen. » D’ar 26 a viz eost ez eaz gant he arme betek kear Sant-Denis, en despet d’ar roue ha d’he guzulerien.
Euz Sant-Denis, Jeann hag an duk a Alanson a rea bemdez stourmajou bian en dro da Baris. Mes evit ober eur c’hrogad mad e kave d’ezho oa red kaout ar roue gantho ; ne vije ket bet re ziez kemeret kear, rak Bedfort n’edo mui eno ; eat oa d’an Normandi. Choumet ho-unan, he zoudardet, e Paris, n’o defe ket gellet enebi oc’h brezellerien Jeann hag ar roue nevez. An duk a Alanson a gase aliez kemennadurez d’ar roue evit lavaret d’ezhan dont varzu Paris, mes ne deue ket. Red e oue d’an duk mont he-unan betek Senlis el leac’h m’edo ar roue evit ober d’ezhan en em lakât en hent. Dont a reaz neuze hag an arme a oue laouen oc’h he velet.
D’an 8 a viz guengolo 1429, kabitened ar Fransizien a dosteaz ouz mogeriou Paris, en esper dont a benn euz kear ; leun oant a fizians, rak Jeann a ioa gantho. Dont a reaz an arme e kichen dor Sant-Honore, eno e oue renket ar c’hanoliou evit an emgann. Ar Fransizien e dennaz var an or, klask a reant he drailla ha laza ar Zaozon karget d’he difenn ; ar stourmad a oue kalet. Vardro kreisdeiz, Jeann a gavaz d’ezhi e oa deut ar mare da bignat var ar mogeriou, kregi a reaz en he banniel hag e roaz urz da ziskenn er faoziou, en douveziou : daou rumm douveziou a rea tro ar mogeriou euz an dianveaz, mes ar re dosta da gear a ioa karget a zour. Jeann ne c’houie ket kement-se. Var a leverer, lod euz ar c’habitened her gouie, mes ne leverjont ger dre voarizi oc’h guerc’hez Orleans, c’hoant o doa da ziskar anezhi.
Jeann hag ar zoudardet a dreuzaz eaz an douvez kenta, mes ne c’heljont ket treuzi an eil evit pignat var ar mogeriou hag ober eur c’hrogad gant ar Zaozon a zifenne kear. Hed an hanter-devez, Jeann a c’houlennaz keuneud ha koatach evit karga an douvez, a glaskaz treuzi an dour, a boaniaz hervez he galloud ; en despet d’he goulennou, daou pe dri euz a vistri braz an arme a joume a vel eb he sikour e nep doare. Ha dioc’h ar pardaez, agreiz ma poanie ar verc’hez iaouank da dostât ouz ar mogeriou, eb aon rak an enebourien, he morzed a oue treuzet gant eur bir. Ne fallgalounaz ket, kendelc’her a reaz da ren ar stourmad, lavaret a rea d’he zud : « Tostait oc’h ar mogeriou, ha kear a zo d’eoc’h. Ra vezo guelet ar roue, hag on devezo ar gounid. » Siouaz ! ar roue ne deuaz ket. Pa oue kuzet an heol, ar c’hapitened, skuiz oc’h en em ganna, kollet gantho pemzek kant soudard lazet pe c’houliet, a reaz da Jeann sevel var eur marc’h, ha tec’het gantho da Zant-Denis.
Jeann a ieaz kuit en despet d’ezhi ; kemeret Paris pe mervel eno, setu he mennoz ; ne ehane da lavaret : « Ma karfet, Paris a vefe bet kemeret. »
Evit guir, dioc’h ar pardaez, pa rene c’hoaz an emgann, e oue spountet ar Zaozon o klevet eur rummad guir Fransizien o redet dre gear en eur grial a bouez penn : « Kear kemeret ! kear kemeret ! » Mes o veza ma ne c’hellaz ket arme Jeann pignat var ar mogeriou, ar Zaozon, goude beza bet spountet eur pennad, a gemeraz kaloun hag a gendalc’haz da enebi : ar gounit diveza oue d’ezho. Ma vefe bet ar roue Charles eun hanter-den, Paris a vefe bet d’ezhan en nozvez-se.
Antronoz vintin, guerc’hez Orleans, en despet d’ar boan a rea he gouli d’ezhi, a c’hourc’hemennaz d’an troumpillou seni adarre an emgann evit peur-ober al labour boulchet en derc’hent ; mes ar roue a drouc’haz var ger Jeann hag a reaz d’an arme choum e Sant-Denis. An duk a Vourgogn en doa nevez skrivet da Jarles, hag an emglo great en dro-ma a verke e vije laosket Paris e peoc’h. Var ali he guzulerien, ar roue a reaz d’he zoudardet mont divar dro Paris, evit kerzet varzu al Loire da ehana.
Jeann a guiteaz Sant-Denis en despet d’ezhi. He Moueziou o doa aliet anezhi da joum eno, setu ma lavare eun devez : « Ma ne vijen ket bet glazet, ne vijen ket eat euz a Zant-Denis. » O tec’het varzu al Loire, ar Fransizien hag ar roue a rea evel p’o defe bet aoun ; an dra-ze a roe kaloun d’an enebourien.
Evelato, araok mont kuit, Charles en doa lakeat kalz oferennou e Sant-Denis ; eno edo relegou he dud koz, rouaned Frans, eno edo ho beziou, setu ma reaz pedi evitho evel ma rea pep roue nevez kurunet.
Araok kuitât, guerc’hez Orleans a roaz e prof da Zant-Denis eur c’hleze saoz, eur c’hleze diframmet ganthi euz a dre daouarn eun enebour da zeiz an emgann dirak Paris. Torret e doa, nebeut amzer araok, var gein eur plac’h a skouer fall, ar c’hleze burzuduz a ioa bet kavet en iliz Fierbois, ha ne c’hellaz mui, da c’houde, dougen anezhan. Goude beza lavaret kenavezo da Zant-Denis, patron braz brezellerien ar Frans kristen en amzer-ze, Jeann a heuliaz an arme.
Freuz, dizurj ha rivin, setu e berr gomzou stad ar Frans goude ma oue distroet ar roue en he vaneriou demdost d’al Loire. Ar Zaozon, mistri adarre tro var dro da Baris, a rede bro o spounta an dud e peb leac’h gant an tan hag ar c’hleze ; soudardet Charles digabestr ive, pa’z eo guir e oa great d’ezho mont pep hini d’ar gear, a ioa ker fall, ker iud hag ar Zaozon. Ar roue ne gleve ket klemmou ar bobl ; he guzulerien a rea d’ezhan redet an ebatou, mont da chasseal eb ehan euz an eil maner d’egile.
Charles ne oa ket fall mes kollet oa gant he guzulerien, ne zonje ket e oa letanant Doue ha netra ken e bro Frans. Jeann, eun nebeut amzer goude m’e doa kemeret Orleans, e doa klasket rei sklerijenn d’ar roue var gement-se. Lavaret a reaz eun devez d’ar roue : « Roit d’in eun dra. — A galoun vad, eme Charles, m’e ma an dra-ze em galloud. — Roit din, emezhi, rouantelez Frans. » Sebezet da genta, ar roue a jomaz eur pennadik var var, evelato e lavaraz : « Her roi a ran d’eoc’h. — Hen reseo diganeoc’h, emezhi. » Ha var he urz, pevar noter a reaz paper euz a gement-se. Neuze Jeann a lavaraz en eur zellet ouz ar roue : « Setu ama paoura marc’hek a zo er rouantelez. » Kerkent, dirak an testou, Jeann mestrez ar Frans, a roaz ar rouantelez da Zoue, roue an env. Ha da c’houde — var urz roue an env, e roaz ar rouantelez en dro d’ar roue Charles, hag e c’houlennaz ma vije great paper euz an oll draou-ze. Kement-se a verk d’eomp petra oa roue Frans ; n’oa evit Jeann, nemet soudard Doue, Roue kenta ar vro. Ha setu perak, pa’z eo guir he Sentezed o doa diskleriet d’ezhi ne badfe nemeur en tu all da vloaz, e pede hag ec’h aspede ar Roue da beurc’hounit he rouantelez, mes ar roue ne zelaoue ket anezhi. An duk a Vourgogn a gendalc’he da zeseo Charles ha he guzulerien dre he finesaou, he bromesaou ; hanvet e oue gant Bedfort kabiten oll zoudardet Bro-Zaoz, setu ma oue kalz a foug ennhan : n’en doa c’hoant ebet da drei gant ar roue Charles.
An duk a Alanson skuiz o redet an ebatou gant kuzulerien ar roue hag eun nebeut pennou skanv, a reaz he zonj da rei beac’h d’ar Zaozon en Normandi, rak douarou braz he zukach a ioa eno. Goulenn a reaz digant ar roue kaout Jeann evit he zikour, rak gouzout a rea ervad e teufe kalz marc’heien ha soudardet varlec’h guerc’hez Orleans. Ar roue en defe lavaret ia, mes he guzulerien a reaz d’ezhan lavaret nan. Sonjal a reant : « An duk a Alanson a zo dija gallouduz ha deut mad d’an dud ; ma teu a benn, gant sikour Jeann, da rei lamm d’ar Zaozon, he vrud a gresko c’hoaz ; arabad eo d’eomp rei dourn d’ezhan d’en em zevel. » Ar roue eta a zifennaz ouz Jeann mont gant an duk a Alanson.
Inouet maro var dro ar roue dibreder, ar verc’hez iaouank a ieaz da velet ar c’heariou e doa saveteat. Mont a reaz da Orleans, ha da c’houde da Vourj : er gearma e chomaz teir zizun. Setu an testeni douget varnhi gant he hostizez, eur gristenez vad : « Morse n’em euz bet an disterra drouk da lavaret euz Jeann. Ren a rea eur vuez kristen, kovez a rea aliez, selaou an oferen, ha mont zoken var ar pemdez d’an offisou all euz an iliz. Ober a rea d’in aliez mont ganthi. Me a lavaraz d’ezhi eun dro : « N’eo ket diez d’eoc’h mont dispount d’an emgann, gouzout a rit ne viot ket lazet. — Lazet e c’hellan beza koulz ha n’euz fors piou, emezhi. — Sonj am euz e teue tud vad d’am zi, merc’hed dreist oll, roi a reant kroaziou, chapeledou ha traou evelse da Jeann evit ma touchfe outho, mes ar plac’h iaouank a lavare en eur vousc’hoarzin : « Touchit outo oc’h-unan, keit e talint evel pa vefent bet touchet ganen-me. » Jeann a ioa eta eur verc’h distran, eur gristenez euz an dibab.
P’en deuz Doue galvet eun den d’ober traou burzuduz, an diaoul, tad ar gaou, a laka peurliesa unan all benag d’ober ive traou souezuz. D’ar mare-ze, eur vaouez dimezet, kanvet Katell, euz ar Rochell, a deuaz da gaout ar roue en eur lavaret d’ezhan : « Karget oun, a berz Doue, d’ober d’an dud rei ho arc’hant hag ho aour d’ar roue evit ma c’hello paea he zoudardet. Me a anavezo hag a ziskuillo ar re oll ne zentint ket. » Ar roue hag he guzulerien, na petra ta ! pa glevchont hano da reseo kalz arc’hant a oue laouen ; galvet e oue evelato Jeann evit goulenn ali diganthi. Jeann a bedaz he Moueziou, hag he sentezed a ziskleriaz d’ezhi e oa Katell eur c’haouiadez. Jeann a ieaz eta d’he c’haout ; mes Katell a lavaraz : « Eun itroun venn, dillad aour d’ezhi, a gelenn ac’hanon bemnoz. — Bemnoz ? eme Jeann. — Ia, bemnoz, eme Gatell. — Neuze, eme ar verc’hez iaouank, me ziskuizo en ho kichen fenoz, hag a velo hoc’h itroun. » Mes e kreiz an noz, Jeann a oue gounezet gant ar c’hoant kousket ; pa zihunaz, Katell a lavaraz d’ezki : « Guelet em euz va itroun, mes c’houi a ioa kousket, goaz a ze evidoc’h ! » — Antronoz Jeann a daolaz muioc’h a evez, eur c’housk mad a reaz var an deiz, ha pa deuaz an noz, e chomaz divorfil. Eur vech er mare e c’houlenne digant Katell : « Hoc’h itroun n’eo ket deut c’hoaz ? — Dont a rai dizale, a respounte eben. » Goulou deiz eo a deuaz eb itroun ebet, hag ar roue, sklerijennet gant Jeann, a reaz da Gatell mont d’ar gear da entent ouz he fried hag he bugale.
Divezatoc’h pa oue barnet Jeann gant ar Zaozon, Katell, krignet e c’halon gant ar gasouni a lavaraz goasa a c’hellaz euz ar verc’hez iaouank. Paour keaz maouez, divouedet e oa he fenn !
Jeann goulskoude a boaniaz kement var ar roue ma oue karget da gas ar Zaozon euz ar vro oll demsdost d’al Loire. Fiziet e oue eta eun arme ennhi, hag evit letanant e oue roet d’ezhi Charles d’Albret. En derveziou kenta a viz du edont a zirak kear Sant-Per-ar-Moutier, a ioa ennhi, evit he difenn, kalz soudardet. Er stourmad kenta ar Fransizien a rankaz mont var ho c’hiz. Ian d’Aulon, marc’hek Jeann, glazet en he zeul, a ioa tec’het kuit, pa velaz oa choumet Jeann gant eun dournadik soudardet ebken e kichen mogeriou kear. Kerkent ar marc’hek, gant aon ec’h en em gavfe drouk ganthi, a bignaz var he varc’h en despet d’ar boan en doa en he droad, hag a ieaz d’he c’haout, da c’houlenn diganthi petra glaske eno, perak ne dec’he ket evel ar re all : Jeann a respountaz d’ezhan : « N’e m’aoun ket va unan, bez’ am euz ganen hanter kant mil den ; n’ez in kuit ac’halen, nemet pa vezo kear d’eomp. » — « Hag e guirionez, eme Ian d’Aulon, ne oa en dro d’ezhi nemet pevar pe bemp soudard. » Ar marc’hek a gendalc’h da bedi anezhi da bellât : Jeann a ro urz d’ezhan da vont da gerc’hat koad, fagodennou, klouedennou, evit stanka an douvez a zo e kichen ar voger. Krial a ra he-unan gant eur vouez krenv : « Alo ! d’ar fagodenou, d’ar c’hlouedennou ; an oll d’al labour evit ma vezo great ar pount. » Oc’h he c’hlevet, ar Fransizien a deu kalon d’ezho ; diredet a reont buan, great eo ar pount, lakât a reer skeuliou oc’h ar mogeriou, hag en eun taol eo kemeret kear. Eur vech e Sant-Per, soudardet Jeann en em laka da laerez ; mont a reont zoken en ilizou, ha c’hoant o deuz da gemeret ar c’haluriou, al listri sakr ; mes Jeann a ia drouk ennhi o velet kement-se, skandalat a ra he zoudardet gant eur vouez rust meurbed, ha dont a ra a benn d’ho lakât da blega ha da zenti.
Goude ar gounid kaer-ze, kuzulerien ar roue a lavare kas Jeann da gemeret eur gear all, hanvet Charite-var-al-Loire. Mes an dra-ze ne blije ket da Jeann, rak he Moueziou ne lavarent netra d’ezhi. Evalato, pedet hag aspedet e oue ken aliez, ma sentaz ha ma reaz he galloud evit kas al labour-ze da benn. Ne oa ket a ganoliou : goulenn a reaz digant tud Riom ; mes o veza ma ne resevaz nag arc’hant na poultr digant kuzulerien ar roue, e oue diez braz d’ezhi ; goulenn a reaz bevans hag arc’hant digant Orleans ha Bourj. D’ar 24 a viz du, ec’h en em gavaz dirak kear.
Ar Charite a ioa difennet mad hag ar Fransizien a boaniaz epad eur miz eb dont a benn anezhi. Jeann o velet n’oa mui sklerijennet gant he Moueziou, a dec’haz dioc’h ar gear-ze, hag ar c’hanoliou a gouezaz etre daouarn an enebourien. Setu an eil guech d’ezhi da veza trec’het, da joum eb kaout ar gounid. En taol-ma marteze ive la Tremouill, dre voarizi oc’h Jeann, a oue pennabek euz ar c’holl a oue great.
Divar ar c’holl-ze, Jeann a oue tenvalloc’h c’hoaz he fenn. Var dro Orléans ha Reims, e veze guelet atao er penn-araok, he banniel savet huel, leun a fizians hag a nerz ; brema ez a da heul, eb kalon nag esperans, divar-lerc’h.
Ar roue ne damallaz ket da Jeann ar c’holl-ze, rak gouzout a rea ervad e oa eat ar verc’hez iaouank en despet d’ezhi, var goulenn ar guzulerien. Ar roue ne reaz eta rebech ebet d’ezhi, ne oue ket evelato divlam he-unan, abalamour ne zifennaz ket anezhi eneb he guzulerien, ne reaz ket he zever stris.
Evit merka he anaoudegez vad da verc’hez Orleans, Charles he lakeaz, hi hag he famill, e renk an noblans huell ; rei a reaz d’ezhi armou euz ar re vella. Jeann, dic’hloar atao, ne jenchaz netra d’he hano, mes he zud a astennaz ho hini : great e veze anezho da c’houde : d’Arc euz al Lilien (d’Arc du Lys). An oll draou-ze ne virent ket ouz Jeann da veza leun a enkrez ; poan e doa o veza ma ne c’helle ket ober brezel, rak ar Zaozon a laboure kalz er penn huela euz ar Frans, bez’e oant adarre e tal d’ober brezel. Emgannou a ioa eb ehan euz an eil penn d’egile d’ar Frans ; Lahir a stourme en eun tu, Richemont gant he Vretouned en eun tu all : freuz atao, peoc’h ebet. An duk a Vourgogn en em unanaz muioc’h mui gant ar Zaozon, hag a ioa varnez stourm eneb keariou ar Fransizien er Champagn hag er Pikardii. Tud Reims, savet aon gantho, a c’houlennaz sikour digant an duk a Vendom ha dreist oll digant Jeann d’Arc.
Ar verc’hez iaouank, enkrezet gant ar c’heleier-ze, a lakeaz en he fenn e tlie mont, en despet da oll guzulerien ar roue, d’al leac’h ma oa izom anezhi. Eur miz pe var dro, e oa choumet e maner Sully gant ar roue.
Eun devez eta, eb goulenn aotre digant Charles, guerc’hez Orleans a lavaraz kenavo d’ar maner gant eun nebeudik tud a vrezel, evit skei varzu Paris ha Reims. Var dro ar 15 a viz ebrel 1430, ec’h en em gavjont e kear Melun a ioa o paouez en em rei da zoudardet roue Frans. En devez-se Moueziou Jeann a ziskleriaz d’ezhi traou poaniuz da glevet : « Araok gouel Iann e vezi paket, prizouniet ; arabat eo d’id beza enkrezet ; n’ec’h euz nemet lakât da fizians e Doue, dont a rai d’az kennerza. » Divar neuze, bemdez koulz lavaret, Moueziou Jeann a aslavare d’ezhi an traou spountuz-se. Goude kement-se, Jeann, e leac’h mont eb aon er penn araok evel m’er grea kentoc’h, e leac’h renka he unan ar zoudardet evit ar stourmad, a laoske peb galloud gant ar gabitened o doa heuliet anezhi, hi he-unan a zente outho.
Epad m’edo Jeann d’Arc e Lagny, ec’h en em gavaz eno eun dra vurzuduz. Eur bugel, ganet tri devez a ioa, n’oa ket bet badezet ; evel maro oa. Kaset e oue dirak imach ar Verc’hez, ha merc’hed iaouank kear en em roaz da bedi a greiz galon, da c’houlen badiziant, evit ar c’hrouadurik. Epad miz Mari oa. A greiz pedi, unan euz ar merc’hed a deu da zonj d’ezhi e ma Jeann e kear ; mont a ra kerkent d’he c’hlask. « Jeann, emezhi, ni a zo o pedi evit eur bugelik nevez ganet ha ne ziskouez ket kaout buez ; m’o pefe ar vadelez da zont d’hor sikour ? — Mont a ran dioc’htu ganeoc’h, eme Jeann. » Epad m’edo ar verc’hez iaouank daoulined, o pedi gant ar re all, setu ma oue guelet ar c’hrouadur o finval, o tiskouez buez, disklavi ien a ra. Badezet eo kerkent ; prestik goude, ene an ealik a nij d’ar baradoz, hag he gorf a zo lakeat en douar benniget.
Kompiegniz a lavare da c’houde : « Eun dra vurzuduz eo ; pedennou Jeann d’Arc eo o deuz, dreist oll, great d’ar c’hrouadur-ze kaout eur c’hras ker kaer. »
En amzer-ze e oa var dro kear Lagny eur reder bro, eb feiz na reiz, hanvet Franquet. Euz ar Frans oa, mes bodet en doa en dro d’ezhan tri pe bevar c’hant saoz ken dizakr hag hen ; laerez, devi, laza, setu ho oll labour e tri c’her ; ar vro oll a ioa spountet gantho. Jeann a zastumaz tri pe bevar c’hant brezeller evit gellout douara ar forbanet-se hag a ieaz d’ezho eb aon. Ar c’hrogad a oue tenn hag hir, rak an diaoulou-ze ne reant nemeur a fors euz ho buez ; diou vech tud Jeann a deuaz var ho c’hiz ; mes bevech hi a reaz d’ezho distrei d’ar stourmad, hag ar gounid diveza a oue d’ezhi. An oll Zaozon a oue lazet pe brizouniet, Franquet he unan a oue paket. Guerc’hez Orlans e doa c’hoant e vije troket Franquet oc’h eur Parizian euz he anaoudegez d’ezhi, hag a ioa bet prizouniet gant ar Zaozon, mes gouarner kear a lavaraz oa maro an den-ze hag a c’houlennaz ma vije roet Franquet d’ezhan. Jeann hen roaz neuze. Great e oue he brosez d’ezhan, ha barnet e oue da veza dibennet. Maro al lear-ze, daoust ma n’eo ket hi her barnaz, a oue unan euz ar rebechou braz great da Jeann e Rouen.
Euz Lagny Jeann a ieaz da gear Compiegn, hag ac’hano d’eun nebeut keariou demdost da gear. Eun devez m’oa bet o kommunia e Compiegn en Iliz Sant Jakes, e chomaz pell hag hir da drugarekât Doue, pleget he fenn ganthi. Pa zavaz divar he daoulin, e velaz kalz tud (eur c’houec’h ugent benag), bugale dreist oll, bodet en dro d’ezhi, hag e lavaraz d’ezho perag e oa beuzet en he daelou : « Va bugale ha va mignouned, guerzet oun dre eun taol iudazerez. Dizale e vezin kaset d’ar maro. Goulenn a ran diganeoc’h pedi Doue evidhon, rak n’em bezo mui galloud da zervicha Doue hag ar vro. » Evelato, Jeann ne c’houie ket peur nag e pe leac’h e vije paket rak lavaret a rea pa oue prizouniet : « M’am bije gouezet e vefen bet paket eno, ne vijen ket eat di ; var urz va Moueziou evelato e vefen eat, n’euz fors petra vije en em gavet da c’houde. »
Sonjal a dlie, mechans, e oa tost ar gualheur d’en em gaout ganthi, pa zisklerie d’he beleg, an tad Paskerel : « Karet a rafen, pa vezin eat euz ar bed-ma, e savfe ar Roue chapeliou hag a vefe lavaret ennho oferennou evit an dud maro o tifenn ar vro. » E guirionez, enkrez a ioa var he spered ; n’eo ket en emgannou eo e sonje ken, mes er maro hag er vuez all.
Compiegn a oue kelc’het epad m’edo Jeann pell aoualc’h euz ar gear-ze : an duk a Vourgogn hag ar Zaozon a ioa en em glevet evit kas soudardet da viret ouz keariz da gaout bevans euz a neb lec’h. Kerkent ha ma klevaz guerc’hez Orleans e oa kelc’het Compiegn, e tastumaz buan tri pe bevar c’hant soudard evit mont da zikour ar gear-ze e doa dalc’het mad da roue Frans : « N’oc’h ket aoualc’h, a lavaraz d’ezhi unan benag, evit mont a dreuz arme ar Bourgogniz hag ar Zaozon. » — « Aoualc’h omp, emezhi, mont a rankan da zikour va mignouned euz Compiegn. » D’ar 24 a viz mae 1430, da hanter-noz, ec’h en em lakeaz en hent, ha dre an denvalijen ne oue ket guelet gant ar Zaozon ; dioc’h ar mintin edo e kear Compiegn. Kerkent ec’h en em glevaz gant ar gouarner evit mont er meaz
euz a gear da daga an enebourien ; peb tra a oue reizet mad etrezo. Evelato he Moueziou ne boulzent ket Jeann da vont ; ne lavarent ket nan kennebeud.
