| ◄ Ann Duk a Vourdel krouadur. | 1830. Banked ar Faven. Revolusion. | Charles X a guita Bro-Franz.| ► |
Eur skrivaignour leun a spered, ha n’en deuz ket a vez o tiskouez he anaoudegez vad e kenver he vadoberourien didronet, hag a laka he holl c’hloar da choum feal d’ezho, en deuz great d’e-omp eun danevell kaer divar benn eul lein vraz a oa bet e palez ann Teoleri d’ar c’houec’h a viz kenver gouel ar rouanez. Ann Duk a Vourdel a c’hoariaz eur roll ker kaer e barz er banked-se, ma vezo dà gant pep unan kavout ama da lenn e brezounek danevell ann aotrou Nettement.
« Brud a rea pep tra dre ar rouantelez, ha bugale vihan Herri IV, dastumet ouc’h ar memes taol, evel tud euz ar memes ti, a ziskoueze neuze kement a unvaniez ma rea vad d’ar galoun ho gwelout ; hevelep menoz e fead gouarnamant, hevelep esperans var ann amzer da zont. Ann devez-se a oa eur fest braz evid ann holl, mes dreist pep tra evid ar vugale, pere en em laouennee e gortoz da veza, ar weach-se da vihana, kuit a bep orbit, ha distak diouc’h lezennou ho deskadurez a brinsed.
Enn dro d’ann daol roeal-ze ho pije gwelet da genta Charles X, den koz hag enoruz, pehini a gare bepred diskouez ar vadelez euz he galoun a dreuz d’ann huelded euz he garg. Var he zorn deou e oa azezet ann Itroun ann Dukez a Orleann, mamm euruz da eur vanden vugale koant, iac’h, pinvidik. Enn tu all, ann Itroun ann Delfinez, Dukez a Angoulem disher a vugale siouaz ! hag en em zic’haoue diouc’h
ann diouer-ze enn eur gemerout da vipien ann holl dud ezommek ha diseuruz. Grek brudet dre he gwall-euriou, ha bepred huelloc’h eget-ho ; grek kalounek er brasa danjeriou, ha bepred trec’h d’ezho ; tremenet e deuz kammed ha kammed traounien ann holl zaelou, hag arruet eo ken huel er vertusiou, ma renk brasderiou, hag enoriou ar bed plega ho fenn dira-z-hi. Enn he c’hichen edo ann aotrou ann Duk a Orleann, divezatoc’h Loeiz Felep ; Charles a gomze alies euz al le a fealded a douaz he-ma d’ezhan pa oant ho daou harluet e meaz ar vro, var aochou pell ha dianaf ; hevelep a oa neuze ho gwalleuriou, hevelep ho esperanz. Goudeze e teue ann Itroun ann Dukez a Verri, ken euruz, kel laouen ker kaer dre’n abek d’he mab ; patrounez ar skianchou hag ann dud a ijin ; buez ha levenez ar vro, ne wele neuze dira-z-hi nemet enoriou hag eurusted o tont, ha ne divije ket lavaret e tlie, hep dale, peorien ann hospital e devoa savet enn he c’hastel a Rosni, koll ho mamm hag ho madoberourez, ha mont da glask ho boed e leac’h ma helchent dre ar vro. Arabad eo d’e-omp ankounac’haat enn hon taolen ann aotrou ann Delfin, Duk a Angoulem, nag ann Demezell a Orleann c’hoar Loeiz Felep, na bugaligou he-ma, ker koant ha kel laouenn, ann Duk a Chartr, ann Duk a Nemours, ar Prins a Joinvill, ann Duk a Aumal ; nag he ziou verc’h, nag ann Demezell a Verri, c’hoar Herri, ker gae, ker spereduz ker grasiuz ; hogen miromp hor gwella taol lagad evid eur c’hrouadur all, pehini a ia da c’hoari eur roll ker kaer e kreiz ann daoliad tud-se ann huella a oufet da welout bikenn.