Vardro pemp heur diouz an noz, oll doriou kear sarret mad nemet an hini a skoe var ar pount, Jean a ieaz er meaz euz Compiegn gant pemp pe c’houec’h kant soudard. Ar Bourgignouned a ioa e Margny a oue great d’ezho kila, hag ar geriaden a oue gounezet. Epad an amzer-ze, ar Zaozon a ioa loc’het evit mont da zikour ar Bourgignouned. Mes tud kear a ioa var evez, rak Jeann e doa lavaret d’ezho : « Ma velit ar Zaozon o klask sikour ar Bourgignouned, tennit varnho gant ho kanoliou, anez, e maomp kollet. » Pa loc’haz ar Zaozon, ar c’hanoliou a grozaz eta varnho evit ho diarbenn hag an enebourien a joumaz eur pennadik nec’het. Mes ar Fransizien, gant aon da veza trec’het, a deuaz buan var ho c’hiz ; lavaret a reant : « Kelc’het omp. »
Ar Zaozon, kennerzet kerkent, a deuaz varnho a benn err, keariz ne c’hellent mui tenna gant aon da laza mesk ha mesk mignouned hag enebourien, setu ma kilaz ar Fransizien betek mogeriou kear. Ar gouarner Flavy, o velet ar Zaozon o tont araok ar Fransizien, hag oc’h en em gaout tost d’ar pount, a zavaz aon ganthan na deuffent betek ennhan, hag a lakeaz sevel ar pount var vint ha lezel da goueza an oged houarn a stanke dor vraz kear.
Ar brud euz ar pez a ioa c’hoarvezet a deuaz betek Jeann hag an oll a lavare d’ezhi tec’het. Mes hi ne felle ket d’ezhi : « Skoit var ar Zaozon, emezhi, n’o pezet aon ebet ; mar kirit e maint d’eoc’h. » Evelato ar Fransizien a rank plega ; n’int mui renket evit an emgann. Jeann, kalounek evel atao, a gennerz he zoudardet, mes koll a reont. D’ar fin, he marc’hek, Ian d’Aulon, a grog e penn he marc’h hag a ra d’ezhi trei varzu Compiegn ; mes an or a jom serret ; n’euz mui nemet enebourien, Bourgignouned dreist oll, en dro da Jeann. Kelc’het eo gantho, mes en em zifenn a ra stard, delc’her a ra penn d’ezho. Eun taol trubarderez ebken a c’hell dont a benn euz ar verc’hez kalounek : eur goareger a deu dioc’h an adrenv da jacha var al losten a zouge Jeann var he dillad houarn, hag a bil anezhi divar he marc’h. An oll a ia kerkent a lamm varnhi : paket eo (24 a viz mae 1430). Ar goareger a ziskaraz Jeann a roaz guerc’hez Orleans d’he vestr, hag hema her roaz d’he gabiten, Ian a Luxembourg, koumt Ligny. Gant Jeann e oue paket ive he breur Per, hag he marc’hek Ian d’Aulon. Hema a ioa choumet atao en he c’hichen abaoue an deiz ma oue bet karget gant ar roue d’he diouall, d’he difenn.
An duk a Vourgogn a oue laouen braz o klevet oa paket Jeann, kas a reaz kemennadurez a bep tu evit embann ar c’helou. Ar Zaozon a oue laouenoc’h c’hoaz : kas a reant ar
c’helou euz an eil d’egile en eur grial a bouez penn : « Ema d’eomp ! ema d’eomp ! » Lod euz kuzulerien ar roue Charles a joumaz dizeblant meurbet pa glevjont ar c’helou, unan anezho a lavaraz zoken : « Mad a zo great d’ezhi, rak ober a rea he fenn atao, eb selaou aliou den. »
Red eo lavaret ar virionez penn da benn, n’euz fors pegen diez eo kement-se. Azalek ma oue paket Jeann betek ma oue devet, epad bloaz ha c’houec’h devez, n’ez euz merk ebet e reaz Charles VII roue Frans eun dra benag evit sikour anezhi, evit klask he zenna euz a greiz he foaniou. Perak kement-se ? Diez eo her gouzout mad. Dianaoudek eo bet e kenver Jeann, sklear eo ; mes eun dra all a ioa c’hoaz. Mar o doa ar Zaozon mez o veza bet trec’het gant eur vaouez, ar Fransizien ive o doa evel mez o rankout anzao n’o doa gounezet nemet abalamour d’eur vaouez. Meur a hini etouez ar Fransizien a ioa varnez lavaret n’e oa Jeann nemed eur zorserez ; evel ma kave d’ezho n’o doa mui izom anezhi, edont varnez kredi o devije gellet ober ebdi. Var ho meno, Jeann n’edo mui ganthi bennoz ha nerz an Aotrou Doue, hag e teuffe eun all benag da gendalc’her al labour e doa boulc’het. Mar doa kouezet etre daouarn ar Zaozon, eo abalamour ma oa re a lorc’h ennhi, abalamour m’e doa kemeret dillad re gaer, abalamour ma felle d’ezhi atao hag e pep tra ober he fenn he-unan var zigarez senti ouz he Moueziou eb selaou lavarou an dud a skiant braz, kuzulerien ar roue. Setu aze petra veze lavaret etouez ar Fransizien zoken. Hag evelse e ra an dud. Pa ’z ai mad an traou ganeoc’h, e vezoc’h meulet ; pa ’z ai, avad, fall an traou, e vezoc’h dilezet gant an dud, goaz a ze evidoc’h ! Jeann ! paour keaz Jeann ! dispenn a reoc’h roudou Hor Zalver benniget. Hen, goude beza bet sklerijennet en eun doare dudiuz var menez Thabor, a oue merzeriet var menez Kalvar ; c’houi goude henoriou Orleans ha Reims, a gavo e Rouen prizoun ha merzerenti. Tra poaniuz ! den na zavo d’ho tifenn, den ebet.
Lod a lavar, guir eo, e klaskaz Lahir, a berz ar roue, savetei Jeann epad ma edo e prizoun Rouen, mes n’euz ket a desteni sklear euz a gement-se ; ouspenn-ze, kalz re nebeut a dud a ieaz gant Lahir ; ha pa vije eat an traou mad gantan, n’en devije ket gellet dont a ben euz e daol.
N’eo ket gant ar Zaozon oa bet paket Jeann, mes gant soudardet an duk a Vourgogn. Evel m’edo ar c’hiz en amzer-ze etouez ar marc’heien, Jeann a dlie beza bet digemeret mad er prizoun ha great stad anezhi beteg ma vije savet arc’hant aoualc’h evit he frena. Mes ar Zaozon n’o doa ket ankounac’heat an drouk e doa great d’ezho, ha n’o doa tam c’hoant ebet d’he guelet o tistrei e penn he soudardet. Evit dont a benn euz ar plac’h iaouank, oa red lamet diganthi he brud vad, diskouez oa eur zorserez, edo an diaoul ganthi, he gelver dirak barnerien an iliz. An duk a Vourgogn ne c’helle ket ober displijadur d’ar Zaozon, ne c’helle ket chom eb lezel Jeann da vont dirak lez-varn an Iliz, evel ma c’houlenne ar re-ma. Mes ha kavet e vezo barnerien etouez an dud a Iliz da goundaoni Jeann d’Arc ? Siouaz ! e peb amzer e vez kavet etouez an dud a Iliz unan fall benag, ama pe ahont, unan benag guest da ober eul labour divalo. Ar Zaozon o doa evitho eun eskop, eskop Beauvais, he hano Per Cauchon. Hema a ioa eur spered braz a zen, eun den guiziek meurbed, bet eur pennad mad oc’h ober skol er skolachou braz, renet en doa zoken brasa skol a ioa e Paris en amzer-ze ; ha dre-ze en doa kalz mignouned etouez an dud guizieka. Per Cauchon a ioa eskop Beauvais, mes c’hoant en doa da veza arc’heskop e Rouen : ar Zaozon a ioa mistri an Normandi, ha digantho en deffe ar pez a c’hoantea, rak nevez maro oa arc’heskop Rouen. Per Cauchon ne blije ket da dud Beauvais, kaset oa bet kuit gantho abalamour m’oa re droet gant ar Zaozon, evel m’eo bet lavaret hueloc’h.
Jeann a ioa bet paket d’ar 24 a viz Mae 1430. D’ar 26, eul lizer digaset gant eur barner braz euz Paris, a c’hourc’hemenne ober eun enklask var : « Eur vaouez hanvet Jeann, leshanvet ar verc’hez iaouank gant enebourien Bro-Zaoz, e deuz doare da veza heretik, da ober ha da lavaret traou a enep ar feiz guirion. » Jeann a dlefe beza bet kaset da Paris d’en em zifenn, mes er prizoun oa taolet e maner Baulieu e kichen Compiegn. Daou viz pe dri e chomaz en toull-ze, eb beza, evelato, goall gaset eno. Inouet maro e veze goulskoude : aon e doa ive na vije guerzet d’ar Zaozon ; ha pa zonje e oa izom anezhi evit ober brezel, ec’h hirvoude hag e c’hoantea mont er meaz ac’hano. Eun dervez zoken e c’hellaz en em denna euz ar prizoun, hag anez porsier ar maner e devije gellet tec’het. Divar goust an taol-ze e oue kaset en eur prizonn all, pelloc’h diouz Compiegn, e maner Beaurevoir, e kreiz douarou an duk a Vourgogn.
He enebourien a laboure stard epad an amzer-ze. D’ar 14 a viz gouere 1430, renerien Universite Paris a zigasaz daou lizer, unan da Philipp, an duk a Vourgogn, eun all d’ar c’homt a Ligny, Ian de Luxembourg, an hini a zalc’he Jeann, evit goulenn outho a nevez he digas dirazho da Baris. Ma ne felle ket da vistri Jeann he digas d’ezho evit ma respountfe d’an traou grevuz a damallet d’ezhi, e tliet da viana lakât anezhi etre daouarn eskop Beauvais, rak var he zouar eo e oa bet paket, setu ar pez a lavarent. Eskop Beauvais a skrivaz he-unan evit ma vije digaset Jeann d’ezhan : « Rak ar plac’h-se, emezhan, hanvet Jeann ar verc’hez iaouank, e deuz great goall draou, diaoulerez, kalz pec’hejou a eneb ar feiz guirion. Abalamour da gement-se ne dlefet kaout netra da baea evithi ; evelato evit digoll ar re o deuz he faket, e vezo roet d’ezho gant roue Bro-Zaoz 6.000 lur. O veza m’eo bet paket en eskopti Beauvais, eskop Beauvais a glasko tud guiziek evit barn anezhi. Guir en doa, emezhan c’hoaz, d’he barn. Ra vije eta digaset d’ezhan, dek mil lur a vije paet evithi. »
El lizer-ze eo eaz guelet pegen braz oa fallagriez eskop Beauvais. Kinnig a ra arc’hant en hano roue Bro-Zaoz ; 6.000 lur da genta, 10.000 lur da c’houde ; evel eskop en deuz guir da varn Jeann, an oll draou a zo kemesket ganthan, evit gellout dont a benn euz he daol fall. Evelato n’eo ket en dro-ma c’hoaz eo e vezo roet Jeann. Mes, anat mad eo azalek breman ar Zaozon a zo o klask he frena. Ar c’homt a Ligny, an hini a ioa Jeann d’ezhan, en doa izom arc’hant, hag he vestr, an duk a Vourgogn, ne virfe ket outhan d’he guerza d’ar Zaozon ; c’hoant en doa he-unan da dremen dioutho.
Jeann, evelato, e doa kavet evit he difenn, diou vaouez karantezuz : greg ha moereb ar c’homt a Ligny, o doa ar memez hano gant Jeann ; diou vaouez santel kenan oant, ha diskuez a rejont kalz madelez evit ar plac’h paour.
Per Cauchon a deuaz betek eno evit klask lakât ar c’homt a Ligny da verza Jeann. Mes moereb goz ar c’homt Jeann de Luxembourg, a aspede he niz da daoler evez, da jom eb kaillara he hano oc’h ober eun dra ker mezuz. Gant aon da goll ar madou braz a dlie kaout digant ar voereb, ar c’homt ne asantaz ket dioc’htu da c’houlen eskop Beauvais ; mes an dimezel a ioa koz braz, ha dare da vervel : Jeann d’Arc a velaz ne dlie ket fiziout beza tennet euz he frizoun.
Skuiz maro, inouet, dinerzet, enkrezet oa ar verc’h keaz. Kaout a rea d’ezhi ec’h en em gafe goall darvoudou gant tud Compiegn, hag ec’h en em glemme oc’h santez Katell ha santez Mac’harit. Ar re-ma a deue d’he c’hennerza, da lavaret d’ezhi beza leun a nerz-kalon e kreiz he foaniou. « N’e vezoc’h ket tennet a boan, emezho, ac’han m’o pezo guelet roue Bro-Zaoz. — Guell e ve ganen chom eb he velet, emezhi. »
Epad m’edo Jeann e prizoun Beaurevoir, eun dijentil iaouank, pen-skanv, a gavaz an dro da zont meur a veich beteg enni, hag a glaske c’hoariellat ganti. Mes Jeann, eb choum da varc’hata, er c’hasaz gant nerz divar e zro. O veza ma tistroe evelato an dijentil d’ar prizoun ha m’en doa doare da gaout guall ioulou, Jeann a lavaraz outi e-unan : « Tec’het a rankan euz an toul fall-man evit miret va gwerc’hdet. »
Hag eun dervez, en despet d’e mouesiou, e lammaz
divar tour braz ar c’hastell, tri ugent troatad a huelder d’ezhan. Lod all a lavar e rogaz linseriou, e stagaz an tammou penn oc’h penn, hag e klaskaz dirikla betek an douar divar bouez ar gorden-ze a c’hiz nevez, mes ar gorden a dorraz hag ar verc’h a gouezaz. Ar pez a c’houezer, eo e kouezaz euz a huel, hag e chomaz astenned var an douar eb finval. Pa c’hellaz komz, ec’h anavezaz he fazi. Chom a reaz da c’houde daou pe dri dervez eb dibri tam. Santez Katell a deuaz d’he frealzi, d’he c’hennerza, da lavaret d’ezhi kovez he faot, goulenn pardoun digant Doue. Senti a reaz ; a nebeudou e teuaz he nerz d’ezhi, hag eb dale e oue pareet.
Epad m’edo Jeann oc’h en em grenvât, he difennourez, Jeann de Luxembourg, a fallea bemdez. Mervel a rea d’an 13 a viz du 1430, e Boulogn, el leac’h m’oa bet kaset eun tamik araok. A benn eiz dervez goude, Jeann a ioa guerzet gant ar c’homt a Luxembourg evit dek mil lur en aour, ar pez a dalveze neuze kement ha pemp kant mil lur hirio.
Kerkent ha ma klevaz doktored Paris kement-se, e c’houlenjont ma vije digaset Jeann d’ezho evit beza barnet ; eur verc’h ker brudet ha guerc’hez Orleans ne c’helle beza barnet nemet er gear-benn euz ar Frans. Per Cauchon a reaz skouarn vouzar, aon en devoa ne vefe ket barnerien Paris sentuz aoualc’h ouz ar Zaozon. C’hoant en doa da ren ar prosez evel ma plijfe d’ezhan, hag evit-se e oa red beza en eur vro d’ar Zaozon a bez, evel ma oa an Normandi d’ar mare-ze. Jeann a oue eta kaset euz an eil prizoun d’egile betek ma tigouezaz e Rouen, eno eo e tlie choum. Ar verc’h keaz a oue klozet eno en eun tour euz kastell ar Roue, hanvet ive kastell ar Beufik, savet var ribl ster a Seine.
Pa ’z eo guir edo e prizoun roue Bro-Zaoz, Jeann ne dlefe ket beza bet barnet gant an dud a iliz, rak ar re-ma ne dlient barn nemet ar re a ioa en ho frizoun. Mes ar Zaozon a ranke kaout ho enebourez etre ho daouarn, evit goaska anezhi, ha miret na dec’hfe ; ha Cauchon ne gredaz ket displijout d’ezho, hen he barnaz er memez tra.
E prizoun arc’heskopti Rouen e oa eur gampr evit ar merc’hed, gant merc’hed evit diouall ar re a veze tamallet ; mes ar Zaozon ne gavent ket e vije ar prizoun-ze kalet aoualc’h evit an hini e doa ho douaret ken aliez var dachen an emgann, ha kaset kasi da netra ho galloud er Frans. En ho frizoun d’ezho e oue lakeat, eno Jeann a oue da genta, var a lavar hiniennou, klozet en eur gaoued houarn, chadennou pounner en dro d’he gouzoug, d’he daouarn, d’he zreid. Dalc’het e oue er gaoued-se eur
pemzek dez benag, da c’houde e oue dic’haouedet, mes chadennet e chomaz noz deiz, en he guele zoken.
Epad ma oant c’hoaz en ho c’hestell dirak Orleans, ar Zaozon o doa lavaret o dije devet Jeann d’Arc, anad oa edont atao er memez sonj. Ar maro skrijuz a c’houlennent da Jeann a dlie nettât c’hoaz he ene pur ha dinam ; dre ar verzerenti ebken e c’helle beza klozet mad eur vuez ker kaer.
Evel m’eo bet lavaret huelloc’h, Per Cauchon eo a varnaz Jeann d’Arc. Ar Zaozon a lavaraz d’ezhan : « Koundaonit Jeann en hano an Iliz, ha ni c’hello, marteze, ober d’eoc’h azeza var gador arc’heskibien Rouen. » An eskop a boaniaz ; var ar lavarer en doa diskleriet dioc’htu : « E maomp o vont da ober eur prosez kaer. »
Ar prosez-se a zo bet hag a zo c’hoaz brudet, mez ne reer ket hano anezhan evit meuli Per Cauchon ; anzao a dleer eo bet steuet ar prosez oll var neuden ar fallagriez. An eskop a ioa dizec’het he galoun gant ar gasouni : kasouni oc’h bourc’hizien Beauvais a doa taolet anezhan er meaz euz ho c’hear, ha kasouni oc’h Jeann d’Arc, rak hi eo e doa, gant he viktoriou, roet hardizegez da dud Beauvais da ober kement all. Eskop Beauvais ne c’helle ket eta beza eur barner leal. Da zonjal entent mad he labour, eo red lavaret eur ger divar benn an doare da damall ha da varn eun den benag en hano an Iliz, er mare-ze.
Guechall, pa rene ar feiz kristen en hor bro a bez, pa ne oa ket a dud dizoue evel brema, an Iliz hag ar roue en em harpe evit brasa mad ar vro. Kerkent ha ma veze klevet hano euz unan benag hag a roe kenteliou enep ar feiz, an den-ze a veze galvet dirak tud a lliz, hag ar re-ma a rea goulennou diganthan evit guelet pe vir pe c’haou oa ar pez a lakeat var he gount. Ma teue an den tamallet da gomz en eun doare direbech, ne veze mui klasket trabas outhan, roet e veze kerkent frankiz d’ezhan ; lavaret a rea an dud a Iliz : « Tamallet eo bet e gaou. »
Mar doa guir en doa an den lavaret pe c’hreat eun dra vraz benag eneb ar feiz, ma ne c’helle ket hen nac’h, e veze goulennet diganthan en em zislavaret, merka en doa guir geuz d’he bec’hed. Ma plege an den var ger an dud a iliz, ar re-ma a roe d’ezhan eur binijen da ober, hag e veze, en taol-ze adarre, roet peb frankiz d’an den. Mes ma choume ac’heurtet en he greden faoz, ma ne felle d’ezhan plega nag evit unan nag evit daou, an Iliz, goude beza great he galloud evit ober d’ar penn fall-ze anzao he bec’hed, a lakea anezhan etre daouarn barnerien ar roue. Divar neuze, an dud a iliz n’o doa mui netra da velet var an den-ze.
Ma krede ar c’hristen tamallet ne oa ket bet barnet eün aoualc’h gant ar barner kenta (eskop pe den a iliz), en doa guir da c’houlen beza barnet gant eunn eskop all huelloc’h, guir zoken da c’houlen beza barnet gant an Tad Santel ar Pap.
Perak e oue kaset Jeann dirak an dud a iliz ?
Da genta, abalamour ma ne c’hellet kaout, en he oll oberou, netra hag a vefe bet great enep lezennou ar vro. Re eün, re zantel oa ar verc’hez iaouank evit rei pleg varnhi. D’an eil, abalamour ar Zaozon hag ho mignouned, tud an duk a Vourgogn, o veza ma ne felle ket d’ezho anzao e teue Jeann a berz Doue, a zisklerie e oa deut a berz an diaoul : he oberou kaera, emezho, a ioa bet great dre zorserez. Kounnaret oant, abalamour ma oa bet Jeann treac’h d’ezho, kounnaret dre ma lavare ar verc’hez iaouank : « Doue ne fell ket d’ezhan e renfe ar Zaozon e Frans, digaset oun gant an env da daoler er meaz laeroun ar vro. »
Jeann he-unan, ha Jeann ebken eo e doa diskaret galloud ar Zaozon ; setu perak ar verc’h-se a dlie beza diskleriet sorserez, a du gant an diaoul ; neuze ar Zaozon a zonje d’ezho e vije koumpezet adarre an traou evitho en hor bro gaer, e vije a nevez ar Frans d’ezho. Ar vistri Saozon a lavare : « An diaoulez-se eo a ra d’an armou koueza euz a dre zaouarn hor zoudardet ; p’on devezo kollet he henor d’ezhi dre eur varnedigez, ar gounit a joumo ganeomp adarre var dachenn an emgann. »
Evit koll Jeann, ar Zaozon a glaskaz hag a gavaz eun den : Per Cauchon, eskop Beauvais, evel m’eo bet lavaret huelloc’h ; hen a boaniaz d’ober plijadur d’ezho. Arabat eo beza souezet e vefe bet kavet eun den fallakr etouez an dud a iliz : er guella leuriad ed ez euz greunennou draok, etouez an ebestel e oa eur Judas.
Arabat eo beza re zouezet o velet eskop Beauvais o tiskouez kement a gounnar eneb Jeann d’Arc : c’hoant en doa da blijout d’ar Zaozon, evit en em zevel hueloc’h. Guerc’hez Orleans ne oa ket bet paket, e guirionez, en he eskopti d’ezhan, da lavaret eo var he zouar, rak Compiegn a ioa en amzer-ze en eskopti Soissons, eskop ar gear-ze eo en doa eta da velet var Jeann ; mes Cauchon, gant he vall d’ober eur prosez brudet, a ieaz var araok, hag o veza ma oa a du gant ar Zaozon, ne oue ket diarbennet.
Epad ma rene ar prosez, Cauchon a oue tennet diganthan pep digarez da varn Jeann d’Arc, rak hanvet oa bet eskop e Lisieux gant an Tad Santel ar Pab, d’an 19 a viz genver 1431. M’an defe Cauchon sentet ouz ar Pab o vont dioc’htu d’he eskopti nevez, n’en defe bet netra mui da velet var prosez Jeann, rak hi, paket e kichen eskopti Beauvais, ne doa morse lakeat he zreid en eskopti Lisieux. Mes Cauchon a vresse dindan he dreid an oll guiriou hag an oll lezennou ; e leac’h mont da Lisieux, e choumaz da varn ha da goundaoni ar verc’hez iaouank.
Eskop Beauvais ne labouraz ket evit netra. Ar Zaozon, pinvidik divar goust ar Fransizien, a roaz d’ezhan var dro kant mil lur evit he zigoll euz ar mizou a reaz, hag euz ar boan a gemeraz gant a prosez, rak Cauchon ne c’helle ket barn he-unan, red mad oa d’ezhan klask re all d’her sikour en he labour. Ho dibaba a reaz, ha ne gemeraz da rei an dourn d’ezhan nemet tud a du gant ar Zaozon fallakr.
En despet da-ze, hiniennou euz ar varnerien-beleien a anzavaz ar virionez, mes ker e koustaz d’ezho. Unan anezho, Colas Houppevill, a ziskleriaz ne c’helle ket ar varnedigez beza mad : da genta, abalamour eskop Beauvais, a du gant ar Zaozon, a ioa enebour Jeann ; d’an eil, abalamour lavarou hag oberou ar verc’hez iaouank a ioa bet kavet mad e Poitiers gant eun arc’heskop hag en doa da velet var Gauchon : eskop Beauvais ne c’helle ket terri setans arc’heskop Reims.
Pa glevaz Cauchon ar beleg-se o tiskleria he zonj, e ieaz kement a zrouk ennhan, ma tifennaz outhan distrei var dro ar prosez. Den leal ha dispount, ar c’huzulier a deuaz er memez tra ; mes an eskop kounnaret oc’h ar beleg-ze, a rea he zever penn-da-benn, a reaz he chadenna hag e deuler er prizoun. Great e oue hano d’he gas pell euz ar vro, pe d’he daoler er ster, mes ar guzulerien all a c’hellaz he zavetei.
Eur beleg all, Ian ar Feunteun (Jean de la Fontaine), kuzulier ive, a dec’haz araok ma oue achu ar prosez, gant aon rak ar Zaozon.
Lohier, eur beleg desket braz var al lezennou, a deuaz eun devez da ober eur bale da Rouen, ha Cauchon a c’houlennaz diganthan he zonj divar benn ar prosez. Lohier a respountaz var eün : « N’eo ket reizet hervez lezennou an Iliz : da genta, abalamour ar guzulerien ne c’hellont ket diskleria ho zonj guirion, rak re a Zaozon a zo o selaou al lavarou ; d’an eil, unan benag a du gant roue Frans a dlefe beza karget da zifenn he viriou dirak ar varnerien ; da drede, ar verc’hez iaouank n’e deuz den d’he sklerijenna, hag hi minorez gouskoude ; ouspenn-ze, c’houi hag ho tud a c’houlenn diganthi traou hag a zo diez braz rei respount varnho. »
Eskop Beauvais a gavaz kalet ar c’homzou-ze ; hen diskouez a reaz. Ha dioc’h ar pardaez, Lohier a lavare : « Renerien ar prosez-se a ra anezhan dre gasouni ha netra ken, setu perak ne joumin mui pelloc’h ama. » En noz varlerc’h, Lohier a skoaz varzu Roum, ha mad a reaz, rak Cauchon hag he dud a rea hano d’he deuler er ster ; e Roum e oue henoret abalamour d’he lealdet ha d’he zeskadurez : eno e varvaz.
Ian du Châtillon, kuzulier euz ar renk huella, souezet o velet finesaou fallakr ar varnerien, a ziskleriaz eun devez ne oa ket red da Jeann respount d’an oll goulennou a veze great diganthi. Difennet e oue outhan dont da c’houde var dro ar prosez.
Etouez ar veleien o deuz bet ho ger da rei divar benn Jeann, hiniennou eta a anavezaz hag a anzavaz a virionez, mes Cauchon, ar mestr braz, a lakea buan ar re-ze a gostez, hag en doare-ze, e renaz ar prosez evel ma karaz. Dougen a reaz, evel m’hel livirimp divezatoc’h, eur zetans fallakr ha mezuz : fallakr, rak ar verc’hez iaouank a ioa divlam ; mezuz, rak Jeann hag hen a ioa kenvroiz, euz ar Frans ho daou ; mezuz, abalamour hen a ioa den a iliz, eskop.
N’eo ket eb abek eo e kemeraz aon ar re ioa dindan galloud eskop Beauvais, diez eo rei da entent peger kounnaret oa Cauchon hag ar Zaozon eneb ar re a ioa a du gant Jeann d’Arc.
Goude maro archeskop Rouen, ar chalonied eo o doa pep galloud en oll eskopli var an dud a iliz, eskop Beauvais ne c’helle ket eta labourat er gear-ze eb ho aotre. Gant aon rak ar Zaozon, ar chalonied a roaz da Ber Cauchon ar galloud da ren ar prosez eno.
Kenta guech ma pedaz he guzulerien d’en em voda en dro d’ezhan, ne deuaz nemet eiz ebken anezho : an dra-ze a ioa d’an 9 a vis genver 1431. An eskop a lennaz d’ezho kement tra en doa great evit kaout galloud da varn Jeann d’Arc, lezhanvet guerc’hez Orleans, hag ar c’huzulerien a ziskleriaz e tliet da genta hag araok pep tra all gouzout ha brud vad e doa ar plac’h iaouank e bro Domremy, el leac’h m’oa ganet.
An hini a oue kaset da ober al labour-ze, Bailly he hano, skrivanier, a ieaz e meur a barrez, hag a verkaz lavarou eur pemzek test benag hag o doa anavezet mad Jeann epad he iaouankiz. Ne glevaz lavaret nemet vad divar he fenn, « n’em euz kavet, emezhan, nemet traou hag a glevfen lavaret gant plijadur euz va c’hoar. » Pa lennaz eskop Beauvais an testeniou en doa dastumet Bailly, ez eaz gant he gounnar divar he dreid, hag e lavaraz d’ar skrivanier : « N’oc’h euz great netra euz ar pez a c’houlennet diganeoc’h : n’o pezo guennek ebet diganen-me evit eul labour ker fall ! »
Ha perak e oue kavet ker fall labour an den-ze ? Abalamour he desteniou ne c’hellent sikour e doare ebet eskop Beauvais da lakât koundaouni Jeann d’Arc. An testeniou-ze ne ouent ket zoken diskouezet d’ar varnerien, rak Cauchon ne glaske ket rei sklerijen d’ezho : klask a rea ho dalla evit ma teufent da varn Jeann d’ar maro.
En devez kenta, eskop Beauvais en doa hanvet ar re a dlie he zikour da ren ar prosez. C’houec’h barner, eun ursier ha daou skrivanier a ioa bet dibabet ganthan euz a douez an dud a iliz a du gant ar Zaozon. Mistri Paris a roaz d’ezhan c’houec’h barner all evit he zikour da gas he brosez da benn, digemeret e ouent e Rouen d’an 13 a viz gouere.
Falla den a oue guelet er prosez, goude Cauchon evelato, a oue Kolas Loyseleur, euz a Rouen. Guerzet korf hag ene da eskop Beauvais, Loyseleur a reaz he c’halloud evit gounit Jeann, evit he zouella gant he gomzou flour ha karantezuz ; ar verc’h keaz, desevet gant he fals kenteliou, eb difennour ebet, a ioa diez d’ezhi choum eb lavaret, eur vech er mare, traou noazuz evithi he-unan. Loyseleur a oue eal fall ar verzerez, var evez e veze atao, atao o klask luia anezhi.
Er penn kenta, ar fallakr a reaz an neuz da veza a du gant Charles VII ; da lavaret eo, a du gant Jeann, euz he bro d’ezhi, taolet eveldi er prizoun gant ar Zaozon ; dillad hag hano eur c’here en doa kemeret evit ober al labour-ze. Kaout a rea da Loyseleur e defe Jeann diskleriet d’ezhan dioc’htu kement tra a ioa o voaska anezhi. Ar plac’h iaouank, kelennet marteze gant he Moueziou, ne reaz nemeur a van o klevet lavarou he c’henvroad, ar c’here ne zigoraz ket d’ezhan dor he c’halon. Pa velaz an nebeut a fizians e doa Jeann ennhan, Loyseleur a joumaz eun nebeut deveziou eb mont var dro ar prizoun.
Distrei a reaz evelato, mes guisket en doa he zillad beleg, hag o veza ma ne doa ar brizounierez den ebet d’he c’helenn, e c’houlennaz avechou eun ali benag digant Loyseleur. Daou zra a verko d’an oll pegen du oa ene an den-ze, pegen trubard, peger fallakr oa.
Eun devez ez eaz da brizoun Jeann, ha goude beza great d’ar goardou saoz mont er meaz, e lavaraz d’ar verc’hez iaouank trei varzu eur prenestr a ioa en he frizoun, ar prenestr-se a skoe var eur gampr all. Er gampr all-ze edo eskop Beauvais ha Warwick gouarner saoz Rouen ; kemennet o doa da skrivanerien ar prosez dont ive gantho. Epad ma oant oll eno, Loyseleur a gomzaz e kuzul gant Jeann divar benn he frosez, ha Cauchon a lavaraz goustadik d’ar skrivanerien : « Skrivit penn da benn lavarou ar verc’h-se. » En taol-ma, ar skrivanerien a gavaz e c’houlennet re digantho, hag a ziskleriaz ne oa ket leal deseo eur prizounier en doare-ze ; panefe-ze, Loyseleur en defe guerzet Jeann eb mez ebet.
Pa ’z eo guir ar skrivanerien ne felle ket d’ezho ober al labour divalo-ze, Loyseleur her greaz. Mont a reaz eb ehan da velet Jeann evit rei aliou d’ezhi, goulenn diganti petra zonje divar benn an traou brasa, an traou grevusa evithi, ha kerkent ha m’en deveze kuiteat ar verc’hez iaouank, e rede da di Gauchon da aslavaret d’ezhan kement tra en doa klevet.
E leac’h kaout eun alvokad d’he difenn, ha Jeann, merc’h ha minorez, e doa diou vech guir da gaout an alvokad-se, evel ma tiskleriaz Lohier da Gauchon, ar verc’hez iaouank ne oue roet d’ezhi nemet eur Judas ; e leac’h beza e prizoun an dud a iliz, e oue dalc’het atao e prizoun ar Zaozon, en despet d’an oll klemmou a zougaz dirak he barnerien.
Prosez Jeann d’Arc a oue griet penn da benn gant ar gasouni, ar fallagriez ; ne glasket ket anaout ar virionez, mes touella ar verc’hez iaouank. « Goulenn a reat diganthi, eme eun test, traou hag a ioa diez braz, d’an dud desketa zoken, rei respount varnezho, » ha goulskoude, ar goulennou-ze a veze great d’ezhi epad meur a heur bemdez. Mes respounchou Jeann a ioa peurliesa ker kaer ma veze troet avechou he lavarou ; eun devez zoken e klemmaz d’ar skrivanerien : « Choum a rit eb merka, emezhi, meur a dra diskleriet ganen, ha lakât a rit em hano traou ha n’em euz ket lavaret. » Hag eur vech all : « Skriva rit kement a zo em eneb, mes ne skrivit ket ar pez a zo evidon. »
Rak-se ta, red eo hen diskleria a nevez, Jeann a zo bet barnet ha koundaounet gant tud a iliz, mes an dud-se ne gomzent ket en hano an Iliz santel, ne reant ket al labour a c’houlenn an Iliz digant he beleien, mez a reant d’ezhi. Guir veleien an Iliz er Frans a bede, a iune, a rea prosessionou gant ar gristenien vad da c’houlenn ma vije tennet Jeann euz a dre zaouarn ar Zaozon ; ar re a varnaz anezhi a ioa mevellien gant ar Zaozon, guir veleien ne oant ket.
Araok digeri ar prosez, Per Cauchon a verkaz sklear ho labour d’ar re a ioa dindannan : « Eun devez m’edomp en eun ti, tost da gastell Rouen, eme unan euz ar skrivanerien, ec’h en em gavaz eno eskop Beauvais ha meur a hini euz ar varnerien. Hag e lavaraz d’eomp : Red eo d’eoc’h servicha mad ar roue (roue Bro-Zaoz), sonj on euz da ober eur prosez kaer eneb ar Jeann-ze. »
Er c’houec’h guech kenta ma ’z eaz Jeann dirak he barnerien, e oue roet digor d’an oll dud a iliz o doa c’hoant dont da zelaou. Tost da bemzek dez e padjont ; euz ar merc’her 21 a viz c’houevreur betek ar zadorn 3 a viz meurz.
Derc’hent ar merc’her kenta, da lavaret eo d’an 20, e oue kemennet d’ar brizounierez e vije kaset antronoz da japel ar c’hastell, evit respount var an traou a damallet d’ezhi. Jeann a lavaraz kerkent : « Mont a rin, mes goulenn a ran daou zra : da genta, ma vo galvet da gemeret renk etouez ar varnerien kement a veleien a du gant ar Frans evel ma ’z euz a dud iliz a du gant ar Zaozon ; d’an eil : ma c’hellin klevet an oferen dioc’h ar mintin araok mont dirak ar varnerien. »
Pa oue kaset mennoziou ar brizounierez d’ezhan, Cauchon ne respountaz netra d’ar goulenn kenta ; e kounnar e ieaz pa glevaz an eil goulenn : « Ar brizounierez, var he veno, a ioa re vraz pec’herez evit kaout guir da lakât he zreid en eun iliz evit klevet an oferen. »
D’ar merc’her, 21 a viz c’houevreur, da eiz heur dioc’h ar mintin, Jeann d’Arc a oue bleniet dirak Per Cauchon, eskop Beauvais, tri varner ha daou-ugent en dro d’ezhan : « Touit, eme an eskop, e respountoc’h ar virionez var gement tra a vezo goulennet diganeoc’h.
Jeann. — Mes ne c’houzon ket ar goulennou a reoc’h d’in.
Cauchon. — Touit e leveroc’h ar virionez var bep tra, mar gouezit.
Jeann. — Evit kement a zell ouz va zud, ha kement tra am euz great var an hent euz a Vaucouleurs d’ar Frans, e touin a greiz kaloun : mes an traou a zo bet diskleriet gant Doue, hag am euz lavaret d’am roue ha d’ezhan ebken, an traou-ze ne azlavarin da zen, ha pa ve troc’het va fenn : va Moueziou o deuz difennet ouzin ho diskleria da zen ebet. A benn eiz dez ama, e c’houezin ervad ha komz a dlean anezho. »
Kaer en devoue Cauchon pedi ha gourdrouz, ne c’hounezaz netra var ar verc’hez iaouank ; hi a douaz daoulinet, he daouarn var levr santel an Aviel, e lavarfe ar virionez var an traou a zell ouz ar feiz, mes var an traou-ze ebken.
Cauchon. — Pe hano oc’h euz ?
Jeann. — Em bro e veze great Jeannet ac’hanoun, mes abaoue m’emaoun e Frans, e vezan hanvet Jeann.
Cauchon. — E pe leac’h oc’h bet badezet ?
Jeann. — E Domremy.
Cauchon. — Petra c’houzoc’h.
Jeann. — Va mam e deuz desket d’in Hon Tad pehini zo en env ; Me ho salud, Mari ; Me gred e Doue, an Tad ; va mam ebken e deuz great skol d’in.
Kalz traou all a oue goulennet digant Jeann, mes lavarou ar verc’hez iaouank ne zeskfent netra d’al lennerien.
Pa oue achu an diviz, Jeann a glemmaz abalamour m’oa bet chadennet. Cauchon a respountaz : « Klasket oc’h euz tec’het euz ar prizoun e Beaulieu hag e Beaurevoir, ha setu perak eo red diouall mad ac’hanoc’h. » Jeann a respountaz : « Guir eo, klasket em euz, ha klask a rafen c’hoaz tec’het, guir pep prizounier eo. »
Antronoz, d’an 22 a viz chouevreur, Jeann a oue kaset dirak eskop Beauvais, seiz barner ha daou-ugent en dro d’ezhan. Klasket e oue da genta ober d’ezhi toui e lavarfe ar virionez var bep tra, mes en devez-se adarre, ne c’hellaz ar varnerien gounit netra varnhi. Cauchon a reaz d’an doktor Beauper, rener braz skolach an dud a iliz e Paris ober ar goulennou da Jeann : « Respount a rin, eme ar verc’hez iaouank, da c’houlennou a zo ; da re all ne respountin ket. Ma velfec’h sklear an traou, e karfac’h va guelet eat euz a dre ho taouarn, rak n’em euz great netra nemet var lavar Doue hag he zentezed. »
Beauper. — Eur vicher benag oc’h euz desket en ho iaouankiz ?
Jeann. — Ia, desket em euz griat ha neza, ha var gement-se, n’em euz aon rak merc’h ebet euz a Rouen.
Beauper. — Koves a reac’h bep bloaz ?
Jeann. — Ia, d’am aotrou persoun, pe d’eun all euz he bers. Diou pe deir guech oun bet koveseat gant menac’h er C’hastelnevez, kommunia a rean da Bask.
Beauper. — Ha d’ar goueliou all ?
Jeann. — It dreist an dra-ze.
Ken aliez guech ha ma ne deveze ket a c’hoant da respount, Jeann a lavare evelse : it dreist ; pe : an dra-ze ne zell ket ouzoc’h, a zo eta ar memez tra.
Ar barner en doa guir da c’houzout hag ober a rea Jeann he Fask, ma ne defe ket her great, ne vije ket bet eur gristenez vad ; mes n’en doa ezom ebet da c’houzout ar virionez divar benn he c’hommunionou all var ar bloaz. Setu perak e respountaz ar verc’hez iaouank : « It dreist. »
Beauper. — Peur oc’h euz klevet ho Moueziou evit ar vech kenta ?
Jeann. — D’am zrizek vloaz. Aoun am oue en dro genta : var dro kreisdeiz oa, e liorz va zad edon, eun anvez. Ar vouez a glevjon en tu deou, divarzu an iliz.
Beauper. — Ha guelet a reac’h eur sklerijen ?
Jeann. — Eun taol ral eo d’in klevet va Moueziou eb guelet eur sklerijen gaer. P’oun deuet er Frans, e kleven ar Vouez aliez braz.
Beauper. — Petra zonjit euz ar vouez-se ?
Jeann. — Kaer e kaven he c’hlevet. « En drede guech m’her c’hleviz, ec’h ententjon e oa mouez eun eal. Sklerijennet mad oun bet atao gant ar vouez-se, hag he ententet mad em euz great atao. »
Ha Jeann a ziskleriaz da c’houde kement tra a c’houzomp divar benn mont da Vaucouleurs, mont d’ar Frans, he beach, he c’hleze kavet en iliz santez Katell, he diskenn en eun hostaliri e Chinon.
Beauper. — Piou a ziskouezaz d’eoc’h an hini a hanvit ho roue ?
Jeann. — Va Mouez a lavaraz d’in pehini e oa.
Beauper. — Eur sklerijen benag a ioa eno, p’eo bet diskouezet ho roue d’eoc’h ?
Jeann. — It dreist.
Beauper. — Eun eal benag a ioa eno dreist ho roue ?
Jeann. — It dreist.
Beauper. — Petra zo bet diskleriet d’ho roue araok m’en deuz lakaeat he fizians ennoc’h ?
Jeann. — N’hel livirin ket d’eoc’h ; mes kasit tud d’her goulenn digantan, hag hen a respounto d’eoc’h.
Beauper. — Piou o deuz klevet ar vouez a gomze ouzoc’h ?
Jeann. — Va roue, Charles de Bourbon he genderv, ha daou pe dri all o deuz klevet ar vouez.
Beauper. — Her c’hlevet a rit-hu aliez ?
Jeann. — Bemdez her c’hlevan, hag izom braz am euz a gement-se.
Beauper. — Daoust ha n’oc’h euz ket great d’ho soudardet en em ganna eun devez gouel ?
Jeann. — Marteze aoualc’h.
Beauper. — Ha mad oa an dra-ze ?
Jeann. — It dreist. »
Meur a dra all a oue goulennet c’hoaz, mes ar respounchou a reaz ar verc’hez iaouank ne zeskfent netra ebet d’al lenner.
D’ar 24 a viz c’houevreur e oue trede devez braz ar prosez ; daou varner ha tri-ugent a ioa bodet en dro da Gauchon. Hema a dorraz adarre he fenn da Jeann, o klask ober d’ezhi toui e respountfe d’an oll goulennou ; unnek guech dioc’htu e c’houlennaz an dra-ze diganthi, en eur c’hourdrouz ar verc’hez iaouank d’he barn d’ar maro ma ne zentfe ket outan ; mes ne c’hellaz ket ober da Jeann plega. Toui a reaz e respountfe d’ar goulennou a doa guir ar varnerien da ober d’ezhi, ha netra ken.
An doklor Beauper eo a reaz adarre ar goulennoü, var urz eskop Beauvais.
Beauper. — Peur oc’h euz klevet ar vouez a deu d’eoc’h ?
Jeann. — He c’hlevet am euz deac’h hag hirio.
Beauper. — Da bed heur deac’h ?
Jeann. — Teir guech deac’h : dioc’h ar mintin, abred kaer ; da vare ar gousperou ; d’an Angelus dioc’h an noz.
Beauper. — Petra reac’h, deac’h vintin, p’oc’h euz klevet ar vouez ?
Jeann. — Kousket oann, setu m’oun bet dihunet ganthi.
Beauper. — Ejet e deuz ac’hanoc’h d’ho tihuna ?
Jeann. — Nan.
Beauper. — En ho kampr e oa ar vouez ?
Jeann. — Nan, mes er c’hastell e oa.
Beauper. — Trugarekeat oc’h euz anezhi ? Eat oc’h var pennou ho taoulin ?
Jeann. — Var va daoulin n’oun ket eat, mes trugarekeat em euz anezhi, ha goulennet em euz skoazel.
Beauper. — Petra e deuz lavaret d’eoc’h ?
Jeann. — Respount d’eoc’h eb aon, rak sikour am bezo digant Doue.
Neuze Jeann a droaz varzu eskop Beauvais, azezet e kreiz al lez varn, hag a lavaraz d’ezhan : « C’houi a lavar ez oc’h va barner. Eskop oc’h, taolit evez var ar pez a reoc’h, rak me zo deut a berz Doue, ha c’houi en em laka e riskl braz. »
Beauper. — Ho Mouez, ha dont a ra a berz Doue ?
Jeann. — Ia, ha dre e urz.
Beauper. — Ar vouez-se, ha difennet e deuz ouzoc’h respount d’an oll goulennou ?
Jeann. — Ne respountin ket d’eoc’h var gement-se. Diskleriet euz bet d’in traou divar benn ar roue ; n’ho livirin ket d’eoc’h.
Beauper. — Difenn oc’h euz eta ?
Jeann. — Roit d’in amzer da c’houlenn kuzul digant ar Vouez, ha goude me respounto d’eoc’h ?
Beauper. — Respountit dioc’htu.
Jeann. — N’her grin ket ; ar Vouez a c’hell difenn ouzin rei respount.
Beauper. — Ar Vouez a gomz ouzoc’h dioc’h ma livirit, daoust ha bez’ e deuz drem ha daoulagad ?
Jeann. — Ne livirin ket d’eoc’h an dra-ze ken nebeut. Ar vugale vian a zo boaz da lavaret e vez avechou krouget an dud divar bouez ho zeod.
Beauper. — Daoust ha ne c’helfac’h ket ober d’ar Vouez kelenn ar roue var gement tra a zell outhan ?
Jeann. — Mar deo bolontez Doue, ia. Ne rin netra eb gras Doue.
Beauper. — Gouzout a rit ha bez’e maoc’h egras Doue ?
Var ar ger-ze, unan euz ar varnerien a ziskleriaz ne oa ket red da Jeann respount d’ar goulenn-ze, mes eskop Beauvais a lavaraz d’ezhan krak ha berr : « Roit peoc’h, c’houi. »
Neuze an eskop a c’houlennaz digant ar verc’hez iaouank : « Ha bez’ e maoc’h e gras Doue ? » Jeann a reaz d’ezhan unan euz ar c’haera responchou a zo kouezet divar muzellou eun den er bed-ma : « Ma n’e maoun ket e stad a c’hras, Doue d’am lakât ennhan ; m’e maoun ebarz, Doue d’her miret d’in. Kaloun ebet ne ve ken ankeniet ha va hini ma c’houffen a berz mad n’e maoun ket e gras Doue ; mes ma vijen bet e stad a bec’hed, ne gredan ket en defe Doue digaset he zentezed d’am c’helenn. »
Goude e oue great da Jeann komz a nevez divar benn Domremy ha kalz traou all. Evit achui e oue goulennet diganthi ha laouen e vefe o kemeret en dro dillad maouez : « Ia, emezhi, gant ma vezin laosket da vont kuit ; anez, e virin an hini am euz, pa ’z eo guir Doue eo a ra d’in he viska. »
D’ar meurz, 27 a viz c’houevreur, edo pevare devez braz ar prosez : tri barner hag hanterkant a ioa azezet en dro da eskop Beauvais. E leac’h terri he fenn da Jeann adarre, Cauchon ne c’houlennaz diganthi nemet diou vech en dro ma, lavaret kement tra a c’houie. Jeann a respountaz : « Touet aoualc’h em euz en deveziou all. »
Beauper a reaz adarre ar goulennou, var urz an eskop.
Beauper. — « Iun a rit bembez epad ar c’horaiz ? (Er c’horaiz edot).
Jeann. — Daoust ha guir oc’h euz da c’houzout an dra-ze ?
Beauper. — Ia.
Jeann. — Ma, iunet em euz bemdez. (Ne oa ket red d’ezhi iun, ne oa nemet naontek vloaz).
Beauper. — Ha klevet oc’h euz ho moueziou abaoue disadorn ?
Jeann. — Ia, meur a vech.
Beauper. — Petra o deuz lavaret d’eoc’h ?
Jeann. — Ali o deuz roet d’in var meur a dra, mes var kalz a draou all n’o pezo respount ebet eb ali va Moueziou.
Beauper. — Mouez piou eo ho moueziou ?
Jeann. — Mouez Santez Katell ha Santez Mac’harit. Kurunennou kaer ha pinvidik a zo var ho fenn.
Beauper. — Pe seurt kem a lakit etrezho ?
Jeann. — Seiz vloaz so e renont ac’hanoun, ha dre-ze, eo eaz d’in anaout an eil dioc’h eben.
Beauper. — Ar memez oad o deuz ?
Jeann. — N’em euz guir ebet d’hen lavaret d’eoc’h.
Beauper. — Piou oc’h euz guelet da genta ?
Jeann. — Sant Mikeal hag elez ar baradoz ?
Beauper. — Hag ho guelet oc’h euz e guirionez ?
Jeann. — Koulz ha m’ho kuelan ; pa ’z eant kuit, e skuillen daelou, hag e c’houlennen mont gantho.
Beauper. — Petra lavaraz Sant Mikeal d’eoc’h en dro genta ?
Jeann. — Ne c’houezoc’h ket an dra-ze hirio.
Beauper. — Daoust ha var urz Doue eo oc’h euz douget eur guiskamant goaz ?