Bet eo ar c’henta meuz, bet eo ann eil, hirnez ar vugale a zo barr ; ann doujanz hep ken ho dalc’h e paouez. Er fin deut eo ann termen a-geid-se gortozet ; daoulagad ann holl a ia var arbenn ann offisour a daol, pehini a zigas enn eun disk arc’hant, ha goloet gand eul liennen wenn, ar pemzek tamm kouign, euz a bere unan, hag unan hep ken a hell rei eur gurunen. Ann Duk a Aumal, dre he wir a iaouanka, a zo karget da gas ann tammou tro ann daol ; hag hen ober a ra skanv hag iskuit, o kaout sonj da viret unan evit-han. Peb unan en em hast da glask ha da anaouet he chans, a bep tu e sav klemm ha safar, rak pevarzek Roue a geuzia d’ho c’hurunen gollet. Eur c’hrouadur hep ken a zo deuet ruz-glao, ha na lavar ger ; ne ket lavarout e ve nec’het na luiet gand ar garg a zo digouezet gant-han, mes ne fell ket d’ezhan diskar he geferourien dre eun tarz levenez ha na ve ket dereat. Koulskoude ar Roue nevez na hell ket choum pelloc’h dianavezet, hag ann Duk a Vourdel a zo embannet Roue, e kreiz ar straklerez daouarn ha iouc’hadennou ann holl. Neuze, var skouer ho Roue iaouank, ar vugale en em ro d’al levenez hep harz ebed ; ar Roue koz, ann Dukez a Verri a ra evel-d-ho, hag ann Delfinez, ar weach-se na glask ket derc’hel var-n-ezho. Eur rouanez a zo dija choazet, ann Itroun ann Dukez a Orleann eo ; hag al lein a denn d’he finvez e kreiz ar bommou c’hoarzin hag ar griaden-ma : ar Roue a ev, ar rouanez a ev ! laosket kant gweach gand ar vugale. Pa oa achuet ar pred, pa oa ann dud o vont da zevel diouc’h taol, Charles X a c’houlennaz eun tammik tao, ha beac’h awalc’h en devoa oc’h he gaout.
« Sir, a lavaras-hen d’he vab bihan, a benn pemp minuten ne viot mui Roue ; ho Meurded ha ne deus-hi urz ebed da rei d’in ?
— Eo, va zad koz, c’hoant am euz...
— C'hoant hoc’h euz,.... evesait ; e rouantelez frans ar Roue a lavar c’hoant hon euz, hag a wechou c’hoant ho deuz.
— Ha-ma, c’hoant hon euz e rafe d’e-omp hor gouarnour tri miz pae ouz hor pansion, a raok termen.
— Tri miz, Sir ! petra a reot-hu gant kemend a arc’hant ?
— Va zad koz, mamm eur zoudard kalounek unan euz ho kouardou, e deuz bet he zi devet nevez-zo gand ann tan-gwall, ha ne ket re arc’hant tri miz evid he zevel a nevez.
— Mad ! mad ! me en em garg a gement-se.
— Nann, nann, va zad koz, rak mar d-eo c’houi eo, ne ket me e vezo.
— Na petra a reot-hu hep argant epad tri miz ! —
— Esaat a rinn gounit arc’hant all dre va garedonou pere a baeit ato gand eun aked braz.
— Ah ! var gement-se e kountit ?
— Na petra ’ta, ha n’am euz-me ket va feorien da wiska ; rak peorien am euz evel m’ho deuz va mamm, ha va moereb. Oh ! great am euz va c’hount, hag kountant braz ounn ; pa am bezo roet daou bez a ugent real d’ar baourez-keaz euz a goat Boulogn pehini e deuz eur c’hrouadurik klanv, e choumo c’hoaz gan-en pevar real da ober va frins. »
Var a gomz-ze Charles X a vriataz he vab bihan, oc'h he starda var boull he galoun, a lavaraz a vouez huel : Eurusa Frans, mar bez bikenn Roue !
E doug ar memes miz kenver, ann Duk a Vourdel a c’houlennaz mont da riskla var ar gompezen dour a zo e kreiz jardin ann Teoleri, ha lezet a oe da vont. Evel ma choume ar zoudarded da zellet out-han var hed eun daou c’hant paz bennak, hen a c’houlennaz digand ar c’habitan, ann aotrou de Lamberti, perak na zeuent ket tostoc’h. Ann difenn eo kement-se, eme ar c’habitan d’ezhan. Ar prins a ziskouezaz e vije dà gant-han gwelout lod anezho o ruza gant-han var ar glerenn. Dont a rejont ; kalz anezho amparfal er vicher-se, na reent nemet koueza. Az prins a c’hoarze he walc’h gant-ho ; hogen ann taol c’hoarz kenta tremenet, ne vanke morse da c’houlenn out-ho ma ne oa bet droug ebet. Ann earik dous gand pehini e c’houlenne kement-se, hag ar pezouigou arc’hant a lakee e kuz e daouarn ar zoudarded, a ziskoueze mui-oc’h-mui ar vadelez euz he galoun.