Jeann. — Ar guiskamant a ra nebeut a dra. N’eo ket eun den eo en deuz great d’in he viska, rak n’em euz great netra nemet var ger Doue.
Beauper. — Kaout a ra d’eoc’h oc’h euz great mad o kemeret ar guiskamant-se ?
Jeann. — Kredi a ran em euz great mad, ken aliez guech ha m’em euz sentet ouz Hor Zalver.
Beauper. — Kalz sklerijen a zo pa glevit ho moueziou ?
Jeann goapaüz. — Ia, kalz sklerijen a zo, evel m’eo deread. Ar sklerijen ne bar ket oll evidoc’h-hu, mestr.
Neuze e oue goulennet meur a dra divar benn ar roue, mes hi a lavaraz eur vech : « Ne c’houzon dare, » eur vech all : « Ne livirin ket an dra-ze d’eoc’h er bloa-ma. » Goudeze, e oue great d’ezhi goulennou divar benn he c’hleze kavet en iliz Santez Katell e Fierbois.
Beauper. — Pe ho kleze, pe ho panniel a garac’h ar muia ?
Jeann. — Douget e oan d’am banniel daou ugent guech muioc’h eget d’am c’hleze. Pa ’z ean d’an emgann, e krogen em banniel evit miret na skuilfen goad, rak evit guir n’em euz morse lazet den.
Beauper. — Daoust ha n’oc’h euz ket lavaret dirak Orleans ne vije tizet hini ebet euz ho tud gant ar birou hag ar bouliji, ha ne vije paket nemedoc’h ?
Jeann. — Nan ? zur ; eur c’hant benag euz va zoudardet a oue gouliet eno. N’em euz lavaret d’am zud nemet eun dra : kear a vezo digelc’het.
Beauper. — Gouzout a reac’h e tliac’h beza gouliet ?
Jeann. — Her gouzout a rean, rak va Moueziou o doa hel lavaret d’hin, hen diskleriet em boa d’ar roue. Pareet oun bet dindan pemzek devez eb paouez da bignat var varc’h, ha d’en em ganna.
En devez kenta a viz meurz e oue guelet eiz barner hag hanterkant en dro da eskop Beauvais e kampr vraz kastell ar roue Saoz e Rouen. Jeann d’Arc a ioa dirazo evit ar bemped guech. En dro-ma, Cauchon a c’houlennaz teir guech diganthi toui evel m’en doa c’hoant, da lavaret eo, e respountfe var eün d’an oll goulennou, mes Jeann a douaz evel araok, ha netra ken.
Goude ma oue great da Jeann komz divar benn he banniel, e oue goulennet diganthi : « Daoust ha kaout a ra d’eoc’h ec’h en em gavo drouk gant ar Zaozon ?
Jeann. — Araok seiz vloaz, ar Zaozon a gollo brasoc’h herrez eget kear Orleans. Koll a raint ar Frans a bez, ha Doue a roio ar gounid d’ar Fransizien.
Beauper. — Penaoz e c’houzoc’h-hu kement-se ?
Jeann. — Doue en deuz hen diskleriet d’in, hag e vefen glac’haret braz ma ne deufe ket an dra-ze da vir en amzer ze. »
(Nebeutoc’h eget seiz vloaz da c’houde, er bloaz 1436, ar Zaozon a golle Paris ; nebeut amzer goude, o doa kollet ar vro a bez.)
Beauper. — Piou a lavar an traou-ze d’eoc’h ?
Jeann. — Va Moueziou.
Beauper. — Ha bizeier o deuz ho sentezed ?
Jeann. — Ne c’houzon dare.
Beauper. — Eur bromesa benag o deuz great d’eoc’h ?
Jeann. — Ia, diskleriet o d’euz d’in e teui adarre roue Frans da veza mestr var he rouantelez, ha promettet o deuz d’in va c’has gantho d’ar baradoz.
Beauper. — Ha lavaret o deuz d’eoc’h e viot tennet euz ho prizoun ?
Jeann. — Abenn tri miz ama, me respounto d’eoc’h.
(Eun devez araok an tri miz, Jeann a iea euz ar prizoun d’an tan ; ac’hano, fizians on euz, he ene a zo nijet d’ar baradoz.)
Beauper. — Pa gomze Sant Mikeal ouzoc’h, ha dougen a rea eur guiskamant benag ?
Jeann. — Ha sonjal a rit-hu n’en deuz ket Doue peadra d’he viska ?
Beauper. — Daoust ha bleo en doa ?
Jeann. — Perak e vefent bet troc’het ?
Goude e oue great d’ezhi komz euz a zant Mikeal hag euz an diou zantez, hag ec’h anzavaz e veze aliet gant he Moueziou da vont aketuz da goves. Setu ma c’houlennaz an doktor : « Pa ’z eac’h da goves, ha sonjal a rea d’eoc’h beza e stad e bec’hed marvel ? »
Jeann. — Ne c’houzon ket ha bet oun morse e stad a bec’hed marvel : ne gredan ket beza kouezet ennhan. Doue r’am diouallo da goueza biken er stad-se !
Neuze e oue goulennet a nevez meur a dra diganthi divar benn ar roue, hag he gurunen, mes ar verc’hez iaouank a lavaraz d’he barnerien mont da glask ar roue he-unan, m’o doa c’hoant da gaout eur respount.
Er c’houec’hved devez, d’an 3 a viz meurz, Cauchon a renaz adarre, daou varner ha daou ugent dindannan. Goude m’e devoue touet evel en deveziou all, Beauper a c’houlennaz : « Daoust ha diskleriet euz bet deoc’h ha c’houi a c’hello tec’het ?
Jeann. — E feiz, ne c’houzon nag an deiz nag an heur.
Beauper. — Ho Moueziou o deuz evelato lavaret eun dra benag d’eoc’h var gement-se ?
Jeann. — Ia, diskleriet o deuz d’in e vezin saveteat.
Beauper. — Piou en deuz great d’eoc’h guiska dillad goaz ? Sant Mikeal, santez Katell, pe zantez Mac’harit ?
Jeann. — N’hel livirin ket d’eoc’h brema.
Beauper. — Daoust hag ho tud n’o deuz ket great d’ar veleien lavaret oferennou evit hoc’h henori ?
Jeann. — N’her gouzon ket, ha m’o defe great kement-se, n’eo ket var va ali d’in-me eo. M’o deuz pedet evidon, ne gredan ket o defe great fall.
Beauper. — Daoust hag ar virionez a zo gant ar re a gred e teuit a berz Doue ?
Jeann. — Ia, ar virionez a zo gantho.
Beauper. — Perak e teue tud da bokat d’ho taouarn ha d’ho tillad ?
Jeann. — N’eo ket evit va adori eo, ne laosken anezho da douch ouzon nemet nebeuta ma c’hellen ; mes an dud dister a deue laouen betek ennon, abalamour m’ho difennen.
Beauper. — Daoust ha koves ha kommunia a reac’h dre ma z’ each ?
Jeann. — Ia, zur.
Beauper. — Gant ho kuiskamant goaz ?
Jeann. — Ia, mes eb va armou.
Beauper. — Lavaret a reer oc’h euz blasphemet hano santel an Aotrou Doue, goude ho lamm divar dour Beaurevoir, pa ’z oc’h bet dizemplet.
Jeann. — Morse n’em euz laosket eur blasphem, morse n’em euz lavaret an disterra tra eneb sant pe santez ; ar re o deuz inkantet kement-se a zo gaouiadet. »
Setu e berr gomzou hiniennou euz ar goulennou a oue great digant Jeann d’Arc, hag ar respounchou a roaz. Red e vefe astenn re al levrik-ma, evit merka an oll goulennou a oue great d’ezhi. Goulennou ha respounchou a zo bet skrivet gant ar Zaozon ebken, gant enebourien Jeann ; evel m’eo bet diskleriet huelloc’h, respounchou ar verzerez a dle beza bet e guirionez nerzussoc’h eget n’int bet skrivet, ha goulskoude, pa lennomp anezho evel m’e maint, oump souezet o velet peger kaer int.
Ha ma plijont d’eomp-mi pa lennomp anezho, pegement e tlient plijout d’ar re a glevaz Jeann he-unan o rei anezho d’he barnerien a dlefet da henvel he bourrevien. Etouez an dud a iliz gouiziek a deue da zelaou Jeann, hiniennou ne oant ket guerzet d’ar Zaozon evel Cauchon hag he genseurted, hiniennou a dlie sklasa ho goad o velet peger iud e oa an daou varner braz en ho goulennou ; al levenez a dlie, er c’hountrol, para avechou var ho zal, pa velent ar gounid o choum gant ar verzerez.
Avechouigou e oue klevet moueziou tud a iliz o lavaret : « Mad tre, Jeann ! mad dreist ! » hag eur skrivanier saoz en deuz anzavet : « Jeann a ioa sklerijennet gant Doue en he respounchou ; anez, ne defe morse gellet respount ker brao, ken eün d’an doktored gouiziek a glaske luia anezhi. »
Setu perak Cauchon a zavaz aon gantan. Kaout a rea d’ezhan e respounte Jeann re vad da Veauper ha d’ezhan he-unan, sonjal a rea e c’helfe hiniennou etouez kement all a dud trei ganthi, hag evit mouga ar virionez hag ar sklerijen, e c’hourc’hemennaz ma vije hiviziken great goulennou ouz Jeann er prizoun ebken : « Eno, eme hen outhan he-unan, ne c’hello dont nemet eun nebeudik doktored ; ar re a blijo d’in ar muia. »
E guirionez, an den-ze en doa finesaou fall eul louarn, ha krisder eur bleiz.
Paour keaz Jeann !
Barnerien Jeann a rea d’ezhi eb ehan ar memez goulennou evit klask ober d’ezhi en em drouc’ha en he lavarou ; mes hi sklerijennet gant he Moueziou, kennerzet gant Doue, a respounte eün ha difasi. Evit miret na vefe re hir ar gentel-ma ne vezo ket renevezet ennhi ar goulennou ha respounchou great er c’henteliou all. Mantruz eo o defe bet ar varnerien ar galon da vourrevi eur plac’h iaouank keit-se, rak mont a reant d’ar prizoun var dro eiz heur, ha ne achuent ket ho labour araok unnek heur ; avechou zoken e tistroent goude kreiz deiz. Jeann, he-unan-kaer, a oue red d’ezhi respount atao d’an doktored digoustians-se, rak Cauchon evit klask luia ar brizounieriez en he c’homzou, ne gemere mui, evit he zikour da varn, nemet ar varnerien a ioa troet neat gant ar Zaozon. Ar varnerien a deuaz nao guech en eiz dez da ober ho goulennou ; unan anezho, Ian ar Feunteun, a gomze bemdez en hano ha var urz Cauchon. Evel m’eo bet lavaret er gentel XXV, ar barner-ze a dec’haz divezatoc’h euz Rouen.
D’an 10 a viz meurz, eun nebeudik barnerien, dibabet gant eskop Beauvais evel m’eo bet lavaret, a deuaz d’ar prizoun. Sellet o doa piz en deveziou araok ouz kement
Ian ar Feunteun, desket braz var lezennou an iliz, a c’houlennaz digant ar plac’h iaouank :
« Ho Moueziou n’o doa ket lavaret d’eoc’h e vefac’h paket ?
Jeann. — Eo, meur a vech, ha kasi bemdez, mes kaer em boa goulenn digantho peur hag e pe leac’h, n’hen lavarent ket d’in. M’am bije gouezet an heur ne vefen ket eat a greiz kalon da Gompiegn ; eat e vefen evelato, var urz va Moueziou.
An doktor. — Eal Doue n’en deuz ket ho sikouret evel m’eo dleet, pa ’z eo guir oc’h bet paket ?
Jeann. — Doue a zo plijet ganthan e vefen paket, ha setu perak e kredan eo evit va brasa mad eo.
An doktor. — Gelver a rit ho sentezet, pe hi a deu eb beza pedet ?
Jeann. — Guech e teuont eb beza pedet, guech e teuont var va fedennou.
An doktor. — Daoust ha kredi a rit beza great mad o kuitât tad ha mam eb ho aotre ?
Jeann. — E pep tra, nemet neuze, em euz atao sentet outho, skrivet em euz dezho abaoue, hag o deuz pardounet d’in.
An doktor. — Kredi a reac’h o poa pec’hed o tec’het dioutho ?
Jeann. — Pa ’z eo guir Doue a c’hourc’hemenne, n’em boa ken d’ober nemet bale. Ha p’am bije bet kant tad ha kant mam, ha pa vefen bet merc’h eur roue, e vijen eat kuit var urz Doue. Va zad ha va mam a zo bet dare d’ezho koll ho fenn p’oun eat da Vaucouleurs.
An doktor. — Saludi a rit sant Mikael p’her guelit ?
Jeann. — Ia, pokat a ran zoken d’an douar goude m’eo eat kuit, hen hag an elez all ganthan.
An doktor. — An elez-se, chom a reont pell ganeoc’h ?
Jeann. — Dont a reont aliez etouez ar gristenien eb beza guelet. Va unan, meur a vech, em euz guelet an elez etouez an dud.
An doktor. — Perak oc’h euz great lam divar tour Beaurevoir ?
Jeann. — Klevet em boa lavaret e vije lazet oll Compiegniz, oll koz ha iaouank betek ho zeiz vloaz, hag e kaven guelloc’h mervel eget choum beo varlec’h tud ker mad.
An doktor. — Ho Moueziou eo o deuz aliet ac’hanoc’h da lemel ?
Jeann. — Nan ; bemdez pe kasi bemdez, santez Katell am alie da joum eb ober lam, lavaret a rea d’in : « Doue ho sikouro hag a zikouro ive tud Compiegn. Bezit pasiant. N’ez eoc’h er-meaz euz ho prizoun nemet goude m’o pezo guelet roue Bro-Zaoz. »
Me respountaz : E guirionez, ne garfen ket he velet.
An doktor. — Ne zonje ket d’eoc’h e vefac’h lazet en eur ober lam ?
Jeann. — Nan, rak en eur ober lam, em euz kinniget da Zoue va c’horf ha va ene ; kaout a rea d’in e tec’hfen en doare-ze euz a dre zaouarn ar Zaozon.
An doktor. — Petr’oc’h euz goulennet digant ho Moueziou ?
Jeann. — Tri zra : kas va labour da benn, kaout sikour Doue evit ar Fransizien hag ar c’heariou a zo d’ezho, hag erfin, silvidigez va ene.
An doktor. — Petra o deuz diskleriet ho sentezed d’eoc’h ?
Jeann. — Bez kalounek, sikour az pezo, gouzanv da verzerenti gant pasianted. Ne c’houzon ket avad ha tennet e vezin euz ar prizoun-ma.
An doktor. — Gouzanv da verzerenti : petra eo an dra-ze ?
Jeann. — Me a entent dre ar c’homzou-ze, poaniou ha diezamanchou ar prizoun.
An doktor. — Sur oc’h eta da vont d’ar baradoz ?
Jeann. — Ia, abalamour va Moueziou o deuz diskleriet d’in ez in di, ha n’ez in ket d’an ifern.
An doktor. — Kaout a ra d’eoc’h eta ne c’hellit mui pec’hi marvelamant ?
Jeann. — Ne c’houzon dare ; va fizians a lakan en Hor Zalver Jesus-Christ.
An doktor. — Hag e kredit oc’h sur da vont d’ar baradoz ?
Jeann. — P’em euz lavaret e vezin saveteat, ec’h ententan dre eno ez in d’ar baradoz ma viran al le am euz great da Zoue, e choumin atao pur a gorf hag a ene.
An doktor. — Neuze n’eo ket red d’eoc’h mont da govez ?
Jeann. — Ne voalc’homp morse re hor c’houstians.
An doktor. — Perak oc’h eat da zougen an armou e leac’h beza chomet er gear da c’hriat ha da neza ?
Jeann. — Merc’hed aoualc’h a joum c’hoaz d’ober al labour-ze.
An doktor. — Petra zo guella ganeoc’h : klevet an oferen gant eur guiskamant maouez, pe chom guisket e goaz eb oferen ?
Jeann. — Grit d’in eur zae hir betek an douar, ha m’her guisko evit mont d’an oferen. Eur vech distro ama, e kemerin adarre va guiskamant goaz. Karout a rafen, en henor da Zoue ha d’ar Verc’hez, klevet an oferen er gear-ma.
An doktor. — Evit kaout oferen, chenchit guiskamant evit atao.
Jeann. — Goulenn a rin kuzul digant va Moueziou, ha goude, me a respounto d’eoc’h.
An doktor. — Guelloc’h eo d’eoc’h kemeret ar guiskamant-se.
Jeann. — Ne gemerin ar guiskamant maouez nemet pa blijo gant Doue. Mar bezan kaset dirak justis ar roue evit beza barnet, e c’houlennin digant an dud a iliz ar c’hras da gaout eun iviz hag eur c’hougoul benag var va fenn. N’euz fors pe seurt iviz a vezo mad, gant ma vezo hir.
En amzer-ze, ar goazed tamallet da veza great eun torfed benag, a veze divisket ha bourrevet pa gouezent etre daouarn ar justis. Ha Jeann, choumet pur etouez ar zoudardet, evel eul lilien etouez an drez hag ar spern ; Jeann, pur evel dour sklear eur feunteun, a c’houlenne eun iviz
hir. Ha divezatoc’h, pa oue koundaonet d’ar maro, Jeann a skuillaz daelou c’houero hag a lavaraz : « Guell e vefe ganen beza dibennet seiz guech, eget mervel evelse. »
N’eo ket m’e devije aon rak an tan, mes ar goazed a veze divisket araok beza devet, ha rak an dra-ze eo e doa aon. Pegen dinam oa e c’haloun !
Evel ma vezo guelet divezatoc’h, Jeann, choumet en he buez ker pur, e deuz gellet beza guisket deread er maro zoken.
An doktor. — Saludi a rit ho sentezed ?
Jeann. — Ia, avad. Ha pa zigouez ganen choum eb ho saludi, ho fedan d’am fardouni. Karout a rafen em bije gellet ober d’ezho kaeroc’h hag izeloc’h reverans eget na ran.
An doktor. — Petra’n deuz desket sant Mikael d’eoc’h ?
Jeann. — Lavaret en deuz d’in dreist oll beza pur, hag e vefen sikouret gant Doue. Diskleria rea d’in pegen truezuz e oa an traou e rouantelez Frans.
An doktor. — Pe seurt furm en doa p’her guelac’h ?
Jeann. — Furm eun den a zoare. An elez am euz guelet ive gant va daoulagad ; ne livirin ket hirroch deoc’h var ar poent-se.
Pa velaz ar varnerien ne gavent koulz lavaret abek ebet e komzou Jeann, ker fur, ken eün oa he lavarou, e rejont ho zonj da jench kaoz ha da ober d’ezhi diskleria en doa Doue kasouni ouz ar Zaozon, pe c’hoaz ober d’ezhi lavaret ne felle ket d’ezhi soubla da varnedigez an Iliz. M’o defe luiet ar verc’hez iaouank, o defe gellet lakat anezhi e renk an heretiket. Ian ar Feunteun a c’houlennaz eta :
« Daoust ha santez Katell ha santez Mac’harit o deuz kasouni ouz ar Zaozon ? »
Jeann. — Karet a reont ar re a blij da Zoue, kasouni o deuz ouz ar re a zisplij d’ezhan.
An doktor. — Ha kasouni en deuz Doue ouz ar Zaozon ?
Jeann. — Pe garantez pe gasouni en deuz Doue oc’h ar Zaozon, ne c’houzon dare ; gouzout a ran eun dra : kaset e vezint oll er meaz euz ar Frans, nemet ar re anezho a varvo er vro, ha Doue a roio ar gounit d’ar Fransizien var ar Zaozon.
Pebez komz kaer e ginou eur verc’h kouezet etre daouarn tud hag a ioa guerzet d’ar Zaozon !
An doktor. — Daoust ha Doue n’edo ket a du gant ar Zaozon epad m’int bet treac’h d’ar Fransizien ?
Jeann. — Ne c’houzon ket p’en doa Doue kasouni ouz ar Fransizien, mes sonjal a ran en doa marteze c’hoant an Aotrou Doue da gastiza ar Fransizien abalamour m’o doa offanset anezhan.
An doktor. — Ha soubla reoc’h da varnedigez an Iliz ?
Jeann. — Karet a ran an Iliz, c’hoant em befe difenn anezhi gant va oll galloud. Evit oberou va buez em euz eur barner : Roue an env ; fizians em euz ennhan. Guelet a reot dizale ar Fransizien oc’h ober eur gounit braz hag a loc’ho ar Frans oll. Hel lavaret a ran evit ma vezo sonj euz va c’homzou, pa vezint deut da vir.
An dra vraz-se, a loc’haz ar Frans a bez, a oue ar peoc’h great etre Charles VII, roue Frans, ha Philipp, an duk a Vourgogn ; sinet e oue ar peoc’h-se e kear Arras d’an 12 a viz guengolo 1435.
An doktor. — Ha soubla reoc’h erfin, evit hoc’h oberou ha lavarou, da varnedigez an Iliz ?
Jeann. — Ra vezin barnet gant Doue en deuz va digaset, gant an Itroun Varia, gant ar Zent benniget hag ar zentezed euz ar baradoz. Me gav d’in Jesus-Christ hag he Iliz a zo unan, daoust ha c’hoant oc’h euz da lakat disparti etrezho ?
An doktor. — Diou Iliz a zo : Iliz ar baradoz a zo eüruz an dud enhi ; eno ema Doue, an elez, eneou ar zent ; Iliz an douar a zo o stourm, ennhi ema ar Pab, an eskibien, ar veleien, ar guir gristenien. An Iliz-se ne c’hel ket fazia rak renet eo gant ar Speret Santel. Ha plega rit-hu da varnedigez an Iliz-se !
Jeann. — Deut oun da gaout roue Frans a berz Doue, ar Verc’hez gloriuz Vari, ar zent hag ar zentezed ; d’an Iliz-se e soublan a galon vad. Mes ha soubla ran d’an Iliz a stourm, ne c’hellan ket hel lavaret d’eoc’h c’hoaz, divezatoc’h e vezo guelet.
Jeann a roaz ar respount-se, rak Loyseleur he falz kuzulier, en doa lavaret d’ezhi : « M’ac’h anzavit e plegit da varnedigez an Iliz, ec’h anzavit dre eno ive e kavit eün ha leal ar zetans a vezo douget gant eskop Beauvais, rak hen en deuz peb galloud varnoc’h en hano an Iliz. Ar verc’hez iaouank ne respountaz eta na du na guen, c’hoant e doa da c’houlenn kuzul digant he Moueziou araok rei eur respount freaz.
An doktor. — « Ha respount a rafac’h muioc’h da c’houlennou Hon Tad Santel ar Pab eget da c’houlennou aotrou’n Eskop Beauvais ?
Jeann. — Va c’hasit dirak Hon Tad Santel ar Pab, hag e respountin dezhan var an oll draou en deuz guir da c’houzout.
Ar respount-se a ioa eün ha sklear, mes Cauchon hag he varnerien n’o doa c’hoant ebet da velet Jeann barnet gant ar Pab, setu perak ar goulenner a jenchaz kaoz dioc’htu.
An doktor. — « Ha poket oc’h euz da zantez Katell ha da zantez Mac’harit ?
Jeann. — Ia da.
An doktor. — N’eo ket bet lakeat ho panniel azioc’h penn ar roue, en devez m’eo bet kurunet e Reims ?
Jeann. — Ne gav ket d’in.
An doktor. — Perak eo ho panniel d’eoc’h-hu eo a zo bet en devez-se en iliz Reims, kentoc’h eget bannielou ar c’habitened all ?
Jeann. — Bez oa bet er boan, dleet e oa d’ezhi beza en henor.
Broudet gant rebechou he goustians, an doktor en doa great an oll goulennou da Jeann er prizoun dindan lagad eskop Beauvais, a ieaz d’ar pardaez gant daou vanac’h da gaout ar verc’hez iaouank en he frizoun, hag a lavaraz d’ezhi : « Eur riskl eo evidoc’h lavaret n’oc’h euz ket a c’hoant da zoubla da varnedigez an Iliz. Ma kavit n’eo ket leal aoualc’h eskop Beauvais en ho kenver, goulennit beza barnet gant Hon Tad Santel ar Pab pe gant an oll eskibien a zo brema e kear Bâl ; arabat eo d’eoc’h lavaret : Ne zoublin nemet da Iliz ar baradoz. »
Pa deuaz eta, antronoz, eskop Beauvais he-unan d’ar prizoun, ha pa c’houlennaz digant Jeann ha senti a rafe ouz an Iliz, ar verc’hez iaouank a c’houlennaz beza barnet n’eo ket gant eun eskop pe zaou oa, mes gant an oll eskibien a ioa e Bâl, pe gant Hon Tad Santel ar Pab. Cauchon, drouk braz ennan, abalamour ar respount-se a vire outhan da damall Jeann evel heretik, a c’houlennaz buan digant ar goardou piou a ioa bet en derc’hent er prizoun o kentelia Jeann. « Ian ar Feunteun, emezho, daou vanac’h ganthan. »
« Me hen talvezo d’ezhan, eme Gauchon. »
Pa glevaz an doktor pegement a zrouk en doa kemeret eskop Beauvais outhan, e tec’haz euz a Rouen buanna ma c’hellaz.
An daou vanac’h a joumaz, hag o veza ma n’o doa great netra nemet selaou lavarou Ian ar Feuteun hag ar brizounierez, ho zud a c’hellaz miret na vije great drouk ebet d’ezho. Mes divar neuze, kristen ebet ne c’hellaz lakât he dreid e prizoun Jeann ; den ebet nemet Cauchon hag ar Zaozon euz ar renk huela ne c’hellaz pignat an eiz pazen a gase betek ennhi.
Pebez buez e doa ar verzerez ez c’hos toull prizoun-ze ! Guir gristen ebet ne deuaz morse da lavaret d’ezhi eur gomz karantezuz, da rei d’ezhi eun ali mad. He zri goard a joume noz-deiz ganthi, hag he bourrevien a ioa ker fallakr m’o doa kleuzet toullouigou e mogeriou ar prizoun dioc’h an dianveaz, evit gellout, pa garfent, guelet ar verc’hez iaouank, selaou he hirvoudou, he huanadou. Kalonou ar bleizi n’int ket ker kaledet hag ar c’halonou saoz-se !
Klevet on euz Jeann o lavaret d’he barner e doa c’hoant da glevet an oferen, mes he feden ne oue ket selaouet. An ursier Massieu, an hini a rene Jeann evit he c’has euz ar prizoun d’al lez-varn, a ioa bet mad evithi epad eun nebeut deveziou. Ar brizounierez e doa goulennet diganthan, eun devez, ha ne ’z eat ket dre gichen eun Iliz pe japel, el leac’h ma viret ar Zakramant meulet ra vezo. An ursier a respountaz : « Eur japel a zo, » ha p’en em gavjont en he c’hichen, Massieu a lavaraz : « Jesus a zo aze. » Jeann a gouezaz kerkent d’an daoulin, a stouaz varzu an douar, hag a reaz eur beden kalonek.
Ar zoudardet a ziskuliaz buan kement-se da eskop Beauvais, hag hema a zifennaz ouz an ursier laosker Jeann da zaoulina en nep leac’h er meaz euz he frizoun.
Ian d’Estivet, vikel vraz an eskop a oue goasoc’h c’hoaz eget he vestr, gourdrouz a reaz an ursier : « Lakez ! emezhan, penaoz e kredez-te laosker an eskumunuget-se da dostât ouz eun iliz ? M’her greaz c’hoaz, me da lakaio en eun tour kloz ha dall : eno e choumi eur miz eb guelet nag heol na loar. »
Massieu, gant truez ouz ar brizounierez, ne reaz nemeur a van ouz ar gourdrouzou. D’Estivet, evit miret na vije torret an difenn en doa great, a deuaz meur a vech he-unan var dreujou ar japel. Neuze an ursier a veze red mad d’ezhan tremen eb choum a za, setu ma c’houlenne ar verzerez : « Daoust ha korf Hor Zalver n’ema mui er japel ? »
Dre ma tostea an amzer Fask, Jeann a c’houlenne, eur vech er mare, ober he deveriou a gristenez, reseo korf ha goad Hor Zalver er gommunion zantel. D’ar zul Bleuniou, eskop Beauvais a deuaz d’he c’haout en he frizoun, pevar euz doktored Paris a ioa ganthan. Kinnig a reaz d’ar verc’hez iaouank ober he Fask, gant ma viskfe dillad maouez, mes Jeann a respountaz e doa difenn d’ober kement-se. Neuze Cauchon a zifennaz kas he Doue d’ezhi.
Antronoz, ar verc’hez iaouank a oue kaset d’eur gampr vraz euz ar c’hastell : eno e kavaz eskop Beauvais ha nao ha tregont barner. Kerkent ha ma oue digouezet Jeann er gampr, vikel vraz Beauvais, lakeat gant he vestr da skrivanier kenta, a ziskleriaz en doa renket, evel ma ’z oa dleet, oll lavarou Jeann, hag e c’hellet kloza ar penn kenta euz ar prosez evit digeri ar prosez guirion.
Eskop Beauvais a lavaraz neuze eur ger benag evit kinnig d’ar verc’hez iaouank kuzulerien evit he difenn, goulenn a reaz ive ma toufe var he le e lavarfe ar virionez penn da benn.
Jeann a respountaz : « Ho trugarekât a ran evit ar c’homzou oc’h euz lavaret ; trugarekât a ran ive an oll dud a zo ama. Kuzulerien a ginnigit d’in, mes koulz pe vell e kavan heuil ali ar Moueziou roet d’in gant Hor Zalver. Toui a rin, p’her goulennit, e livirin ar virionez var gement tra a zell ouz ar prosez. »
Hag e touaz var an Aviel.
Neuze eun doktor a lennaz, dirak an oll, kement tra a gavet da damall d’ar verc’hez iaouank, dek rebech ha tri-ugent a reaz d’ezhi. Tamallet e oa da veza great sakrilachou, blasphemou, da veza bet eun teod fall, da veza skuillet kalz a c’hoad, da veza bet douget d’ar brezel, da veza torret lezennou Doue ha re an Iliz, ha kalz traou all evelse c’hoaz.
Jeann a respountaz : « N’euz, koulz lavaret, ger guir ebet en oll draou a zo lakeat aze var va hano. » Hag e tispennaz, ger ha ger, oll labour ar falz doktored. Rebech a oue great d’ezhi zoken ar pedennou a rea d’he sentezed, setu ma lavaraz : « Ho fedi a rin keit ha ma vevin. » Eun doktor a c’houlennaz diganthi : « Penaoz e rit pa bedit anezho ? » Jeann a respountaz : « Lavaret a ran evelhen : « Va Zalver Jesus, en henor d’ho Pasion zantel me ho
ped, mar am c’harit, da lavaret din ar pez a dlean da respount d’an dud a Iliz-se. Plijet ganeoc’h hen deski d’in. » Ha Doue, var a ziskleriaz, a roe d’ezhi kuzul.
Goude m’e devoue freuzet, tam ha tam, oll labour doktored ar Zaozon, Cauchon a c’houlennaz diganthi : « Jeann, petra respountit d’an oll draou a zo rebechet d’eoc’h ? — Ho nac’h a ran oll, emezhi ; oll, nemet ar re am euz koveseat. » Var gement-se, e oue kaset en dro d’he frisoun.
D’ar zadorn Fask, an doktored a deuaz adarre d’he chaout. « Jeann, eme unan anezho, ne gredit-hu ket e maoc’h dindan galloud Hon Tad Santel ar Pab, ar c’hardinaled, an Arc’heskibien hag an Esbikien ? — Eo, emezhi, ha senti a rin outho, gant ma vezo servichet Doue da genta. »
(Na pebez ger kaer ! atao hag e pep tra, e tle beza servichet Doue da genta).
Pebez rann-galon evit Jeann en deveziou-ze ! Ar gristenien all en em vode en ilizou, a iea da goves ha da gommunia ; hi, klozet ha chadennet, ne c’hellaz ket ober evel ar re all. Ar pemp kant kloc’h a ioa d’ar mare-ze en ilizou ha chapeliou kear Rouen a gane laouen da c’hervel an dud d’ar zul Fask ; ha Jeann, ken devot d’Hor Zalver, Jeann digemeret pell a ioa var a leverer, e trede urz Sant Fransez, ne c’helle ket zoken mont d’an oferen. Nag hi a skuillaz daelou puill ha c’houero !
Cauchon en doa kaset da zoktored Paris an oll rebechou a reat da Jeann d’Arc, mes ar re-ma a ziskleriaz e oa guelloc’h d’ezhan krenna he labour. Daou euz an doktored a renkaz an dek rebech ha tri-ugent e daouzek komz ; da c’houde, eskop Beauvais a c’houlennaz ho ali digant daou varner var ’n ugent. Eur c’halz anezho a lavaraz freaz : « Pec’het e deuz, he c’houndaouni a rankomp. » Hiniennou anezho a joumaz var-var : « He c’houndani a dleer, eme unan, nemet dont a rafe he Moueziou a berz Doue. — Fall e deuz great, eme re all, o viska dillad goaz, nemet her great e defe evit difenn guelloc’h a-ze he guerc’hdet. »
Chalonied an iliz-veur a roaz ho ger goude beza choumet pell amzer da argila : koundaouni a reant Jeann d’Arc. Eskop Avranch, eur guir veleg, eün ha dispount, a ziskleriaz : « E kement e deuz lavaret Jeann, n’euz netra dreist galloud Doue ; rak-se, pa ’z eo guir n’eo ket sklear aoualc’h ar prosez, e tleer kas ar verc’hez iaouank dirak Hon Tad Santel ar Pab. » Komzou an eskop kalonek ne rejont vad ebet da Jeann ; hen he-unan a oue taolet er prizoun nebeut amzer goude, mes mont a reaz laouen : great en doa he zever.
Heskinet, merzeriet gant kement-se a zoktored, Jeann a gouezaz klanv. Pennou braz ar Zaozon, gant aon na varfe gant he c’hlenved, a c’halvaz dioc’htu var he zro ar guella medisined : « Jeann, emezho, a zo bet prenet re ger evit ma vefe laosket da vervel en eur guele ; barnet e rank beza, ha devet. » En amzer-ze, edo ar c’hiz da c’hoada aliez ar re glanv ; Jeann a oue digoret eur voazien d’ezhi, ha dizale e pareaz.
Klenvel a reaz adarre goude m’e devoue debret euz eur pesk digaset d’ezhi var urz eskop Beauvais. Pa deuaz ar medisin d’he guelet, Jeann a lavaraz e oa marteze ar pesk-se kaoz d’he diezamant ; mes d’Estivet a ioa eno neuze, hag a reaz d’ar plac’h iaouank rebechou ker c’houero ha ker kasaüz, ma c’hoaseaz kalz kalz d’ezhi. Gouarner Saoz kear a deuaz dizale, ha pa glevaz ar pez a ioa c’hoarvezet, e tifennaz ouz d’Estivet ober rebech ebet ken da Jeann. En dro-ma adarre, ar brizounierez a bareaz buan.
Araok ma oue Jeann pare aoualc’h, Cauchon a ioa bet o velet anezhi ; goulenn a reaz digant ar verc’h dinerzet dislavaret an traou faoz e doa diskleriet er prosez. Ar verc’hez iaouank a respountaz : « Kredi a ran e maoun e riskl da vervel gant va c’hlenved. Ra vezo great bolontez Doue ! mes ho pedi a ran da rei d’in sakramant ar binijen ha sakramant an aoter. Erfin, goulenn a ran ma vezo lakeat va c’horf en douar benniget. » An eskop digalon ne reaz promesa ebet d’ezhi.
Pa oue pare Jeann, e oue digaset dirak eun niver braz a dud a Iliz, a zoktored, ha neuze Cauchon a c’houlennaz diganthi a kredi a rea en Iliz : « Kredi a ran, eme Jeann, mes fizianz am euz e barnedigez Doue hag en Hor Zalver. Neuze unan euz an Doktored a c’houlennaz diganthi perak ne felle d’ezhi plega nemet da Zoue evel barner, hi a respountaz : « Abalamour Doue eo en deuz diskleriet d’in va labour, eb sikour an dud. »
Kaer o doa bet ar varnerien kemeret poan, n’o doa ket kalz a dra da rebech d’ar verc’h iaouank. Evit he barn d’ar maro, e oa red kaout eur rebech pouner benak d’ober d’ezhi, ha Jeann ne roe ket a dro d’he zamall. Evit dont a benn anezhi, ar varnerien a zonjaz er vourrevien.
En amzer-ze, evel ma c’hoar ervad an dud desket, pa veze tamallet eun den da veza great eun torfet benak ha pa ne anzave ket he faot, e veze aliez lakeat etre daouarn ar bourreo. Heman, gant he vevelien, a vreve korf an den, a zispenne he izili, ken n’an deze anzavet he dorfet. Jeann a oue kaset e kampr vraz ar vourrevien, kampr karget gant ar fouetou ploum, an durkeziou, ar starnou koat evit lakât chacha var an izili ken a strakent, hag eno, dirak an izinou kriz-se a rea da c’hoad eun den sklasi en he greiz, e oue lavaret d’ezhi : « Anzavit n’euz nemet gevier ganeoc’h pe e vefot bourrevet. » E leac’h kemeret aon, Jeann a zavaz huel he fenn hag a lavaraz : « E guirionez, ha pa rafac’h dispenn va izili hag ober d’in mervel gant ar boan, ne zislavarin ket eur ger euz a gement tra am euz diskleriet, ha ma lavarfen an disterra ger eneb, e livirin atao da c’houde, eo dre nerz o pezo great din diskleria an dra-ze. » Pa glevaz Cauchon hag ar re all ar c’homzou kalounek-se ne oue ket kredet ober netra eneb Jeann. Ha divezatoc’h, pa oue goulennet ali daouzek euz ar varnerien divar benn bourrevi Jeann, tri ebken a c’houlennaz ma vije dispennet he c’horf ; unan euz an tri-ze, tra heuzuz da lavaret, a oue Loyseleur, guella mignoun Jeann, var he veno !
Dizale ec’h en em gavaz lizer doktored Paris ; diskleria reant, goude beza lennet piz kement tra a rebechet da Jeann, e oa guirion ar rebechou a reat d’ezhi ; var gement-se, doktored Rouen a lavaraz e oant a unan gant re Baris : lod anezho a c’houlennaz evelato ma vije pedet Jeann da ziskleria e souble da varnedigez an Iliz.
D’an 23 a viz mae, eskop Beauvais, nao varner all en dro dezan, a c’halvaz ar brizounierez dirazhan. Unan euz ar varnerien, var urz Cauchon, a lennaz da Jeann kement tra euz oll lavarou ar proses a ioa rebechet d’ezhi, hag a ziskleriaz d’ezhi da c’houde : « Red eo d’eoc’h soubla da lliz an douar, red eo d’eoc’h lavaret : Me a gav mad kement a zo kavet mad gant an lliz : dislavaret a ran kement tra a vezo bet kavet fall ganthi em frosez. »
Jeann a zonje : Ma lavarfen e soublan d’an Iliz, an dra-ze a vefe diskleria eo leal barnedigez an dud a Iliz renet gant Cauchon, ha ne c’hellan ket anzav kement-se. Setu perak Jeann a respountaz : « N’em euz netra da zislavaret euz an oll draou am euz diskleriet em frosez. »
— « Daoust ha ne c’houzoc’h ket, eme Gauchon, « emaoc’h e riskl da veza devet ? »
— « Ha pa velfen, emezhi, an tan c’houezet, ar c’heuneut seac’h renket, ar bourreo var evez euz he labour, ha pa zavfen zoken var ar c’heuneut, ne c’helfen ket dislavaret ar pez am euz diskleriet er prosez, ar virionez eo, ha delc’her a rin d’ezhi betek ar maro. »
Neuze Cauchon a c’houlennaz : « Eun dra benag oc’h euz c’hoaz da ziskleria ? » — « Nan, eme Jeann. » Neuze ar varnerien a ieaz d’ar gear.
Kalet e oa evit Cauchon, en doa implijet oll finessaou eur spered lemm, oll deskadurez eun doktor guiziek evit dont a benn euz eur plac’h iaouank, kalet e oa evithan anzao e oa trec’het ganthi. Kendalc’her a rea Jeann da lavaret e oa deut a berz Doue. Neuze, evit gounid an arc’hant roet d’ezhan gant ar Zaozon brokuz, hag eaz e oa d’ezho beza brokuz, rak mizou ar prosez a oa paet gant an taillou savet gant ar Zaozon var dud an Normandi, Cauchon a zonjaz ober eun taol trubarderez, lakât Jeann da zina eur paper e faoz. E guirionez, an eskop-se ne dlefe morse beza bet lakeat e renk an dud a Iliz ; morse ! eur vez eo klevet he hano ebken !
D’ar 24 a viz mae 1431, e kreiz guered iliz Sant-Ouen, e oue savet eul leur-blench, ha var al leur-ze e oue guelet eskop Beauvais, hag en dro d’ezhan barnerien, doktored ha dijentiled Bro-Zaoz. Jeann a dlie beza digaset dirazho, var eun dorgenn izeloc’h. Eur mor tud a ioa eno, diredet evit guelet an hini a ioa kement a vrud anezhi dre ar Frans ha tro var dro. Evit diouall na vije klasket savetei Jeann d’Arc, kalz soudardet a ioa bodet ama hag ahont, rak daoust ma oa ar Zaozon mistri e kear, meur a hini euz ar vourc’hizien o devije gellet sevel gant an hini e devoa great kuruni e Reims ar roue Charles. Ha Cauchon a ioa krignet he spered gant eur zonj, unan ebken : « Oh ! mar gelfen ober d’ezhi lavaret eo gevier histor he Moueziou. »
Roet e oue d’an urzier Massieu eur pennad skrid berr ; lakeat e oa varnhan : « Me Jeann d’Arc a ro va ger e soublan da c’halloud an Iliz. » Mes er memez amzer eur zaoz en doa eur skrid all, kalz hirroc’h, great ive en hano Jeann : dislavaret a rea var ar paper-ze kement e doa diskleriet epad ar prosez divar benn he Moueziou. An eil paper-ze a jomaz kuzet mad er penn kenta. Evit deseo Jeann e oa bet lavaret d’ezhi, araok m’oa diblaset euz ar prizoun : euz a zaou unan : pe c’houi a blego d’an Iliz en eur asanti guiska dillad maouez, pe c’houi a c’houzanvo ar maro ; mar plegit d’an Iiiz, e viot tennet euz a brizoun ar Zaozon evit beza lakeat e prizouniou an Iliz.
Ha dre ma teue varzu guered Sant-Ouen, Jeann a lamme he c’halon en he c’hreiz ; e prizoun an Iliz e vije merc’hed var he zro, n’eo ket goazed divergont eo, goazet hag o doa great d’ezhi ruzia gant ar vez meur a vech ; ouspenn-ze, marteze e devije gellet, ac’hano, dougen klemm betek Hon Tad Santel ar Pap evit beza barnet ganthan. Hag he c’halon a lamme, rak lavaret a rea : « Marteze e c’hellin tec’het euz ar prizouniou-ze, rak va Moueziou a gomz d’in, guir eo, euz va merzerenti, mes lavaret a reont ive e vezin saveteat. »
Paour keaz Jeann ! ne entente ket mad he Moueziou en taol-ma : ar verzerenti a ioa evithi ar prizoun, he Moueziou a entente dre eno ar maro en tan ; ar viktor a dlie beza ar baradoz gounezet dre ar maro kriz-se. Ha dre ma ’z ea gant he hent, komzou all, komzou diveza he Moueziou a voudinelle en he fenn : « Jeann, bez var evez, klasket e vezo deseo ac’hanout ; touellet e vezi. » Hag e lavare da Zoue, en he c’halon : « Ne fell ket d’in ober netra eneb ho polontez, netra eneb lavarou va zentezed. »
P’en em gavaz ar plac’h iaouank dirak an oll bobl a ioa eno, e oue lenteat da genta : keit all a ioa abaoue ma oa klozet er prizoun, eb guelet den nemet he bourrevien ! Mes sevel a reaz he c’halon varzu Doue hag e teuaz da hardisât. Ha Loyseleur a dosteaz outhi : « Ar varnerien, emezhan, o deuz truez ouzoch, gant mac’h asantoc’h kemeret dillad maouez, ne vezo great drouk ebet d’eoc’h. » Souezet o klevet an ali-ze, rak he sentezed n’o doa ket lavaret d’ezhi : « Chench guiskamant a c’hellit. » Jeann a zonjaz gelver he Moueziou d’he c’hentelia. Siouaz ! ne oue ket roet a amzer d’ezhi, ar varnerien a ioa mall gantho ober ho labour fall ; a veac’h eo savet Jeann a vel d’an oll ma reer eur brezegen d’ezhi. Ar prezeger a zo Erard, rener braz skol an doktored e Paris.
E kreiz he brezegen, Erard a lavaraz : « O Frans, bet betek hen ar rouantelez kristen dreist a re all, peger fall out renet hirio ; rak Charles a zo da roue var he veno, o kredi eur verc’h kollet evel m’eo Jeann, a zo deut da veza heretik ha schismatik. » Pa glevaz goall gomz en doare-ze euz he roue, Jeann a vervaz he goad, klevet a reaz kerkent mouez he sentezed : « Respount » emezho.
« E fei, aotrou, eme Jeann a vouez huel, diskleria ha toui zoken a ran var va buez, eo va roue ar guella kristen euz an oll gristenien, ha n’euz den ebet o kaout, muioc’h evithan, karantez ha doujans evit ar feiz hag an Iliz. »
Pa glevaz ar respount stard-se, Erard, kollet ganthan penn he neuden, a joumaz dilavar eur pennad. He deod a gavaz evelato evit lavaret da Vassieu : « Grit d’ezhi rei peoc’h. » Goude e c’hellaz rei ar penn diveza euz he brezegenn.
Er brezegen-ze, rener Paris a c’houlenne digant Jeann soubla d’an Iliz (da lavaret eo da Gauchon), mes Jeann ne c’helle ket rei he ger evelse : respount a reaz eta d’ar brezegen : « Goulenn a ran ma vefen barned gant Hon Tad Santel ar Pab var va lavarou hag oberou ; hen a zo va barner goude Doue. Var ger Doue eo em euz komzet evel m’em euz great, var he c’her eo em euz great va oberou, arabat eo tamall nag ar Roue na den evit va oberou, ganen-me eo int bet great. »
Varlerc’h Erard, eskop Beauvais a c’houlennaz digant Jeann soubla d’he barnerien, mes hi a respountaz : « Goulenn a ran beza barnet gant Doue hag Hon Tad Santel ar Pab. » Hervez lezennou an Iliz, oll skridou ar prosez a dlie beza kaset var ar goulenn-ze d’ar Pab, kenta Tad an oll gristenien ; mes eskop Beauvais a lavaraz : « Hon Tad Santel ar Pab a zo re bell ac’halen ; an doktored guiziek a zo ama ganen-me eo a zo an Iliz, soublit d’ezho. » Teir guech e c’houlennaz digant Jeann soubla, hi a respountaz bevech : « Goulenn a ran beza barnet gant Doue hag Hon Tad Santel ar Pab. »
Jeann, bep respount a rea, a lakea kasouni ar varnerien da greski, rak he c’homzou a freuze an oll labour o doa great gant kement a boan epad tri miz pe ouspenn. Ar varnerien a venne koll kalon, Cauchon kounnaret a lavaraz ennhan he-unan : « Kaer e devezo lavaret ha dislavaret, d’in e vezo. »
Var he urz, Erard gant hiniennou euz ar varnerien a ia da gaout Jeann hag a ra d’ezhi ar c’haera promessaou mar kar sina ar skrid a zo gant Massieu : eur vaouez eo a ziouallo anezhi, e prizouniou an Iliz eo e vezo lakeat, mont a rai d’an oferen, da gommunia, dichadennet e vezo. Hag evit-se petra e deuz da ober ? Eun dra zister aoualc’h : sina eur pennadik skrid. Hag Erard a reaz da Vassieu lenn ar paper a ioa ganthan. Jeann a lavaraz : « N’em euz great drouk ebet, kredi a ran kement a gred an Iliz. » Mes Erard a ieaz en egar : « Dianzao, ha sin var paper-ze. » — « Mes ne c’houzan ket petra eo dianzao ? » — « Displegit dirazhi petra verk ar ger-ze, » eme Erard da Vassieu.
Massieu a lavaraz neuze da Jeann e doa great fall o tiskleria ne zouble ket d’an Iliz, guelloc’h e defe great, emezhan, m’e defe lavaret : « Anzao a ran galloud an Iliz katolik. » Kerkent Jeann a lavaraz krenv : « Anzao a ran galloud an Ilik katolik, hi a verko d’in ha dianzao a dlean unan benag euz va lavarou. » Mes Erard, drouk ennhan atao, a zavaz dioc’htu he vouez : « Dianzao dioc’htu, pe e vezi devet hirio, » hag he zourn astennet a ziskoueze demdost d’ezho eur penn tenval, hini ar bourreo, en e gichen karr an ankou. Goad Jeann a sklasaz ; ar bobl a grie d’ezhi : « Sinit, sinit, arabat eo d’eoc’h mervel c’hoaz. »
Neuze ar verc’h iaouank goude beza kroaziet he daouarn, ha choumet eur pennadik da ober he sonj, a ziskleriaz : « Da genta, soubla ran da c’halloud an Iliz a bez, dougen a rin eur guiskamant maouez, ha pedi a ran Sant Mikeal d’am ren ha d’am sklerijenna. D’an eil, ne zianzavan hini euz va oll lavarou er prosez nemet e kement ha ma plijfe an dra-ze gant Doue. »
P’e devoue Jeann diskleriet petra e doa sonj sina, Massieu a dosteaz gant he skrid, mes kerkent ar Zaoz Laurent Calot a dosteaz ive hag ha gemeraz paper Massieu. Chench a reaz buan paper eb beza guelet, ha pa reaz Jeann eur groaz (rak ne c’houie ket sina) ar groaz-se en em gavaz var baper Calot. Deseo eun den en eun henvelep doare a zo eur pec’hed euz a re vrasa, rak skrid Massieu a ioa berr-berr, ne lavare nemeur a dra, e leac’h skrid Calot a ioa hir-hir : dre ar c’homzou a ioa var ar skrid-se, Jeann a zislavare kement tra e doa great var ali he Moueziou, Jeann a anzave n’e doa klevet Mouez ebet morse. Pebez fallagriez !