D’ann ugent a viz ebrel, euz ar bloaz-se 1830, ann aotrou de la Villatt a glevaz eur c’helou trist ; eur gear divar ar meaz a oa bet rostet enn he fez enn he vro, departamant ar Wern. Mont a reaz kentiz da gavout ann Duk a Vourdel, hag e savaz etre-z-ho eunn diviz hag a zellez beza skrivet.
— « Va Frins, eur gwalleur braz a zo c’hoarvezet. — Oh ! va Doue na petra ’ta ? — Eur gear divar ar meaz ebarz ar Wern a zo bet devet enn he foull, ha meur a diad tud a zo kouezet er baourentez ar
vrasa. — Tud keaz maz int’ — Mar ve ann Duk e tro da gas eur sikour bennak d’ezho e rafe eun drugarez ar vrasa. — Na c’houlennann ket gwelloc’h ; hogen gouzout a rit penaoz arc’hant va garedonou evid ar miz-ma a zo gwestlet d'am feorien a Zant Kloud. — Petra da ober eta ? — Eur zonj a zeu d’in ; ma lakafenn muioc’h c’hoaz va foan, e halfenn gounit garedonou dreist-kustum, hag a rafe d’in eur c’hant liour bennak. — Ia ’vad, eur zonj vad hoc’h euz great. — Gwir eo, mes kement-se a ve re nebeud, red e ve d’in kaout da vihana daou c’hant liour, me ia da bedi ann aotrou Damas da rei d’in araok termen meur a viz euz va arc’hant-c’hoari (dek skoed ar miz a vije roet d’ezhan da zispign egiz ma kare). — Ia, mes n’hoc’h euz ket eveseet, ne choumo netra gen-e-hoc’h evit ho choantedigezou, ha pa dremenot e biou d’ar staliou a bemp kwennek var-n-ugent, ma teu c’hoant d’e-hoc’h da gaout eun dra bennak ? — Ha-ma, gant c’hoant me dremeno, hag e leac’h sonjal e c’hoariellou, e teuio sonj d’in euz ann dud ezommek. » — Ar Prins a redaz rag-eeun da gavout he c’houarnour, roet a oe d’ezhan arc’hant tri miz araok termen, hag epad tri miz n’e brenaz netra dre zivuz na dre faltazi. Nikun euz he gerent na roaz arc’hant d’ezhan e plas ann arc’hant en doa gwestlet d’ann ober kaer-ze a drugarez, evit ober d’ezhan santout penaoz ar blijadur da zoulaji ann dud enkrezet a zo sul vrasoc’h ma renker dioueri muioc’h dre’n abek da gement-se. Chetu aze ar c’henteliou a vije roet d’ar Prins, chetu aze ann had mad a vije taolet enn he galoun hag enn he spered.
E miz mae, epad ma edo he dad koz, Roue Naplez, e kastel Rozui e ti ann Dukez a Verri, ann Duk a Vourdel a dremenaz eiz devez er maner kaer-ze, hag a reaz meur a redaden-bale dre ar c’heriou tro-var-dro d’ezhan. Eunn devez ez eaz enn eun tiik divar ar meaz, ha, dare gand ann naoun, e c’houlennaz, hep beza anavezet, ha beza ez oa eun dra bennak da rei d’ezhan da zibri. Eur c’hrac’hik goz a gennigaz d’ezhan bara segal ha leaz ; ar Prins ho c’havaz mad tre. « Mamm goz, eme-z-han neuze d’ar vaouez, me garfe gouzout petra ho pe c’hoant da gaout d’ho tro. » — Va merc’h vihan eme-z-hi, a zo o vont da ober he fask kenta, hag e deuz ezomm a galz a draou. — Neuze ann aotrou Damaz a dostaaz out-hi, hag a lekeaz pevar loeiz-aour enn he dorn, enn eur lavarout d’ezhi : « Ann Duk a Vourdel eo hoc’h euz digemeret enn ho ti, hen eo a ro ann draze d’e-hoc’h. » Ar vaouez baour na ouie mui peleac’h e oa ; a veac’h ec’h hellaz ballouza eur gerik bennak evid he drugarekaat ; ar joa a drouc’he ar gomz d’ezhi.