Debout ha Dunand, daou euz ar re vrudetta etouez ar skrivanerien o deuz studiet piz-piz buez Jeann d’Arc, a lavar eo eat, tost da vad, an traou en doare-ze ; ar re all a lavar an traou demdost eveldho. Ar skrivanerien evelato n’en em glevont ket penn da benn, ha n’eo ket souez. Ne oa koulz lavaret nemet Saozon var al leac’h pa lakeaz Jeann he zreid e guered Sant-Ouen, ar Zaozon evit klask dua Jeann o deuz livet gevier ha skignet anezho muia ma c’hellent. Setu perak eo diez hirio anaout sklear ar virionez pen da ben var meur a dra divar benn Jeann d’Arc [3].
Pa ’z eo guir Jeann e doa sinet, ne c’hellet ober netra d’ezhi dioc’htu. Ar Zaozon a ioa deut evit selaou barn Jeann d’ar maro, hag o doa guelet ar bourreo var dro eno, a iouc’haz e laere Cauchon he arc’hant. Lod a daolaz mein varzu eskop Beauvais hag he guzulerien. Unan anezho a rebechaz d’an eskop he labour : « Troet oc’h gant ar vaouez-se, ne dlefac’h morse beza laosket anezhi da zina. » Hag e oa kounnar braz ennho oll.
« Eur gaou oc’h euz lavaret, » eme an eskop d’ar Zaoz, ha gant he vuanegez, e vannaz d’an douar ar paperou a ioa ganthan : « Ne rin labour ebet ken, ma ne anzavit ket oc’h euz keuz da veza great d’in an offans-se. »
Eontr roue Bro-Zaoz a ioa var al leac’h, anaout a rea peger fallakr oa eskop Beauvais e kenver Jeann. Setu ma lavaraz kerkent d’ar Zaoz all : « Diskleria reoc’h dioc’htu oc’h euz keuz d’ho komzou. » Souezet, ar Zaoz a blegaz. Neuze an eontr a lavaraz bennoz Doue d’an eskob : « rak, emezhan, labourat mad oc’h euz great evit Bro-Zaoz hirio. » Ha Cauchon o veza goulennet diganthan : « Petra rin euz a Jeann ? » hen a respountaz : « Grit d’ezhi ober pinijenn. » An eskop en doa etouez he baperiou all diou zetans : eur varnedigez d’ar maro, eur zetans a binijen ; displega reaz houman hag e lennaz : « Abalamour m’ec’h euz pec’het, out barnet da zrebi bara ar glac’har ha da eva dour an anken el leac’h ma ne c’helli mui pec’hi. »
Pa oue douget ar zetans, Jeann a lavaraz : « Ha breman, tud a Iliz, va c’hasit d’ho prizounniou ; ma ne gouezin mui etre daouarn ar Zaozon-ze ! » Mestr ar goardou a droaz varzu Cauchon : « Da be leac’h, emezhan, he c’hasin ? » — « Euz a be leac’h eo deut ? » a respountaz hen.
Mestr ar goardou ne c’houlennaz ket diou vech, Jeann a oue kaset en dro da dour ar Beufik, en despet d’ar bromessa a oa bet great dezhi, araok m’e doa sinet, e vije lakeat e prizouniou an dud a Iliz. Ar promessaou all ne ouent ket miret muioc’h eget hounez, ha m’o devoue ar Zaozon sakreet var Jeann dre ma tristroe d’he frizoun, an tri c’hoard saoz a c’hellaz laoskel malloziou varni eno, n’eo ket merc’hed eo a deuaz d’he diouall.
Gouarner Rouen ne anaveze ket oll fallagriez Cauchon : « Mont a ra fall an traou evidomp, emezhan da unan euz ar varnerien. » — « Oh ! list, eme heman, bez en devezo anezhi en dro. »
En devez-se, goude kreiz-deiz, eur rum barnerien a deuaz da velet Jeann er prizoun. Urz e devoue da viska dillad maouez ha diskieriet e oue d’ezhi : « Ma lakit hiviziken dillad goaz, pe mar kouezit en unan pe unan euz ar pec’hejou a zo rebechet d’eoc’h, e viot barnet ha koundaonet. »
Ne dliet ket gortoz pell.
Pevar devez goude, pa zihunaz Jeann dioc’h ar mintin, e c’houlennaz digant he goardou beza dichadennet epad m’en em viskfe ; rak, ouspenn m’oa chadennet he divesker, e oa c’hoaz liamet e c’horf braz en hevelep doare ma ne c’helle ket finval var he guele. Ar goardou a zichadennaz anezhi, mes, e leac’h rei d’ezhi he dillad maouez ne rojont d’ezhi nemet he dillad goaz. Jeann a lavaraz : « Promettet em euz n’ho guiskin mui. » E leac’h respount, ar goardou a zirollaz da c’hoarzin goapaüz ; resevet o doa, eb mar ebet, eun urz benag digant ho mistri evit ober kement-se.
Betek kreisdeiz, ar verzerez a joumaz en he guele, eb en em viska ; mes deut ar mare-ze euz an deiz, ne c’hellaz mui herzel ; red oa d’ezhi sevel. N’e doa ken dillad nemet he dillad goaz, ar re e doa douget araok mont da vered Sant-Ouen : ho guiska a reaz a nevez. Ha setu perak, pa deuaz Cauchon, prestik goude, d’he guelet er prizoun, e kavaz ar verc’hez iaouank gant he dillad goaz. Hen a reaz d’ezhi eur goulenn benag, a reaz merka ar respounchou, hag a ieaz er meaz en eur lavaret laouen da Warwick, gouarner kear : « Mad dreist eo, e ma d’eomp. »
Jeann a ioa beuzet he chalon en dristidigez. Kaer e doa ober, ne c’helle ket miret ouz he spered da nijal varzu an amzer tremenet : nag eüruz e oa bet oc’h ober labour Doue var dro Orleans ha Reims ! Na laouen e oa neuze o klevet an dud paour ha dister o veuli Doue da veza digaset anezhi d’ho sikour ; e leac’h e Rouen, siouaz ? e Rouen ne gleve ha ne vele nemet offansi Doue. N’eo ket ebken ar goardou a lavare hag a rea d’ezhi goasa c’hellent : ne oa ket souezet o klevet ar zoudardet fallakr-ze o pec’hi hag o vlasphemi ; mes Saozon a renk huel a deuaz avechou d’ober poan d’ezhi en he frizoun.
Eun devez, eun dijentil Saoz a ioa deut evelse betek ennhi, hag a ioa c’houmet he-unan ganthi eur pennad. P’en em gavaz ar gouarner, var glemmou ar brizounierez, e kavaz anezhi beuzet en he daelou. Treac’h oa bet, mes lavaret a rea goude : « Guell eo ganen mervel eget n’eo choum hirroc’h etre daouarn ar Zaozon-ze. » Ha dre ma oa bet lavaret muioc’h a draou d’ezhi epad m’e doa douget dillad maouez, e kave easoc’h, abalamour da-ze, dougen he guiskamant goaz.
Rak Jeann n’e doa aoun nemed rac’h eun dra : ar pec’hed. E c’haloun a ioa eur galoun dinam kenan hag e kreiz ar brezeliou n’eo ket bet kaillaret tam ebet. Dunois, d’Aulon an duk a Alanson o deuz diskleriet ha touet var an Aviel n’o deuz morse santet ioul, c’hoant fall ebet e kichen Jeann, rak ar zantelez a bare ato var e bizaj.
Antronoz Cauchon a oue mall gantan gervel ar varnerien da zont var he dro. Daou ha daou ugent en em gavaz e chapel vraz arc’heskopti Rouen. An eskop fallakr a zisplegaz e berr gomzou ar prosez dirazho, lenn a reaz ar paper e doa sinet Jeann, (eb her gouzout), e guered Sant-Ouen, ne zougfe mui dillad goaz, hag e lavaraz : « Setu
ama, ouspenn, ar respounchou e deuz great ar verc’h-se d’in deac’h ; brema, barnit anezhi. »
Eur c’halz euz ar varnerien a ziskleriaz e oa kouezet Jeann en he fec’hed koz, da lavaret eo, e doa kemeret a nevez he guiskamant goaz ; goulenn a rejont evelato ma vije digaset ar verc’hez iaouank dirak al lez-varn evit en em zifenn dirak an oll divarbenn he lavarou hag oberou er prizoun, ha divarbenn ar skrid e doa sinet e guered Sant-Ouen. Eskop Beauvais a oue disleal : ne roaz ket ho goulenn d’ar varnerien gant aon ne vije bet diskuillet peger fallakr oa bet e kenver ar brizounierez. Ar varnerien o deuz eta koundaonet Jeann eb beza roet d’ezhi ar galloud d’en em zifenn, eb beza klevet anezhi.
Dioc’h ma lavar Dunand, Cauchon a zo bet fallakr, en tu all da gement a c’heller sonjal, p’en deuz barnet Jeann. Daou ebken, emezhan, euz ar varnerien a lavaraz : « Jeann a zo kouezet a nevez en he fec’hed. » An daou ugent all a lavaraz : « N’eo ket sklear aoualc’h an traou evidomp-ni, ni a fell d’eomp da genta klevet Jeann araok he barn. » Eskop Beauvais, eb digas ar verc’hez iaouank dirak ar varnerien, a zougas ar zetans en he enep en hano an oll : aon en doa, ma vije bet deut Jeann dirak an doktored, na vije bet dizoloet he droiou kamm.
En devez-se, 30 a viz mae 1431, eur merc’her, daou vanac’h euz a urz Sant Dominik a ieaz a berz Cauchon da ziskleria d’ar paour keaz plac’h iaouank e tlie beza barnet d’ar maro. Pa glevaz ar c’helou trubuilluz-se, Jeann a skuillaz daelou birvidik hag a fuillaz he bleo : « Siouaz ! emezhi, na petra reer d’in ! Va c’horf, am euz miret pur ha guerc’h atao, a vezo eta devet hirio ! Ah ! guell eo ganen mervel seiz guech eget beza devet er giz-se ! Ma vijen bet etre daouarn an dud a Iliz, n’eo ket etre daouarn ar Zaozon eo, kement-se ne vefe ket en em gavet. Ah ! eun devez, Doue, ar barner diveza, a raio paea ar gaou a reer ouzin. »
Prestik goude, Cauchon, (an den-ze n’en doa mez ebet), a deuaz er prizoun gant eun nebeut doktored. Jeann a baouezaz kerkent he hirvoudou, sevel a reaz huel he fenn en eur lavaret da Gauchon : « Eskop, dreizoc’h eo e varvan ! — Mervel a reoc’h, emezhan, abalamour m’oc’h eat eneb ho ker. — Siouaz ! emezhi, m’o pefe va lakeat e prizoun an dud a Iliz, an dra-ma ne vefe ket c’hoarvezet ; rak-se, ho kervel a ran dirak barnedigez Doue. »
Pa oue eat Cauchon kuit, hag he genseurted ganthan, an Tad Martin euz a urz Sant Dominik a goveseaz Jeann : hi a skuillaz daelou c’houero. Pa oue achu he c’hovesion ganthi, ar verc’h iaouank a c’houlennaz ar gommunion zantel, hag an Tad a reaz da Vassieu, an ursier, mont da c’houlenn ali an eskop var gement-se. Ma vije bet Jeann eur bec’herez, evel ma lavare Cauchon, pec’herez aheurtet, exkumunuget, ne dliet ket kas an Aotrou Doue d’ezhi.
Mes an eskop, goude beza en em glevet gant he guzulerien, a ziskleriaz d’an ursier : « Kas a c’heller he Doue d’ezhi. » Dre ar c’homzou-ze, Cauchon a anzave he-unan, sklear, ne oa ket Jeann eur bec’herez.
Kerkent ha ma oue deut respount an eskop, eur beleg a ieaz da glask he Doue da Jeann. Gant aon rak ar goardou Saoz a c’helle blasphemi ha lavaret luc’hach, ar beleg a zigasaz ar zakramant e kuz, eb kloc’h, na goulou. An Tad Martin a ’z eaz drouk ennhan : « It en dro buan, ha grit d’ar veleien digas an Aotrou Doue d’ar brizounierez gant an oll henoriou. » Roet e oue d’ezhan he c’houlenn, hag ar bobl a heuliaz an Aotrou Doue. Hervez giz an amzer-ze, ar veleien a heulie ar Zakramant, meulet ra vezo, a gane al litaniou, dre ma ’z eant ; ar bobl a respounte : « Pedit evithi. »
An Tad Martin a gemeraz an Hosti Zakr euz a dre zaouarn a beleg, he diskouez a reaz da Jeann en eur c’houlenn : « Ha kredi a rit-hu eo korf Jesus ? — Ia, emezhi, ha goulenn a ran e ve roet d’in. » Neuze e resevaz ar gommunion zantel gant ar brasa devosion, en enr skuill daelou. D’a c’houde, e trugarekeaz Doue a greiz kalon, pedi a reaz krenv Hor Zalver Jesus-Christ, ar Verc’hez Vari, ar zent, hag he fedennou a ioa ker birvidik, ma tirollaz meur a hini euz ar re a ioa eno da lenva ganthi.
A benn eur pennad, e oue roet d’ar verzerez he guiskamant diveza : eur zae hir evel m’e doa goulennet. Ha pa deuaz, eun tamik araok nao heur, c’houec’h ugent soudard saoz da gerc’hat Jeann, hi a ioa guisket ; sevel a reaz gant an Tad Martin ha Massieu var karr braz an Ankou.
Hed an hent, ar verc’h paour a bede ar Verc’hez hag ar zant a greiz kalon ; an dud vad a bede hag a lenve ganthi. A greiz pep tra e oue guelet eur beleg o tont a benn err varzu Jeann, sevel a reaz er c’harr hag e taoulinaz dirak ar verzerez en eur vouela dourek : « Pardoun, Jeann, emezhan, pardoun ! » Drouk ennho, ar zoudardet a grogaz ennhan, hag her c’hasaz kuit. Ar beleg-se a ioa Loyseleur, ar falz-kuzulier ; bourrevet gant rebechou he goustians ec’h anzave he bec’hed dirak an oll en eur c’houlenn pardon. Soudardet an eil renk, kounnaret-oll abalamour m’oa deut, var ho meno, Loyseleur da fall galoni, a voalgasaz anezhan. A drugare Doue evit an den-ze, Warwick a ioa tost eno, savetei e reaz Loyseleur, mes lavaret a reaz d’ezhan : « It kuit ha dioc’htu : a hent all, e maoc’h e riskl braz da goll ho puez. »
Dre ma ’z ea gant ruiou kear, varzu plasen ar Marc’had-Koz, Jeann a glemme eur vech er mare : « Rouen ! Rouen ! daoust hag ama ta eo e tlean mervel ? Ah ! Rouen ! aon am euz na vefez kastizet abalamour d’am maro ! »
Seiz pe eiz kant soudard a gelc’he plasen ar Marc’had-Koz, evit miret ouz an dud da zont re dost d’ar varnerien, ha miret ne vefe klasket savetei ar verzerez, rak vardro dek mil den a ioa var zav e kear en devez-se.
Teir pe beder leur blench a ioa savet var ar blasen : var unan e oa bodet ar varnerien, an doktored ; var eun all, mistri ar zoudardet e kear ; an diveza a ioa evit Jeann hag an hini a dlie prezeg : Kolas Midi. Guelet a rea, demdost, ar bern keuneut a ioa savet en dro d’eur peul huel ; dirak e oa eun daolen, gant ar c’homzou-ma skrivet braz : « Jeann, e deuz great rei d’ezhi an hano a verc’hez iaouank, gaouiadez, drouk-touellerez ar bobl, divinerez, douget d’ar superstisionou, blasphemourez Doue, ourgouiiïuz, paianez, fougerez, douget d’an idolatri, kris, techet d’al luxur, igromanserez, nac’het he feiz ganthi, schismatik hag heretik. »
Pa oue savet Jeann a vel d’an oll var al leur blench huel, Kolas a brezegaz epad eun heur, (euz a nao heur da zek heur) ; he gomzou diveza a oue ar re-ma : « Ha brema, Jeann, an Iliz ne c’hell mui da zifenn, kea e peoc’h. » Ar verc’hez iaouank a zelaouaz eb lavaret ger.
Pa oue achu gant ar prezeger, eskop Beauvais a zougaz ar zetans eneb Jeann : diskleria a reaz e oa distroet d’he fec’hejou koz, e oa eat eneb he ger, e oa heretik ; dre-ze, an Iliz ne felle ket d’ezhi anzao ken Jeann evit unan euz he bugale, lakât a rea anezhi etre daouarn tud a justis lik ar roue Herri (roue Broz-Zaoz.)
Cauchon n’en doa ket douget eur zetans a varo, an Iliz, na neuze, na brema, ne zoug morse eun hevelep setans ; rak-se ’ta, goude komzou an eskop fallakr, doktored lik roue Bro-Zaoz a dlie selaou Jeann ha poeza mad he lavarou ; d’a c’houde neuze, barn anezhi, dougen ar zetans. Al lealdet a c’houlenne kement-se, mes arabat eo klask a lealdet e prosez Jeann d’Arc. Ar barner braz lik a ioa eno mes ne zougaz setans ebet ; lavaret e oue da Jeann : « Grit ho pedennou araok mervel. »
Ar verc’hez iaouank a zaoulinaz kerkent, hag en em roaz da hirvoudi ha da bedi krenv : « Treindet Santel, o pet truez ouzin ! kredi a ran ennoc’h ! Santez Mari, pedit evidon ! Sant Mikeal, Sant Gabriel, Santez Katell, Santez Mac’harit, va zikourit ! C’houi oll a zo ama, pardounit d’in evel ma pardounan d’eoc’h. C’houi, beleien, livirit pep hini eun oferen evit va ene. Arabat eo tamall va roue, m’am euz great fall, hen a zo disklabez. N’oun nag heretik na schismatik, kristenez vad oun. O Mari, o Sent ha sentezed benniget euz ar baradoz, va diouallit, va zikourit. Ha ! ama ta eo e tlean mervel ! »
Komzou ar verzerez a oue lavaret ken truezuz ma teuaz an dud vad a ioa eno, ha meur a hini euz ar Zaozon zoken, da skuill daelou. Eskop Beauvais, n’euz fors peger kaledet oa he galon, a lenvaz gant eontr roue Bro-Zaoz, arc’heskop Winchester. Meur a hini euz ar vourc’hizien a ieaz kuit, ho c’halon rannet gant ar glac’har ; hiniennou euz ar Zaozon a ’z eaz ive var ho lerc’h.
Jeann o veza goulennet eur groaz, eur Zaoz a stagaz daou dam koat an eil adreuz var egile, hag ho roaz d’ezhi. Ar verc’hez iaouank a gemeraz ar groaz-se, a bokaz d’ezhi gant karantez, hag he lakeaz en he c’herchen. Mes Jeann e doa c’hoant da gaout imach Jesus stag ouz ar Groaz, setu ma pedaz eur manac’h da vont da glask d’ezhi kroaz an iliz tosta. Ar manac’h a zentaz ; pa deuaz ar groaz, ar verzerez a bokaz gant devosion da c’houliou Hor Zalver, en eur lenva dourek. Hag e pedaz ar manac’h da zelc’her ar groaz huel dirak he daoulagad betek he huanad diveza, evit ma vije kennerzet gant sonj eun Doue maro evit hor zilvidigez.
Epad ma skuille daelou c’houero an oll dud o doa eun nebeudik kalon, ar zoudardet Saoz digernez a gane hag a c’hoarze. Hiniennou anezho a rea rebechou d’an ursier : « Hola’ta, beleg, c’hoant ec’h euz d’ober d’eomp leina ama ? » Ha daou anezho a bignaz var al leur-blench, hag a reaz da Jeann bale en ho raok. Jeann a zavaz, kaset e oue dirak ar barner lik, hema a lavaraz d’ar bourreo : « Kasit-hi ganeoc’h. »
Teleziou a ioa great da zevel var ar bern keuneut. Jeann ho fignaz eb krena, gant an Tad Martin en he c’hichen ; daou veleg all a zalc’he kroaz vraz ar barrez savet dirak he daoulagad. Var gorre ar bern, ar verzerez a oue staget gant eur c’helc’h houarn ouz eur peul savet e kreiz ; pa dosteaz Cauchon evit ar vech diveza, Jeann a lavaraz d’ezhan a nevez : « Eskop, dreizoc’h-hu eo e varvan. »
Ar bourreo a entanaz ar c’heuneut dioc’h an traon, ar bern a ioa braz kenan. An tan a zavaz, a nebeudou ; pa oue tost d’ezhi, ar verzerez a lavaraz d’an Tad Martin : « Mestr, diouallit, an tan ! diskennit. Livirit d’in, divar an douar, eur gomz vad benag, ha dalc’hit atao ar groaz dirazon. » An Tad a ziskennaz.
Neuze tal Jeann a oue sklerijennet dudiusoc’h eget gant tan ar bed-ma ; guelet a rea, mechans, he sentezed karet ha gantho an arc’heal Sant Mikeal. Ar verc’hez iaouank a ententaz neuze, eb mar, petra oa ar viktor a dlie gounit, e vije saveteat eun devez euz adre zaouarn ar Zaozon : saveteat dre an tan, saveteat dre ar verzerenti. Mes pa velaz ar maro dirazhi, varnez he skei, e rentaz d’ar virionez an testeni diveza ; gant aon na vije deut ar Zaozon gaouiad da embann e doa nac’het he Moueziou, e lavaraz freaz ha krenv dirak an oll, barnerien ha bourrevien, soudardet ha bourc’hizien : « Nan, nan ! va Moueziou n’o deuz ket va desevet ! Dont a reont a berz Doue, n’em euz great nemet senti ouz Doue, em oll oberou. » Neuze e c’hortozaz ar maro, eb spount ebet : unek heur hanter benag e c’helle beza.
Ar verzerez a c’hell guelet c’hoaz ar groaz, hag e lavar : « Jesus ! Jesus ! » mes an tan a bign hag a zev, hanter-guzat a ra ar verc’hez.
Lod euz an dud a ioa eno, strafillet-oll, a velaz hano Jesus skrivet e lizerennou aour azioc’h an tan.
Eur zoudard en doa touet en defe taolet he hordenn geuneut er bern, mes pilet e oue pa glaskaz tostât, hag e velaz eur goulmik venn o nijal varzu an env.
D’ar mare-ze, Jeann a ioa o paouez lavaret, evit ar vech diveza : « Jesus ! » koueza ra goude he fenn, tremenet eo.
Ne oa ket ugent vloaz.
Kerkent ha ma oue tremenet ar verzerez, ar bourreo, var urz ar vistri Saoz, a freuzaz an tan eur pennadik, evit ma c’helfe ar bobl guelet eo Jeann d’Arc, enebourez vraz az Zaozon, a ioa bet e guirionez devet. Da c’houde, e reaz tan brasoc’h, hag ar c’horf a oue devet. Ne oue ket puluc’het oll evelato, rak testou o deuz diskleriet n’eo ket eat kalon Jeann e ludu : choum a reaz en he bez, evel beo. Ar bourreo, mantret, a skuillaz eol ha soufr var ar galon-ze eb gellout he devi, neuze e tec’haz kuit. Mont a reaz eb dale da goves gant keuz he beched : « Aon am euz, emezhan, da veza daonet ; devet em euz eur zantez ! »
Epad ma oa mevellien ar bourreo o peurlaza an tan, e veljont ar galon-ze choumet eb devi, hag e c’houlenjont digant eontr ar roue, a ioa atao var al leac’h, petra ioa da ober. Hen a lavaraz : « Taolit kement a joum er ster : en doare-ze, ne vezo mui hano anezho. »
Skrivanier braz roue Bro-Zaoz a zonje gant ar bourreo : « Jeann a zo eur zantez. » Eur bourc’hiz euz a Rouen her c’havaz o vont gant he hent, tenval braz he benn, hag ar skrivanier a lavaraz d’ezhan : « Devet on deuz eur plac’h vad ha santel. Kredi a ran, emezhan, e ma he ene gant Doue, ha kredi a ran ive e vo daonet ar re o deuz sikouret he barn d’ar maro. »
Eur chaloni santel euz a Rouen a lavare : « Na me a garfe e ve va ene el leac’h m’e ma-hi ! » — « Maro Jeann, eme eur beleg all, a oue eur maro kristen. N’em euz morse guelet d’en ebet o rei ken kaer merkou a gontrision evel m’e deuz roet hi. »
Ma teuaz lod euz an enebourien zoken da anzao e oa Jeann divlam ha direbech ; maro trubuilluz meur a hini euz ar re a zo bet penn-kaoz euz he merzerenti a reaz d’an dud kredi oant skoet gant dourn Doue.