Hep dale holl dud kear en em zastumaz enn dro d’ezhi ; hi a ziskoueze d’ezho ann aour, hag a zanevelle ar pez a oa c’hoarvezet. Mezevenet holl e oa gand al levenez, he zeod neuze ne oa ket liammet, me hen attest ; hag en em zic’haoui mad a reaz da veza choumet evel dilavar dirak ar Prins hag he c’houarnour.
D’ann nao a viz gouere, ann devez ma oe klevet e Paris e oa kemeret ar gear a Alger gand ar C’hallaoued ann Duk a Vourdel a c’houlennaz ober eun tan-ijin. Charles X a zigouezaz var dro eiz heur, ha rejimant ann Duk a Vourdel, he zaludaz dre ar griaden joauz : Bevet ar Roue ! Ann Aotrou de la Villat a reaz d’ar Vugale ober ann exersis ; ar pez a rejont iskuit ha klok. Goude-ze e oe tennet ann tan-ijin ; mont a reaz diouc’h ar gwella, ar strakl hag ann tennou a zigoueze e kentel. Ar banniel gwenn a nije a-uz d’ann tantad var veg eur berchen huel. Evel ma oe dare d’ar flamm he dizout, lod a felle d’ezho he ziskenn ; hag ann demezell a Verri da grial : Nann, nann, list hen da nijal, gand ar banniel gwenn, na hell drouk ebed c’hoarvezout e Bro-C’hall. — Ugen devez var lerc’h e tarzaz dispac’h dizeur mil eiz kant tregont !
Bugale Herri pevare ha Loeiz pevarzek a renk eur weach c’hoaz goulenn ann hent da vont er meaz euz ar vro, ha trei kein da rouantelez Frans, rouantelez gaer taillet var daolen ar bed gant klezeier ho zud koz, kresket, ronteet, kreveet dre ho dimiziou pinvidik, ha dre ho furnez o kontraji gand ar rouaned all ho amezeien. Hogen, penaoz eo bet diskaret e tri devez eur rumm rouaned a bevarzek kant vloaz ? Kement-se a zo bet eun dra souezuz a-walc’h evid tud ar broiou all, hag evit eleiz ac’hanomp-ni ; rak ar Vourboned a oa prinsed mad, hegarad, kalounek, boazet a rumm-da-rumm da zougen huel galloud ha brud ho rouantelez. Ho doare da ren
afferiou ar vro enn diaveaz a oa direbec’h, hervez ma ho deuz hen anzavet abaoue ho brasa enebourien. E mil eiz kant pemzek, pa gouezaz Napoleon Bonnapart, ar Vourboned a zistroaz divar hor bro ar brasa gwalleuriou. Ar brinsed unanet enn hon enep a oa deuet bete Paris. Treac’h d’eomp ar wech-se siouaz, e komzent huel. Ho dorn var galoun hor bro, ha taol chanz ar Vourboned eo a viraz na oe neuze rannet ar rouantelez etre-z-ho, evel ma felle d’ar Zaozoun he ober. Ker kent ha ma oa great ar peoc’h, Loeiz XVIII a gemeraz he renk evel he dud koz var ben oll roueed ar bed, ha Charles X var he lerc’h en deuz great ar memes tra. Gant budjet ar vro, pehini na dremenaz morse 900 million, ha pehini a ia hirio da zaou milliard. Ar Vourboned a baeaz d’ar brinsed unanet ho dic’haou brezel, d’ann noblans ho dic’haou danvez, hag aozet ilizou braz ar vro war bere e oa choumet bete neuze roudou heuzuz daouarn ar Republik.