Cauchon, an eskop griet gant ar fallagriez, a varvaz a greiz m’edot o tiskar d’ezhan he varo, unnek vloaz goude merzerenti Jeann.
Ian d’Estivet a oue kavet maro en eur poull anvoez.
Loyseleur a oue skoet gant ar maro, nebeut amzer goude merezerenti Jeann : en eun iliz eo e oue kavet.
Ar marvou trum-ze, ha re all c’hoaz, a rea d’an dud lavaret : « Dourn Doue a goez pounner var ar re o deuz goall-gaset he zervicherez. »
Jeann e doa, epad m’edo beo, diskleriet meur a dra divar benn ar Zaozon en amzer da zont ; gant ar bloaveziou, he c’homzou a zo deut da vir.
Lavaret e doa e vijent taolet er meaz euz ar Frans. D’an 9 a viz mae 1436, de Richemont, e penn he Vreiziz, a gemere Paris. Trizek vloaz goude, dorojou Rouen a oue digoret d’ar roue Charles VII, ha tri pe bevar bloaz divezatoc’h, Bourdel hag ar c’hreisdeiz euz ar Frans en em roe ive d’ezhan. Ne joume gant ar Zaozon en hor bro nemet eur gear vian : Calais.
Cauchon a lavare : « Barn a ran en hano an Iliz » ; kement-se a zo gaou. Jeann d’Arc a zo bet barnet gant eun eskop, guir eo, mes an eskop-se ne oa ket he-unan an Iliz a bez, hag her gouzout a rea, pa ’z eo guir, en despet da oll c’houlennou ar verzerez, ne falvezaz d’ezhan morse kas ar brizounierez dirak Hon Tad Santel ar Pab. Ar re a lavar eo bet barnet Jeann d’ar maro gant an Iliz, abalamour m’eo bet barnet gant eun eskop, a zo henvel ouz eun den hag a lavarfe eo oll dud eur barrez laeron, abalamour ma’z euz eul laer en ho zouez ; pe ez int oll mesverien, abalamour unan anezho a gar re he vanne. N’e c’heller ket, var draou evelse, barn an oll dioc’h unan ebken.
Var goulenn kerent Jeann hag an oll Fransizien a galon, an Iliz, guir Iliz Jesus-Christ, e deuz torret barnedigez disleal eskop Beauvais. Var a greder, tad Jeann a varvaz gant ar glac’har, pa glevaz petra a ioa emgavet gant e verc’h. Mez ar vam a c’hellaz harpa hag a deuaz beteg Orleans. Heno e oue digemeret mad, hag heno e choumaz. Goulen a reaz ma vije torret ar varnedigez disleal douget eneb he merc’h. He merc’h a ioa eur gristenez vad ; n’he doa great netra fall a eneb ar relijion ; karet a rea ha servicha an Aotrou Doue, ar Verc’hez Vari. Ra vije torret ar varnedigez. O mam a galoun, selaouet e vezoc’h !
25 vloaz goude merzerenti ar verc’hez iaouank, e oue great eun enklask e peder gear : Domremy, Orlean, Paris, Rouen ; seiz ugent test a oue klevet, hag ar prosez a badaz eiz miz. Dunois, an duk a Alanson, Massieu, duk Orleans, an Tad Paskerel, ar re oll o doa anavezet mad Jeann d’Arc hag a ioa beo c’hoaz d’ar mare-ze, a ziskleriaz var eün ar virionez divar benn ar verzerez.
An eil rum barnerien a lavaraz e oa bet great fall ar prosez kenta ; diskleria a rejont e doa Jeann goulennet, meur a vech zoken, beza barnet gant an Tad Santel ar Pab ; o doa ar varnerien kenta desevet Jeann e guered Sant-Ouen. Diskleria rejont, da c’houde, e torrent an daou brosez great da Jeann gant Cauchon, n’o doa an daou brosez-se sklabezet e doare ebet brud vad ar plac’h iaouank, e zoant daou broses disleal, griet var ar geier hag an troiou kam, heuzuz.
Abaoue, Jeann a zo bet meulet e pep leac’h, mes er Frans dreist oll, pa’z eo guir eo hi e deuz saveteat hor bro. E kear Orleans e vez great bep bloaz eur gouel dudiuz er penn kenta euz a viz mae, evit digas da zonj euz an devez m’eo bet saveteat kear gant Jeann ; skeudennou Jeann d’Arc a zo savet stank er c’heariou braz euz hor bro ; eun iliz kaer en he henor a zo great e parrez Domremy.
Setu ase buez Jeann d’Arc, buez kaer meurbed, ha ni Fransisien a dle beza en or c’haloun joa ha levenez pa gaozeomp euz Jeann d’Arc. E bro ebet n’e zeuz unan henvel outi. Brasoc’h eo eget Judith, intanvez Bethuli, an hini a lazaz Holofern, jeneral an Assirianed hag a zaveteaz evelse e bro. Brasoc’h eo eget Esther, Debora hag ar merc’hed all a zo great o meuleudi en Testamant koz.
Jeann d’Arc a zo bet eur zantez, hag e zantelez a oue braz meurbed.
Ar zent o deuz digant Doue peb hini e c’hrasou : lod a ia da bedi er c’hoajou e kreiz al loened gouez ; re all a ia en hospitaliou da entent ouz ar re glanv ; re all a ia er c’houentchou da bedi Doue deiz ha noz ; re all a ia a dreuz ar mor braz da rei da anaout d’an dud gouez hano santel Hor Zalver Jesus Krist. Re all a jom etouez o zud er gear hag a ren eur vuez kristen, eur vuez santel en o farkeier, en o ziegesiou.
Mes ar zent a zo henvel oll var eun dra : oll o deuz karet, servichet Doue hag o nessa, oll o deuz bet kas ouz an drouk, ouz ar pec’hed, oll o deuz karet ar binijen, ar boan ha meulet hano santel an Aotrou Doue, n’euz forz petra emgave ganto. Ober bolontez Doue, setu ase petra eo ar zantelez ; mont var eün, eb marc’hata, dre an hent merket gant Doue, setu ase petra zo red : diez eo avechou, bet e vez da stourm, mes red eo mont, eb kaout aoun rac’h netra, ha beteg ar maro zoken avechou.
Mad, Jeann zo eat dre an hent diskuezet dezi gant Doue, hent diez meurbed, leun a zrez hag a spern. Doue en doa goulennet diganti eun dra souezuz : mont, hi, plac’h dister eb deskadurez, da sturia armeou Frans, da ober brezel d’ar Zaozoun a felle dezo laerez or bro a eneb peb gwir. Spountet e oue da genta ; mes, pa velas sklear petra c’houlenne Doue diganti, e zeaz evit senti ouz Doue ; poania reaz, digas a reaz fizianz da zoudardet Frans ha treac’h e oue d’ar Zaozoun. Lakeat e oue d’ar maro. Mes Hor Zalver ivez a zo bet lakeat d’ar maro. Dre e maro e Rouen eo deuet da veza kaeroc’h c’hoaz.
Bet e zeuz bet e peb bro tud a vrezel o deuz great traou braz, o deuz flastret o enebourien, o deuz lakeat an douar da grena dirazo, a zo bet goloet a c’hloar. Jeann n’e ket oc’h ober brezel edo e flijadur. M’ar grea brezel, oa gant diegi, hag abalamour m’oa red. Eun druez oa gwelet ar Frans en amzer-ze. Dister, paour meurbed oa, henvel oc’h an dud keiz-se a veler o klask o boued, dillad roget ganto, poan dezo o vont dre an hentchou. Ia, dre druez evit ar Frans eo e rea brezel d’ar Zaozoun. Araok lavaret skei varno, e skrive dezo evit o fedi da vont d’o bro, da lezel ar Frans e peoc’h, hag evel ma ne felle ket dezo mont kuit, e kasse varno armeou Frans, hag o labourat evit ar Frans e kave dezi e laboure evit Doue. Pa c’houlennet diganti : « Doue ta ne gar ket ar Zaozoun ? » — « Eo, a lavaro, Doue a gar ar Zaozoun en o bro, ne gar ket, avad, o guelet oc’h ober freuz er Frans a zo bet kemeret ganto a eneb peb gwir. »
Ar re a gav dezo oa Jeann eur plac’h pen-skanv, ne gare nemet ober brezel, mont var varc’h e pen an armeou, ar re-ze ne c’houzont ket petra oa Jeann d’Arc e gwirionez. Ne gare ket ar brezel ; ne zea d’ar brezel nemed evit senti oc’h Doue ; pa roe urz dezi e mouesiou, neuze e zea dispount, gant nerz-kaloun, hag e kase d’e heuil ar zoudarded. Ne skoaz morse taol kleze ebet e-unan ; truez e doa o velet ar boan, o velet ar goad o ruill, lenva a rea o velet soudarded Frans gouliet hag ivez an enebourien.
E kreiz ar stourmajou e sounje atao en Aotrou Doue. Gwelet on euz pegement e kare reseo ar zakramanchou ; araok mont d’an emgan, e kleve an oferen pa c’helle ; diou veich ar zizun e zea da gommunia ; aliesa ma c’helle e zea da govez : « Ne c’heller ket, emezi, goalc’hi re ar goustians ». Ar pez a reaz muia poan dezi e prizoun Rouen, eo ma ne c’helle ket klevet an oferen na reseo ar zakramanchou. Eur veich ebken e oue kaset e Doue dezi en e frizoun ; gant pebez feiz, pebez karantez, e tigemeraz Jesus en e c’haloun ! Kennerzet e oue gant ar gommunion hag e varvaz evel eur zantez, e daoulagad stag oc’h ar groaz, hag e lakeaz an daelou da redet euz daoulagad an oll var plasen ar C’hoz-Marc’had.
Ia maro eo evel ma varve gwechall ar verzerien, goude beza gouzanvet er prizoun ar poaniou krissa. E kreiz ar boan eo e veler pere eo an dud krenv, pere eo ar zent. Jeann, daoust pegen iaouank oa, a zo bet treac’h d’ar boan, treac’h d’e bourrevien, rak e spered a zave beteg Doue ha da Zoue e kinnige e foaniou. Beteg ar maro e talc’ho mad : « Va mouesiou, emezi, n’o deuz ket va desevet. » Hag ar ger diveza a guezo euz e muzellou eo hano Hor Zalver : « Jesus. »
Eun ene dispar, eur galoun oll da Zoue, setu petra eo bet Jeann d’Arc, ha setu perak eo bet diskleriet plac’h eüruz gant an IIiz.
E kear Orleans, bep bloaz evel zo bet lavaret, d’an 8 a viz mae, e vez great goueliou kaer evit digas da zonj d’an dud euz ar pez a reaz Jeann d’Arc evit o c’hear. Kear Orleans a zo bet atao leun a anaoudegez vad evit Jeann. Evel m’oa dleet, euz Orleans eo e zeaz da Roum al lizer a c’houlenne digant ar Pab ma vije lakeat Jeann d’Arc e renk an dud eüruz en Nenv. D’an 8 a viz mae 1869, an aotrou Dupanloup, eskob brudet Orleans, ha daouzek eskob all gantan, o deuz great ar goulen-ze digant Hon Tad Santel ar Pab Pie IX. Var urz ar Pab e oue great eun enklask var buez Jeann ; ne oue klozet nemed er bloavez 1888. Er bloavez 1894, ar Pab Leon XIII a ziskleriaz eo bet Jeann d’Arc eur zervicherez vraz da Zoue, hag ar re a ioa da dosta dezan a c’houlennaz ma vije c’hoaz kaset an traou var araok.
Eskop nevez Orleans an Aotrou Touchet, speredek dreist hag helavar, en deuz poaniet da gas da ben al labour boulc’het gant an Aotrou Dupanloup ; sikouret gant pedennou ar Fransisien, en deuz bet ar joa vraz da veza selaouet gant ar Pab.
Setu ama al lizer kenta skrivet var urz Hon Tad Santel ar Pab Pi X er bloaz 1904 :
Furnez Doue, a gar beva etouez an dud, e deuz savet er pemzekved kantved (xve) eur verc’hez, ha lakeat en he c’hreiz eur galon euz ar re nerzusa. Henvel ouz Debora, Jael ha Judith, ar verc’hez-se e deuz guir, muioc’h c’hoaz egetho, e vefe lavaret anezhi ar c’homzou a zo er Skritur Zakr divar benn ar vaouez krenv : « he oberou zo gallouduz, he breac’h nerzuz, great e deuz traou kaer ha diez meurbed. »
Ar verc’hez burzuduz-se a zo bet roet d’ar Frans, abalamour m’eo ar vro-ze brudet e pep leac’h dre vertuziou he zud a vrezel. Ha pa ’z eo guir guerc’hez Orleans e deuz saveteat ar Frans, ha rentet d’ezhi he brud vad ; hirio, pa ’z eo ken rouestlet an traou er vro-ze, ar Fransizien a dle goulen gant fizians ar peoc’h hag ar justis digant an hini a zo diskleriet gant an Iliz eur skouer euz an oll vertuziou kristen.
Servicherez santel an Aotrou Doue, Jeann d’Arc, a c’hanaz e bourk Domremy e kichen Vaucouleurs, var harzou ar Champagn hag al Lorreen, d’ar 6 a viz genver 1412. He zud a ioa tud devot braz, mes tud dister hervez ar bed. En he c’henta bugaleach e reaz al labour var dro an ti pe ez eaz da ziouall he chatal ; ne zonje nemet e Doue, douget oa da bedi ar muia ma c’helle en iliz parrez.
He c’halon a ioa entanet gant he c’harantez evit he nesa, guelet a rea ar re glanv, sec’ha rea daelou an dud glac’haret, ker karantezuz oa e kenver an oll ma roaz avechou he guele he-unan da veachourien skuiz-maro. En doare-ze eo e tremenaz he buez, sioul ha didrouz, betek he zrivac’h vloaz.
D’ar c’houlz-se, an traou a iea fall-dreist er Frans. Charles VII kollet pep esperans ganthan, en doa dilezet Paris evit tec’het varzu ar c’hreisdeiz. Eno oa kelc’het gant ar Zaozon hag ar Vourgignouned ; he zoudardet a ioa teuzet a nebeudou, ne joume nemeur anezho ; dinerzet oa, rak koll a rea e peb leac’h, ha ne joume mui ganthan nemet an hano a roue. Mogeriou Orleans a ioa silvidigez ar Frans, eno edo dalc’h braz ar brezel. Orleans diskaret, ar Zaozon a ioa mistri ar Frans a bez, netra ne c’helle herzell pell outho.
En trubuillou-ze, a greiz m’o doa ar brudetta mistri brezel kollet kalon ha fizians, ar vro a oue saveteat gant eur verc’h. Pevar bloaz araok e doa guelet an arc’heal sant Mikeal, kalz elez en dro d’ezhan ; klevet e doa mouez an arc’heal-ze, rener braz brezellou Doue ; gourc’hemen a rea d’ezhi mont buan da Orleans, ha blenia goude Charles betek Reims evit beza kurunet.
Ar verc’h iaouank a oue souezet da genta, mes klevet a reaz aliez-aliez ar Moueziou, ha gant an arc’heal sant Mikeal e velaz ive santez Catharin ha santez Mac’harit. Neuze e soublaz da urziou an env, hag e testeni euz he sentidigez, e voestlaz da Zoue choum bepred guerc’hez.
Dies e oue d’ezhi choum eb diskleria an traou-ze d’he zud, diesoc’h c’hoaz ho lavaret da hiniennou anezho. Evelato, goude m’e devoue gellet renka an traou, he eontr a vleniaz anezhi, var he goulen, betek gouarner Vaucouleurs, Robert de Baudricourt. Hema ne reaz da genta nemet goapât ar verc’hez iaouank ; da c’houde, e choumaz eur pennad brao a amzer da bleustri he lavarou ; rei a reaz d’ezhi, erfin, armou ha tud a vrezel d’he diouall ha d’he difenn, hed he beach, betek lez ar roue.
Pa oue ar plac’h santel dirak Charles VII, ha p’e devoue diskleriet d’ezhan traou kuzet ouz an oll, traou ha ne c’hellent beza anavezet nemet ganthan ebken, e lakeaz anezhi e penn he zoudardet, hag e reaz d’ezhi mont da Orleans.
Eat e kear Jeann a drec’haz an enebourien ker buan ha tra, pilat a reaz, hini hag hini, an oll kestell a gelc’he kear, kestell braz ha kestell bian, ha sevel a reaz he banniel var ar mogeriou. Ober a reaz kement all en oll geariou kloz a ioa var dro Orleans, ha da c’houde, e c’hellaz ober d’ar roue lezirek loc’h evit mont da Reims, ha reseo he gurunen.
Goude beza great, guelloc’h eget eur goaz, al labour en doa fiziet Doue ennhi, e resevaz gant ar brasa nerz kalon ar c’hroaziou a roaz d’ezhi justis an dud da zougen.
Kemeret oue gant ar Bourguignouniz e kichen kear Compiegn, hag ar re-ma a oue digalon aoualc’h evit he guerza d’a Zaozon o doa sonj ober d’ezhi gouzanv ar c’hrisa maro. Kaset e oue da Rouen, stlejet dirak al lez-varn ; an oll rebechou, nemet unan, a oue great d’ezhi, ne oue morse tamallet da veza great an disterra tra eneb ar guerc’hdet kristen. Barnerien guerzet eo a renaz ar prosez, a zougaz ar zetans ; ar verc’hez divlam a oue barnet d’an tan. Divoaska reaz he foan gant nerz kalon, mervel a reaz d’an 30 a viz mae 1431, he daoulagad savet var Kroaz Hor Zalver, pedennou birvidik var he muzellou ; goude beza goulennet, digant ar boblad tud a ioa eno, pardon evit ar re a rea d’ezhi mervel.
Pevar bloaz var ’n ugent goude he maro, ar Pab Callixte III a gargaz eskop Reims hag eun nebeut re all da velet ha great mad oa bet ar varnedigez kenta. Ar varnedigez-se a oue torret, hag e oue diskleriet e tlie beza henoret Jeann, servicherez santel an Aotrou Doue, a ioa divlam, dioc’h ma lavare an dud oll, nemet unanik benag.
Mes o veza ma kreske bemdez, gant ar bloaveziou, brud he santelez, koulz ha brud ar burzudou a rea Doue dreizhi, dioc’h an doare, tud euz an dibab a skrivaz euz a bep leac’h, mes dreist oll euz ar Frans d’an Tad Santel ar Pab, da c’houlenn ma vefe henoret guerc’hez Orleans. « Evel m’en deuz eur Pab guechall, emezho, diskleriet eo bet guerc’hez Orleans eur verc’h leun a zantelez, an hini a zo brema var Gador Sant Per a dle aotrea ar gristenien da renta d’ezhi an henoriou a vez rentet d’ar zent. »
Kalz testeniou a oue goulennet ha dastumet en eskoptiou Orleans, Verdun ha Sant-Die, kaset ouent da Gongregasion al Lidou Santel (Rites), hag ar Pab Leon XIII, an den santel, a aotreaz d’ar 27 a viz genver 1894, ma vefe digoret al labour evit lakât guerc’hez Orleans e renk ar zentezed.
Al labour a oue boulc’het gant ar Gardinaled, an eskibien hervez reizou Roum, ha goude ma oue bet kavet mad al labour kenta gant ar Pab, e oue goulennet : « Daoust ha miret e deuz servicherez santel Doue an oll vertuziou kristen evel ma vezont miret gant ar zent, ha gant ar zent ebken. »
Hano e oue euz ar vertuziou-ze dirak Kongregasion al Lidou Santel, en dro genta e lez ar C’hardinal Lucido Mari Parocchi, d’ar 16 a viz genver euz ar bloaz 1901 ; d’an eil tro, e lez ar Vatikan, d’ar 16 a viz ebrel euz ar bloaz nevez tremenet (1903) ; erfin er memez lez, dirak oll dud ar Gongregasion, hag Hon Tad Santel ar Pab gantho, d’ar 15 a viz kerzu euz ar memez bloavez. Eno, dirak an oll, ar C’hardinal Dominik Ferrata a c’houlennaz : « Ha kredi a rit e deffe servicherez santel an Aotrou Doue, Jeann d’Arc, miret ar vertuziou theologal, ar Feiz, an Esperans ar Garantez e kenver Doue hag e kenver an nessa ; ha kredi a rit-hu e deffe miret, ouspenn, ar vertuziou all, braz ha bian ; ha kredi a rit, a c’houlennan, e deffe ho miret oll, evel m’int bet miret gant ar Zent ; red eo d’eomp gouzout kement-se araok mont larkoc’h. »
Pep hini euz ar Gardinalet karget euz reizou al Lidou Santel, ha pep hini euz an Tadou lakeat d’ho sikour, a skrivaz he respount hag a roaz he vouez. Hon Tad Santel ar Pab Pi X, goude beza pouezet mad al lavarou hag ar moueziou, a joumaz evelato eur pennad eb rei ar varnedigez diveza, goulenn a reaz digant an oll sikour ho fedennou evit kaout sklerijen Doue var eun dra ker braz.
Mes en devez-ma, devez m’e deuz eur stereden diskuillet Salver ar bed d’ar boblou pell, ha devez a velaz ive ginivelez Jeann, servicherez santel an Aotrou Doue, galvet da veza eun deiz eur sklerijen gaer e Jerusalem an env, koulz hag e Jerusalem an douar, Hon Tad Santel en deuz diskleriet he zonj.
Galvet en deuz ama, e kampr vraz lez ar Vatikan, ar C’hardinal henoruz Seraphin Cretoni, rener Kongregasion al Lidou Santel, ha Dominiq Ferrata, disklerier ar prosez ; galvet en deuz ouspenn an Tad Alexandr Verde, difennour ar Feiz, ha me, ar sekretour a skriv kement-ma ; dirazomp oll, Pi X en deuz diskleriet gant he c’halloud a Bap : « Assur eo e deuz Jeann d’Arc miret ar vertuziou theologal, ar Feiz, an Esperans, ar Garantez e kenver Doue hag e kenver an nessa, hag ar vertuziou braz all : ar Furnez, ar Justis, an Nerz, koulz hag ar vertuziou all a zo c’hoarezet d’ezho. Jeann, servicherez santel an Aotrou Doue, e deuz miret an oll vertuziou-ze evel m’int bet miret gant ar zent, an dra-ze a zo bet diskouezet hag anavezet ama, ha brema e c’heller guelet araok lakât guerc’hez Orleans e renk an dud eüruz, ha great en deuz Doue dreizhi burzudou anat. »
Hag hon Tad Santel ar Pab en deuz gourc’hemennet, d’ar 6 a viz genver euz ar bloaz 1904 e vije embannet ar skrid-ma, ha gorroet da c’houde etouez paperiou Kongregasion al Lidou Santel.
Kardinal Cretoni,
Diomède Panici, sekretour.
Hano guerc’hez Orleans, brudet hiviziken dre ar bed oll, hag a vezo skrivet dizale etouez hanoiou tud eüruz ar baradoz, a ziskouez peger braz eo galloud Doue, a zibab an dud dister evit diskar an dud gallouduz. Ouzpenn-ze, hano Jeann d’Arc a zo eur rebech evit an dud digalon-ze a ra an neuz da garet ho bro ha ne glaskont atao nemet gounit evitho ho-unan, o tiskar ar vro hag ar relijion.
Ra zeui da zonj d’an dud-ze e rank eur c’hristen labourat ha poania gant nerz-kalon ; n’eo ket ar goazet ebken a rank ober evelse, eur vaouez, ouspenn eur vech, a zo bet kaset gant Doue evit tenna he fobl a boan, ha gounit evelse eur brud dispar. Evel ar vaouez-se euz Sulam a zo hano anezhi er Skritur Zakr, Jeann d’Arc e deuz ive great burzudou er brezel : « E pe leac’h he gueler nemet e kreiz an armeou ? » An dud berrvelet a zo souezet oc’h anaout kement-se, n’ema ket en ho spered sklerijen an Aotrou Doue ; ar re all, sklerijennet gant ar Spered Santel, a lavar d’ezho a vouez huel : « Deuit ha guelit oberou Doue. Skiant an dud krenv a zo bet trec’het, hag an dud dister a zo bet roet nerz d’ezho. »
Orleans a ioa kerc’het, edo var nez koueza etre daouarn ar Zaozon ; eur vech trec’het ar gear-ze, Charles VII, roue Frans, a ioa kollet. D’ar mare-ze, e Domremy, eur gearik vian hag a ioa ouspenn 70 leo euz a Orleans, eur plac’hik dister ha ne doa ken labour da ober nemet diouall an denved ha pedi Doue, a glevaz mouez ar arc’heal Mikeal, mestr braz an Elez. D’ar verc’h-se, mad da heuil gourc’hemennou Doue ha re an Iliz, an arc’heal a c’hourc’hemennaz evel ma oue lavaret guechall da Judas Machabee : « Kemer ar c’hleze santel-ma, roet gant Doue ; ganthan te a vezo treac’h da enebourien Israel. »
Jeann a reaz da genta skouarn vouzar, ha ne lavaraz ger d’he c’herent nemet pa oue deut meur a vech he Moueziou d’he foulza. Ne c’helle na kredi he-unan, na rei d’ar re all da gredi oa galvet da ren ar brezel ha da gas ar roue yaouank da Reims evit beza sakret. An Doue « a ro nerz d’ar re a zo skuiz, hag a gresk kalon ar re a zo o vont da goueza » a roaz d’ar plac’h-se eb deskadurez kement a furnez, a skiant, a c’houiziegez var an doare da ober brezel, a roas d’ezhi da anaout kement a draou kuzet, ma ne c’hellaz mui den ebet choum eb kredi oa karget gant Doue da zavetei he bro.
Poulzet gant nerz Doue, Jeann, bar he c’halon gant eur feiz birvidik, a visk dillad eur brezeller hag a grog en he armou ; ar c’hleze en he dourn e pign var he marc’h ; sailla ra var an enebourien evel pa nijfe, an treac’h a joum atao ganthi ; ren a ra ar Roue yaouank da Reims evit beza sakret. Gounit a reaz da c'houde eur gurunen din euz an env, rak koundaonet oue d’an tan gant tud hag a ioa dreist pep tra enebourien ar Pab, ha ne c'hellent ket gouzanv beza bet trec’het gant eur plac’hik dister.
Buez Jeann d’Arc a zo bet kemeret atao gant an dud evit eur vuez burzuduz ; he zantelez a zo bet ker brudet ma c’hellet lavaret anezhi ar pez a oue diskleriet guechall euz Judith : « Etouez an oll boblou a glevo hano ac’hanoc’h Doue Israel a vezo meulet abalamour d’eoc’h » ; an Oll-C’halloudeg evelato, evit diskouez e kav mad e defe diskleriet an Iliz eo Jeann eur plac’h santel, a zo plijet ganthan ober miraklou evit merka he galloud. Eun enklask piz a zo bet great var dri euz ar miraklou-ze, ha kement a zo bet lavaret er prosez a zo bet poezet a nevez ha kavet mad gant Kongregasion al Lidou Santel.
Ar mirakl a oue studiet da genta, a zo en em gavet en Orleans er bloaz 1900, en eur gouent leanezed euz a Urz Sant Beneat. Al leanez Theresa euz Sant Augustin, a ioa klanv tri bloaz a ioa gant eur gouli en he stomok (ulcère à l’estomac), ker klanv ma n’e doa mui fizians ebet da barea : edot var nez rei d’ezhi Sakramant an Nouen. Great oue eun naved da Jeann d’Arc evithi, ha setu ma oue guelet, en dervez diveza, ar glanvourez o sevel euz he guele, hag o vont d’an oferen ; dibri a ra da c’houde evel eun den iac’h : pareet eo bet en eun taol kount. Al leanez-se, Marie Kergoat, a zo ganet e Landerne ; es vian e kare kalz Jeann d’Arc, ha dre ma vraseaz, ar garantez-se ne reaz nemed kreski.
An eil burzud en em gavaz er bloaz 1893, e kear vian Faverolles. Ar Sœur Julie Authier de Saint-Norbert, euz Urz Providans Evreux, e doa abaoue he dek vloaz eur gouli en he c’hostez kleiz (ulcère cancéreux au sein), ar gouli-ze ne c’helle ket beza pareet gant ar vedisined. Poaniou ar glanvourez a ioa braz mantruz, 15 vloaz a ioa m’ho divoaske, kollet e doa peb fizians. Eiz plac’h iaouank a zougaz eun dervez al leanez keaz gant ar brasa evez beteg an iliz evit ober eur beden da Jeann d’Arc : selaouet e oue, parea a reaz en devez-se zoken. Ar vedisined hag ar re all a ioa souezet-maro.
An trede mirakl a zo bet great e kenver al leanez Jeann Mari Sagnier, euz Urz ar Famill Zantel, e kearik Fruges (1891). Tri miz a ioa, al leanez e doa poaniou skrijuz da zivoaska en he divesker, ar re-ma o ioa leun a c’houliou, hag ar gouliou-ze a iea var gresk bemdez. Ar vedisined a anzave ne c’hellent ober vad ebet d’ezhi : an eskern, emezho, a ioa taget (ostéopériostite chronique tuberculeuse). Ar glanvourez en em erbedaz ouz Jeann d’Arc, er pemped dervez e oue pareet, ha pareet var neat.
Ar miraklou-ze a zo bet studiet piz teir guech : da genta, d’an 13 a viz du 1907, e lez ar C’hardinal Ferrata ; d’an eil, e lez ar Vatican, e miz even 1908 ; d’an drede, d’ar 25 a viz du 1908, dirak Hon Tad Santel ar Pab. En dervez se, e oue great ar goulenn-ma d’ar C’hardinal Ferrata : « Ha bez’ ez euz miraklou, pe seurt miraklou int, ha petra dalvezont ? » Ar c’hardinaled hag ar guzulierien all a lavaraz oa sklear ar miraklou. Hon Tad Santel ar Pab Pi X, goude beza goulennet ali ar Gardinaled hag ar guzulerien, a c’hedaz divezatoc’h evit diskleria he zonj ha dougen he varnedigez : c’hosnt en doa da bedi c’hoaz ha da c’houlenn sklerijen an env evit eun dra ken braz.
Hirio ta, trede sul euz an Azvent, an Tad Santel, goude beza lararet an oferen en he japel vian, a ieaz da gampr vraz ar Vatikan hag a azezaz eno var he dron. Gervel a reaz dirazhan ar C’hardinal Seraphin Cretoni, rener Kongregasion al Lidou Santel, ar C’hardinal Ferrata, an Tad Verde, hag ar Sekretour en deuz skrivet kement-ma ; dirazomp oll ar Pab en deuz diskleriet eo sklear hag anat ar miraklou merket huelloc’h.
Pi X en deuz roet urz da embann kement-ma, ha d’he skriva var baperiou Kongregasion al Lidou Santel, 13 a viz kerzu 1908.
Seraphin, Cardinal Cretoni
Rener Kongregasion al Lidou Santel.
- Diomède Panici,
Sekretour Kongregasion al Lidou Santel.
D’an 18 a viz ebrel 1909 eo bet lakat Jeann d’Arc e renk ar plac’hed eüruz a vez enoret gant an Iliz santel. An oll a c’hell lavaret hiviziken :
Goude al lizer diveza skrivet var e urz gant ar C’hardinal Cretoni d’an 13 a viz kerzu 1908, Hon Tad Santel ar Pab a skrivaz kement-ma d’an 11 a viz ebrel 1909 : « D’an 12 a viz genver diveza an oll Gardinaled a ioa e lez ar Vatican o deuz lavaret e kavent mad e vije lakeat Jeann d’Arc e renk an dud eüruz. Ni, evelato, rak eun dra vraz eo kement-se, a joumaz eb lavaret petra Zounjemp, hag a c’hedaz aben divezatoc’h evit goulen sklerijen an Nenv dre Hor pedennou birvidik. Goude beza pedet mad an Aotrou Doue, d’ar 24 a viz genver diveza, gouel ar Famill zantel Jesus, Mari, Joseph, goude beza lavaret an Oferen, a zirak ar c’hardinal Cretoni, ar c’hardinal Ferrata, an Arc’heskob Panici, an Tad Verde, Hon euz lavaret a vouez huel e c’hellet eb aoun lakat Jeann d’Arc e renk an dud eüruz… Selaouet eo bet eta ganeomp goulennou ha pedennou eskibien Frans ha kalz eskibien all, hag E roomp aotre da c’helver Jeann d’Arc plac’h eüruz ha da lakat var e skeudennou en dro d’e fen eur c’helc’h a c’hloar. Aotrea reomp c’hoaz ma vezo bep bloaz lavaret an ofis santel hag an oferen en e enor, oferen ar Gwerc’hezed Santel, gant an oresonou great evit pedi Jeann ha kavet mad ganeomp. An ofiz hag an oferen-ze a zo evit eskobti Orleans ebken. Ra vezo servicherez Doue, Jeann d’Arc, gwerc’hez Orleans, galvet plac’h eüruz. Skrivet e Roum, 11 ebrel 1909. »
Setu aman an Oremus kenta evit oferen Jeann d’Arc.
« Deus, qui beatam Joannam Virginem ad fidem ac patriam tuendam suscitasti : da, quaesumus, ejus intercessione, ut Ecclesia tua, hostium superatis insidiis, perpetua pace fruatur. Per Dominum… »
« Doue, c’hwi o peuz digaset Jeann ar Verc’hez evit difen ar feiz hag ar vro ; grit ma c’hello, dre e fedennou, an Iliz beza distrobet euz lasou e enebourien ha kaout ar peoc’h da viken. »
An eskobtiou all o deuz goulennet ivez aotre da ober gouel Jeann d’Arc. Ar gouel-ze a vezo great d’ar zul goude ar Iaou-Bask. Kanet e vezo neuze en hon ilizou oferen Jeann d’Arc. Kerkent ha ma teuaz euz Roum ar c’helou e vije lakeat Jeann d’Arc e renk an dud eüruz, ar joa, al levenez a oue gwelet o para var tal an oll Fransisien, hag o c’haloun a oue leun a anaoudegez vad evit ar Pab a roe d’or bro eur merk nevez euz e garantez.
D’an 18 a viz ebrel eo e vezo enoret Jeann e Roum, a verke ar c’heleier. « Deomp eta da Roum, » a lavaraz tud Frans. Hag e zeont a villierou. Eskibien Frans a ioa 67 anezo ; e Roum d’an 18 a viz ebrel 1909 ne veze gwelet nemed tud euz Frans ; var a leverer, e zoa 40.000 pe var dro.
Iliz veur sant Per e Roum a zo braz spountuz p’e gwir e deuz 187 metr hirder hag e zeuz dindanni tri dervez arad (15.160 mètres carrés). Mad, leun oa d’an 18 a viz ebrel. Kempennet brao oa an iliz ; pallennou ruz hag alaouret a ioa staget oc’h ar pilierou ; gwelet a reat ivez taolennou kaer livet varno buez ar verc’hez, e mouesiou, Orleans saveteet, ar roue kurunet e Reims, e maro dre an tan e Rouen.
Da naver hanter e zeuz emgavet e iliz sant Per 14 kardinal, 80 eskob, meur a hini euz senatourien ha deputeed Frans, ganto o chelpou trikolor. Len a rer skrid ar pab a ro aotre da lakaat Jeann d’Arc var roll an dud eüruz. Neuze eo dizoloet an daolen a ioa a Zioc’h kador sant Per hag a ioa livet varni skeuden Jeann d’Arc en e zav, gant e armou hag e baniel ; en dro dezi sant Mikeal, santez Katell, santez Mac’harit, hag eur maread a elez ; euz e fen e za bannou, skinou a sklerijen a deu da veza skeduz kerkent ha ma zeo alumet ar goulaou elektrik.
D’ar mare-ze, an oll a zant o c’haloun o lamet en o c’hreiz gant al levenez ; hiniennou ne c’hellont ket miret da strakal o daouarn, mes buan eo great dezo eana, rak en iliz eo red tevel. An Aotrou Touchet, eskob Orleans, a goumans gant an Te Deum, ar c’hleier a zoun evit rei da anaout d’ar bed eo enoret hirio Jeann d’Arc gant an Iliz. Pebez joa, pebez laouenedigez evit tud Frans ! An dour a deue euz an daoulagad. O Jeann, pedit evit ho pro a gar kement ac’hanoc’h !
Da c’houde eo kanet an oferen, oferen ar plac’h eüruz Jeann d’Arc, hag evel m’oa dleet, an Aotrou Touchet, eskob Orleans, eo a ganaz an oferen genta en enor da Jeann d’Arc.
Dioc’h ar pardaez, da 5 heur, Hon Tad Santel ar Pab a ziskennaz e iliz sant Per evit enori ha pedi Jeann d’Arc. Oc’h e c’hedal e zoa 22 kardinal, 80 eskob ha leun an iliz a dud. Ar Pab a iea goustadik, azezet evel m’eo ar c’hiz en eur gador douget var o diouskoaz gant tud gwisket kaer kenan. Dre ma zea, e roe e vennoz. Pa emgavaz e kichen aoter sant Per, e tiskennaz evit enori ar plac’h eüruz. Neuze e oue kanet an Hymn da Jeann d’Arc ha da c’houde roet benediksion ar Zakramant, adarre gant an Aotrou Touchet. Da c’houde ar Pab a zistroaz d’e balez evel m’oa deuet, hag an dud a ieaz er meaz euz a iliz sant Per ; ne an kounac’haint morse ar joa o deuz bet en dervez-se.
Ar Pab a oue mad kenan e kenver pelerined ar Frans. Ouspen an dro ma teuaz da enori Jeann d’Arc, e tigemeraz anezo eur veic’h all c’hoaz e iliz sant Per. An Aotrou Touchet, eskob Orleans a reaz dezan eur brezegen gaer meurbed evit e drugarekaat euz ar pez en doa great evit Jeann d’Arc hag ar Frans, ha lavaret dezan pegen stard e talc’haz hag e talc’ho bepred ar Frans d’an Iliz santel katolik, da gador sant Per.
Ar Pab a respountaz e gallek ; len a reaz e-unan, a vouez huel, ar pez en doa skrivet var baper. Trugarekaat a reaz eskob Orleans hag an oll Fransisien da veza diskleriet a vouez huel e karent ar Pab, e sentfent ato outan evel m’o deuz great beteg-hen kristenien Frans… Ar Frans, eme ar Pab, e deuz great traou braz ha kaer evit an Iliz… ar Frans, bro a feiz krenv, leun a dud a galoun enni… nag a oberou a garantez er vro-ze ; nag a dud euz ar Frans a zo eat da brezeg an Aviel d’ar broïou pell hag o deuz roet o buez evit relijion Jesus-Krist… Bet e c’heller karet ar Pab, karet an Iliz ha karet ar vro. Ha zoken gwella tud zo er Frans hag e leac’h all eo ar re a zo gwir gristenien gatolik… Ar re a c’houarn ar vro a dle lezel an Iliz e peoc’h, ha n’e ket ober brezel dezi, klask miret outi da ober vad d’an eneou. M’ar greont brezel d’an Iliz, e z’int tud kriz, hag an dud-se ne vezint ket karet, doujet gant o c’henvroiz. Marteze e c’hellint ober aoun d’ar re all, o lakaat da blega dre nerz, mez karantez evito ne vezo ket… Bezit ato sentuz evel hirio ouz an Iliz, ouz ar Pab, neuz forz petra emgavo… Laouen E vezimp, kristenien Frans, ma stourmoc’h, a zindan baniel Jeann d’Arc, evit « ho relijion hag ho pro… » Kemeret a reomp perz er joa ho peuz hirio oc’h enori hag o pedi Gwerc’hez Orleans, an hini a ziframaz gwechall ar Frans euz adre daouarn ar Zaozoun hag a viraz evelse outi da drei kein da Roum, d’an Iliz katolik… »
Gwir a lavare ar Pab. Eur c’hant vloaz benag goude maro Jeann d’Arc, Bro-Zaoz a ieaz da brotestantez. Anez Jeann d’Arc, marteze ivez ar Frans a vije eat da brotestantez varlerc’h Bro-Zaoz deuet da veza mestrez en or bro.
Goude m’en devoue ar Pab roet e vennoz da belerined Frans, p’edo o tistrei d’e balez, o tremen e kreiz tud Orleans a ioa ganto eun drapo trikolor, ar Pab a grogaz en drapo hag a bokaz dezan. Neuze, daoust ha ma z’edont en iliz, an oll en em lakeaz da strakall o daouarn, ha ne oue ket gellet miret outo. An hini a gavo dezan o deuz great fall, n’en deuz nemet tamall ar Pab.
En dervesiou varlerc’h e oue great c’hoaz goueliou kaer e Roum evit enori Jeann d’Arc, eun triduum e iliz sant Loïz ar Fransisien. Eun dervez, ar brezegen a oue great gant eskob sant Die, a zo Domremy en e eskobti ; eun dervez all gant eskob Orleans ; eun dervez all gant arc’hesbop Reims, ar c’hardinal Luçon ; eur brezegen a oue great ivez gant eun Italian, eskob Tivoli.
E peb leac’h e zeuz bet laouenedigez o velet ar Pab oc’h enori Jeann d’Arc. Eskibien Bro-Zaoz o deuz digaset eul lizer kaer da eskibien Frans evit lavaret dezo e kemerent perz en o joa. Tud Bro-Zaoz eo o deuz devet Jeann d’Arc. Mes ra vezo ankounac’heat ar pez zo bet great gwechall. Hirio e Bro-Zaoz Jeann n’e deuz mui enebour ebet hag an oll a zo laouen o velet hano ar verc’hez santel gwalc’het evit mad ha savet huel. Ra vezo savet hueloc’h c’hoaz : setu ase petra c’houlen eskibien ha katoliked Bro-Zaoz. Ra zeuio Jeann da lakaat ar peoc’h gwirion etre an diou vro.
E eskobti Kemper.
Aotroun’ Eskob Kemper, an Aotrou Duparc, en e lizer evit Koraïz 1909, en doa pedet an dud da lakaat drapoiou oc’h o ziez d’an 18 a viz ebrel, hag e lavare d’ar parresiou n’o doa ket a dro da ober gouel Jeann d’Arc en dervez-se, da c’hedal eun dervez all. Selaouet eo bet mouez an Aotroun’Eskob. D’an 18 a viz ebrel en darn vrasa euz ar parresiou e oue great gouel Jeann d’Arc. Mall a ioa : n’oa ket a c’hoant d’a c’hedal. An tiez a ioa leun a zrapoiou, ti ar paour evel ti ar pinvidik ; en ilizou e oue great ar brezegen ha kanet kantikou evit meuli Jeann d’Arc, ha dioc’h an noz e prenesier an tiez oa eun dudi gwelet ar goulaou o lugerni. E meur a barrez e oue great prosession ar goulou hag ivez tantesiou evel da c’houel sant Ian, sant Per, pe zant patron ar barrez.
E Kemper, e iliz veur sant Kaorantin kempennet kaer, ha leun a dud enni, da 8 heur dioc’h an noz, an Aotroun’ Eskob a reaz eur brezegen dispar evit meuli Jeann d’Arc. N’oa ket eat da Roum, rak nevez bet oa o velet ar Pab. Abalamour da ze Kemperiz o deuz bet ar blijadur d’e glevet o tisplega dirazo buez Jeann d’Arc. Epad eun heur e choumaz er gador, mez an heur-ze a dremenaz buhan, rak eun dudi oa klevet an Aotroun’Eskob o komz divarben gwerc’hez Orleans.
Pa deuaz an noz, e oue plijadur ivez o velet an tiez e kear sklerijennet en eun doare kaer meurbed : an eskobti, presbital sant Korantin, hini sant Vaze hag eur maread a diez all a ioa brao kenan : hiniennou o doa goulou elektrik, re all bouji e leternou paper a bep seurt liou : ruz, gwen, gwer, melen, trikolor. Ar c’haera taol lagad, a gav d’in, a ioa divar bount an Hospital : ac’hano e velet skol sant Yves, skol santez Anna hag al Likès, skol sant Visant a Baol, e peb hini anezo ouspen ugent prenestr sklerijennet.
Hag evelato red eo lavaret ar virionez pen da ben, daoust pegen kasaüz eo ar virionez da glevet. E Kemper e zoa kalz goulaou, kalz drapoïou : ne zoa ket awalc’h goulskoude. Meur a di, tud vad enno, n’o doa na drapo, na goulou. Ha perak ? Abalamour, var a leverer, ar re a zo oc’h ober kem-werz ne gavent ket mad enori Jeann d’Arc var digarez ma verzont traou d’an oll, hag an oll, siouaz ! n’emaint ket evit Jeann d’Arc. Digaresiou ha ne dalvezont netra ! Daoust hag e zaïo nebeutoc’h a dud d’ho ti, ma tiskwezoc’h e zoc’h kristen ? Daoust hag al lezen gristen ne zesk ket d’an den beza honest ? Nan, nan, n’e ket mad kaout aoun oc’h anzao ar feiz. An hini a zo kristen a dle en diskwez eb mez ebet, kemeret skwer var Jeann d’Arc. N’e ket hounnez e doa mez o tiskuez e feiz !
Er c’heariou bian, avad, hag er parresiou var ar meaz eo eat mad kenan an traou. Eno an oll o deuz enoret Jeann d’Arc, hag eb aoun ebet, evel gwir gristenien. Oc’h peb ti drapoïou ha zoken oc’h an tiez var ar meaz, oc’h an tiez kuzet e kreiz an douarou. Red e vije henvel oll parresiou eskobti Kemper, rak diez braz eo rei ar priz kenta, ken brao eo bet ar gouel e peb parrez, koulz lavaret. Ar skoliou kristen ivez, sklear eo, ar re vraz, ar re vian, o deuz meulet Jeann d’Arc gwella ma c’hellent. Jeann d’Arc, beillit var eskobti Kemper en deuz diskwezet kement a garantez evidoc’h, en deuz great goueliou ken kaer evit oc’h enori, en deuz pedet kement ac’hanoc’h !
En eskobtiou all euz ar Frans e zeuz bet great ivez, e peb leac’h, goueliou braz evit enori Jeann d’Arc. Ar goueliou kaera, evelato, evel m’oa dleet, a zo bet great e Orleans. Evel m’eo bet lavaret hueloc’h, bep bloaz, d’an 8 a viz mae, e vez great eur brosession evit digas da zounj e oue saveteat ar gear da genver an dervez-se gant Jeann d’Arc. Er bloaz-man e oue great eun triduum da genta ; eur maread a eskibien a deuaz da Orleans evit prezeg hag evit kemeret perz er brosession a oue kaeroc’h eget biskoaz, daoust ha ma ne deuaz ket ar zoudardet, rak difennet e oue outo gant ar ministr.
E Rouan e oue great gouel Jeann d’Arc da genver an deiz ma oue devet var blasen ar C’hoz-Marc’had, 30 a viz mae, ha kalz a dud a deuaz ivez d’ar gouel-ze. E Reims, da viz guere e oue ivez goueliou euz ar re gaera.
Mez re irr e vije komz euz kement zo bet great e Frans evit enori Jeann d’Arc. Ar pez a ranker da lavaret eo e zeuz bet levenez e peb leac’h, rak e peb leac’h Jeann a zo karet ; ha penaoz ne vije ket ? Tremenet e deuz e buez oc’h ober vad d’an oll, vad d’e bro. Ar Fransisien a anavez mad kement-se ha ne deuint morse d’en ankounac’haat.
Ha Jeann d’Arc a gendalc’ho d’ober vad d’e bro. Pedi a raïo evidomp ha lakat a raïo da zisken varnomp bennoz an Aotrou Doue. Setu petra dle da c’houlen diganti kristenien Frans.
Ha divezatoc’h, fizians on euz, an Iliz a Zavo hueloc’h c’hoaz hano Jeann d’Arc. Goude m’e devezo Jeann great daou virakl nevez, eskob Orleans, pe eun all, a c’hello goulen ma vezo lakeat var roll ar zent er Baradoz. An Iliz, leun a furnez, a gemer ato e amzer. Poueza mad a ra peb tra. Evelse ar proses evit lakat Jeann d’Arc var roll an dud eüruz a zo padet meur a vloaz. M’ar gra daou virakl nevez, miraklou braz, goude ma vezo goulennet e lakat var roll ar zent, e vezo great a nevez ar proses pen da ben, ha goude beza pouezet mad adarre peb tra ha pedet an Aotrou Doue, ar Pab a lakaio anezi e renk ar zent, hag e vezo gellet lavaret : « Santez Jeann d’Arc, pedit evidomp » hag e vezo gellet lakat var an aoteriou e skeudennou. Hirio ne c’heller lavaret c’hoaz nemed : « Jeann d’Arc, plach eüruz, pedit evidomp. »
Mes, evel a veler, abaoue an 18 a viz ebrel 1909 e c’heller e enori, e fedi ; er great on euz hag en ober a reomp a greiz or c’haloun :
Petit evidomp, pedit evit ar Frans.
- ↑ Evel m’eo bet diskleriet, er gentel genta, Jeann ne oa ket bet er skol ; setu perak e rea eur groaz e traon al lizeri skrivet en he hano.
- ↑ ar ger Nedelek a verke guechall ar brasa levenez, abalamour ginivelez Hor Zalver, e noz Nedelek, e deuz digaset laouenedigez d’ar bed oll.
- ↑ Lod a lavar e oue dallet Jeann eur pennad ; ha n’e ket souez. Iaouank evel ma zoa, skuizet, dinerzet, torret e fen gant ar vourrevien, ne vele ket mui sklear, ne c’huie ket petra rea, hag e reaz eur groaz var ar paper kinniget dezi, rak kaout a rea dezi edo o vont da veza lakeat e prizoun an Iliz, e leac’h ma vije merc’hed en dro dezi.