Gand ho 900 million, ar Vourboned a ziframmaz ar Gresianed a zindan mestrouniez garo ann Turked, hag a zavaz eur rouantelez evit-ho. Tenna a rejont bro Spagn a dre daouarn he dispac’herien, ha lakaat a rejont var he dron ar Roue Ferdinand, taolet gant-ho enn eur prizoun-vrezel. Aljer a zo kemeret, dispignou ar brezel a zo paeet, ha tenzor ar rouantelez a ie bepred var gresk. Enn hevelep fesoun ma kennigas ar Ministr d’ar c’hamprou ann arc’hant a oa re, evit ober dre ar Vro henc’hou braz nevez, ha kaniou e leac’h ma oa ezomm. Great ho divije hep kresk ebed var ar gwiriou, ann holl labourou hon euz paeet a c’houdevez ken ker. E fead frankiz pe liberte, biskoaz ne oa bet ker braz ebars ar vro hervez testeni al liberaled ho-unan. « Anzavomp, eme Benjamin Constant, ne ket bet morse Bro-C’hall dieupoc'h, na frankoc’h var-n-ezhi eget ne d-eo hirio. »
Gant kemend a vadelez, a furnez hag a enor euz a berz ar Vourboned, perak eta eo bet savet etre ar bobl hag hi ? Ar bobl a zo bet troumplet, netra ken ! Tud fallakr a droe da zrouk kement mad a rea ar Vourboned, hag ar bobl en deuz kredet d’ezho.
Pa viraz ar Vourboned na vije rannet, na vije boulc’het zo ken rouantelez ho zud koz, ann dud fall a lavare d’ar bobl : Digaset int da vistri var-n-hoc’h gand ar brinsed a ziaveaz, ha paet mad ho deuz ar re-ma, o lezel gant-ho ar broiou braz gounezet gant Bonnapart ha staget ouz rouantelez Frans. Ec’hiz pa n’ho divije ket ar brinsed unanet kemered enn dro ar broiou-se, abarz digouezout gant Paris !
Pa zave ar Vourboned rouantelez Gresia, pa dennent a Roue Ferdinand euz he brizoun, ann dud fall a lavare d’ar bobl, ne reant kement-se nemed dre urz ar Rouaned all, hag evel mevellou d’ezho ; ne reant kement-se nemed evit kreski niver ar Rouaned ha gwaska mui-oc’h-mui ar bobl.
Na var brezel Aljer, pet tra n’ho deus hi ket lavaret evit mirout na vije great, ha pa oe digouezet ar c’helou euz hor gounid burzuduz eno, pet gaou na embannent-hi ket evit mastari hor gloar. Pobl a Frans, pobl re gredik, chetu petra ho deuz great hoc’h alvokaded var ho meno, evit koll ho rouaned. Oc’h ho c’hlevout, Charles X na rea mui netra vad. Chench a reaz ministred teir pe bedeir gwech da glask plijout d’ezho, kemer a reaz da vinistred tud zo ken euz ar memes menosiou gant-ho, ha na c’hounezaz netra, ar c’hlemmou, ann tamalou, ar geier a ie bepred var gresk. Var ar fin, a Roue keaz a vennaz skei eun taol kre, enn eur zougen pevar gourc’hemen hag a henvele beza kountrol d’ar Vamm-lezen (la Charte), hag eno hep ken eo bet faziet.
Ar rumm ministred choazet gant Charles X d’ann taol diveza, ha var-ben pere edo ann Aotrou Polignac, a lekeaz al liberaled da grial forz. Hanad a oa, var ho meno, e felle d’ar Roue terri ar c’houarnamant konstitusionel, pa gemere da guzulierien tud hag a oa bet a viskoaz enebourien touet da eun hevelep gouarnanamant. Ann trouz hag ar safar a rejont a daolaz difizianz hag aoun memes etouez ar gwella fransizien. Kambr ar gannaded, da lavarout eo daou c’hant unan-varn-ugent kannad enep kant unan ha pevar-ugent, a ziskleriaz d’ar Roue ne oa ket a unvaniez etre ar gambr hag he vinistred. Ar roue, pehini e gwirionez ne glaske nemet ober evid ar gwella, ha ren hervez lezen ar vro, o sonjal e oa ann enebiez-se euz a berz ar gambr eun taol great c’hoaz gand al liberaled, a respontaz : Na zistroinn bikenn var ar pez am euz great. Hag eleac’h kemeret ministred all ar gambr eo ann hini a dorraz.
Neuze ar Roue a skrivaz he-unan eul lizer d’ann oll Fransizien, evit esaat ho difasia, hag ho zenna diouc’h ann difisianz hag ann aoun-ze hadet enn ho zouez gant tud fall ; lavarout a reaz gronz e felle d’ezhan kenderc’hel a grenn ar vamm-lezen... Poan gollet, he gomzou a zo troet da fall gand al liberaled, hag he wella mennosiou tamallet e gaou. Ann Eskibien var ar fin, mes re zivezad, a zav ho mouesiou enn tu gand ar Roue ; embann a reont he lizer enn ho eskoptiou ha pedi a reont ar bobl kristen da selaou ho Roue ha d’he harpa. Mes al liberaled ho zamall ivez, hag a embann penaoz ann eskibien na reont kement-se nemed evit digas ann Deog enn dro ; hag evit ma vezo daskoret d’ann iliz ar c’hoajou hag ar madou braz a oa d’ezhi gwechall. Hag ar bobl a Frans eur weach c’hoaz a gredaz gwelloc’h d’ann dud a bluen eget d’ho eskibien. Ann daou-c’hant unan-var-n-ugent kannad, ha kalz re all euz ar memes mouez gant-ho, a oe kaset enn dro d’ar gambr. Ann taol-ze a reaz nec’het ar Roue mad Charles X, hag ar pevar gourchemen dizeur a oe douget.
Kenta gourc’hemen : Frankiz ar voulourez a zo lammet evit eunn nebeud amzer.
Eil gourc’hemen : Kambr ar gannaded a zo torret.
Trede gourc’hemen : Ar gambr ne vezo mui savet nemet gant kannaded ann departamanchou. Ar guiriou a rai ann elektourien a vezo hep ken ar gwiriou diazezet war ann douarou, hag ann tas.
Pevare gourc’hemen : Elektourien ann arrondissamanchou a raio mouez d’ar c’houec’h a viz gwengolo ; re ann departamanchou d’ar seitek ; ha kambr ar gannaded a zigoro d’ar c’houec’h var-n-ugen.
Ha beza en devoa ar Roue ar gwir da zougen ar gourc’hemennou-ze pe n’en devoa ket ? Ann dra ne ket barnet c’hoaz evit mad ; lod a lavar : ia ; lod a lavar : Nann ; hervez ma klevont ha ma tisplegont ann artikl pevarzek euz ar vamm-lezen. Hogen ann darn vrasa a zalc’h eo bet eat ar Roue re bell. Galloud en devoa evit gwir da ober gourc’hemennou diouc’h ma c’houlenje mad ar vro ; mes nann gourc’hemennou hag a dorre lezennou. Hogen ann trede gourc’hemen douget ama uhelloc’h a dorre hag a chenche lezen ann eleksionou.
Ne felle netra ken da enebourien ar Roue. Sevel a reont kentis da lavarout : Charles X a zo eat enep he c’her, torret en deuz ar vamm-lezen, ne d-eo mui hor Roue ! skrivagnourien ar c’heleier en em guzul e ti Labord ; skolaerien ar studi-alvokad a gas da lavarout d’ezho int prest da rei dourn d’ezho. La Faiett ha Lafitt a zired da Baris d’en em lakaat var benn ann dispac’herien. Lafitt a daol c’houec’h kant mil liour d’ar bobl ha d’ann offisourien vihan, evit ho gounit, La Faiett a ra offisourien gant paotred koz ar c’hward nasional ha gant skolaerien ar skol politeknik, hag ar brezel a darz e ruiou Paris.
Ann darn vrasa euz ar gannaded a oa neuze e Paris, a zalc’he bepred evit Charles X. Goulenn a reant ma vije kaset eur re bennak euz ho fers d’he gavout, evit en em glevout gant-han, rak ho c’houstianz a lavare d’ezho, penaoz ar Roue ne glaske nemed ober evid ar gwella. Hogen al liberaled dreist penn na felle ket d’ezho klevout komz a gement-se. Gouzout awalc’h a reent penaoz ann dra-ze en divije dalc’het a zao ann dispac’h, digoret ken kaer evit-ho. Dre ruiou Paris ann dispac’herien a c’houneze eaz awalc’h, pa eo gwir ar zoudarded na dennent var ar bobl nemed en despet d’ezho, hag hepken evit difenn ho buez. Evit lavaret mad, ne oa nemet ar gwarded Suis hag a denne da vad var ann dispac'herien ; ha kouskoude d’ann devez kenta, eiz var-n-ugent a c’houere, e oe dare d’ezho beza bet trec’h d’ar Barizianed. Evid ar re-ma, n’oufer ket lavarout peger kriz en em ziskouezjont e kenver ar zoudarded, dreist pep tra ar c’hos krenn-baotred. Gwelet ez euz bet unan euz ar re-man o vont da gavout eun offisour, diou bislolen kuzet enn he c’hodellou ; hag erru beteg enn-han, hel laz var al lec’h, dre dreitourez. Souezet eo ann den o welout c’hoaz peger buhan ha pegen eaz e oe kemeret gand al livastred-se daou balez hor rouaned, al Louvr hag ann Teoleri. Eur paotr a c’houezek vloaz a bignaz dreist ar porastel e palez al Louvr hag a zigoraz ann or d’ar re all. M’ho lez da sonjal pet laeronsi pet dismeganz a oe great eno neuze ; da beurachui ho reuz e lekejont eur c’horf maro var dron ar Roue.
Koulzkoude daou Ber a-frans ann Aotrou Dargout hag ann Aotrou Semonvill a glask dre ma hellout ober eur gevredigez bennak etre ar Roue ha La Faiet ; da gement mad a lavarent, hema na responte nemet ar gomz ma : Re zivezad eo ! Mes, eme ann Aotrou Dargout, ar Roue, kerkent ha ma en deuz anavezet ar wirionez, en deuz en em hastet da lemel he c’hourc’hemennou, ha da derri he Vinistred ; henvel a ra enn ho lec’h aotronez Mortemart, Kazimir Perier ha Gerard. — Lafaiett a ra van da c’houlenn kuzul digand ar re a zo enn dro d’ezhan hag a respont evel ken : « Re zivezad eo, n’euz mui leac’h d’en em glevout. »
Diwar neuze ec’h ehanaz ar brezel e Paris. Ar Roue a oa en em dennet da Rambouillet gand he c’hward roeal hag ann nebeudik soudarded choumet feal d’ezhan. Dija eur rumm kannaded ha gant-ho ann aotrou Tiers, ho doa great eur skrid-embann da lakaat Loeiz Felep, Duk a Orleann, da Letanant Braz var ar rouantelez. Ar re furra euz ar gannaded a felle d’ezho bepred distrei da Charles X, gant ma roje he c’her da zerc’hel lezennou ar rouantelez ; lod all a c’houlenne en divije ar Roue great dilez euz he gurunen e kenver ann Duk a Vourdel ; La Fit a gomze lakaat Loeiz Felep da Roue. D’ann divez en em glevjont da genniga da Loeiz Felep ar garg a Letanant braz euz ar rouantelez. Loeiz Felep a gemer ar garg-se, var ali Talleirand eskop torret, ha neuze eo e lavaraz ar Prins-se ar gomz-ma ker brudet a c’houdevez : « Hiviziken ar vamm-lezen a vezo eur wirionez. » Mont a ra gand ar gannaded ha pennou ann dispac’h d’ann ti-kear, hag eno La Faiett, oc’h he ziskouez d’ar bobl, a lavaraz : « N’oufemp ket kaout gwelloc’h republik eget he-ma. » D’ann deiz kenta a viz eost Charles X he-unan a hanvaz ann Duk a Orlean Letanand Braz ar rouantelez, hag a lavaraz d’ezhan digerri ann diou gambr a-benn ann dri, ha pourvei ar gwella ma hellje da ezommou kenta ar vro. Antronoz Charles X hag ann Duk a Angoulem a reaz ann dilez euz ar gurunen e kenver ann Duk a Vourdel. Ha var gement-se Charles X a skrivaz al lizer-ma d’ann Duk a Orleann :
- « Va c’henderv,
« Evel Letanand Braz ar rouantelez, ho pezo da ziskleria d’ar Fransizien eo Herri V ho Roue. Lakaat a reot ar skrid-embann a gement-se etre daouarn kannaded ar rouaned all e Paris, ha rei a reot d’in da anaout, kenta ma hellot, eo bet kemeret va mab bihan da Roue. »
Ann diou gamhr a zigoraz d’ann dri ; ha dilez Charles X hag hini ann Duk a Angoulem e kenver ann Duk a Vourdel a zo skrivet var diellou ar rouantelez, ha sinet gant ann Duk a Orleann ha gant ar pennou all euz ar c’houarnamant pere ho doa gwir d’hen ober. Anzao a rejont eta Herri V evit Roue.
La Faiett o welout e kemere ann traou eun dro fall evit he Republik, a gas c’houec’h mil den da Rambouillet var lerc’h Charles X. Ar c’houec’h mil harros-se ne oant ket eur skopaden da c’hward ar Roue ; mes Charles X a bleg da ioul Doue ; difenn a ra tenna ; en em glevout a ra gant tud ar c’houarnamant nevez, hag ober a ra he zonj da guitaat evit ann deirved gweach rouantelez he Dud koz.
D’ar c’houec’h a viz eost, Berard a c’houlenn, e kambr ar gannaded, ma vezo asgreat ar vamm-lezen, ha lekeat Loeiz-Felep var ann tron. Antronoz e oe poezet ar goulenn-ze ha kavet mad. Daou-c’hant naontek kannad a roaz ho mouesiou evit-se. Kentis, hep gortoz grat-vad na mouez kambr ar Pared, ar gannaded a ieaz d’ar palez-roeal, ha Laffitt a lennaz da Loeiz-Felep mennoz kambr ar gannaded. Loeiz-Felep a vriata Laffitt, en em daol etre divrec’h La Faiett, hag ann holl da grial : Bevet ar roue !
Mes e kambr ar pared ann traou na gerzent ket ker buhan. Ann aotrou Chateaubriand a ziskouezaz eno « e oa ar gurunen d’ann Duk a Vourdel ; ha mar boa eun den ret da gaout, Herri V a oa ann den-ze, gwelloc’h pouez a oa enn-han, var he veno, eget e den all ebed. » Daoust d’he gomzou kre ha kalounek, kant pevarzek Par a roaz mouez d’a vennad kambr ar gannaded, ha da nav heur diouz ann noz e oe kaset ho diskleriadur da Loeiz Felep.
D’ann nao deiz euz ar miz, Loeiz Felep a ia d’ar gambr gant eul lid braz, hag a lavar dirag ar gannaded hag ar pared : « Kemer a rann ger-evit-ger, hag hep lemel netra, ar pez a zo douget e diskleriadur ann diou gambr, hag ann hano a Roue ar Fransizien roet d’in gant-ho. Toui a rann dirak Doue e virinn feal ar Vamm-lezenn gand ar chenchamant merket enn diskleriadur-ze, hag e reninn dre al lezennou hag hervez al lezennou. » Peur-c’hreat eo ann taol ! Ha setu ar fealded a ziskouezaz Loeiz Felep e kenver he genderv hag e roue.
Charles X a vennaz ma en divije ann Duk a Vourdel klevet euz a c’henou ann Aotrou Damas he c’houarnour, ar chenchamanchou braz ha souezuz a oa c’hoarvezet.
Ann Aotrou Damas a gemeraz gand doujanz ha teneridigez he skolaer roeal var he zaoulin ; a lavar d’ezhan e pe stad ema ar rouantelez, pegen maleuruz eo bet ar Roue, ha petra en deuz great evit digas ar peoc’h e touez he sujidi ; d’ann divez e lavar d’ezhan eo Roue, hag ema dalchet mui eget biskoaz da labourat hep ehan da veza eur Roue braz hag eur roue mad. Glac’haret bete gweled he galoun, ar c’hrouadur a skuill kalz a zaelou, a vriata he c’houarnour, hag a c’houlenn mont diouc’h-tu da gavout he dad-koz. Kerkent ha ma wel ar Roue, ar c’hrouadur en em strink etre he zivrec’h, a bok d’he zaouarn, oc’h ho glepia gant he zaelou, hag e silou gant evez ha doujanz aliou ar Roue koz tenereet