| ◄ Stad ar vro. - Ginivelez ann Duk a Vourdel. | Ann Duk a Vourdel krouadur. | 1830. Banked ar Faven. Revolusion.| ► |
An Duk a Vourdel a oa bet gourvadezet gand ann Aotrou de Bombel, eskop Amian, eunn heur goude ma oe ganet ; hag he hano a oe lekeat var gahier badianchou iliz Sant-Jermen he barres. Mab bihan Herri pevare, galved dre he c’hoad da ren var ar Fransizien, en em gave eno marteze etre hanviou daou grouadur paour. Rag dirak Doue hag hor Mam Santel ann Iliz, omp breudeur oll, paour ha pinvidik, ha netra ken. Tad Loeiz XVI ha Loeiz XVIII a roaz d’ar re ma pa oant c’hoaz bugaligou, eur gentel gaer var gement-se. Ann devez ma oe great enn ho c’henver lidou-braz ar vadisiant (Loeiz XVI en devoa neuze seiz vloaz hag he vreur Loeiz XVIII a oa gand he c’houec’h), ho zad a ziskouezaz d’ezho kahier ar badianchou, hag ho hanoiou skrivet eno var lerc’h hini mabik eur mecherour. « Guelet a rit, va bugale, eme-z-han, dirak daoulagad Doue ar stadou a zo kevatal, n’euz kem ebed entrez-ho nemed ann hini a laka eur vuez vertuzuz. Eunn devez c’houi vezo brasoc’h eget ar c’hrouadur-ma dirak daoulagad ann dud, hogen dirak daoulagad Doue hen vezo brasoc’h eged-oc’h, mar bez vertuzusoc’h. »
Lidou ar vadiziant vraz a oe great d’ann eil devez a viz mae 1821. Da gresteiz hanter, ar Roue a bignaz enn he garrons, gand holl dud he di, evit mont da iliz veur ann Itroun Varia. Ar ruiou, ann tachennou,
dre bere e tremene ann heul roeal, a oa goloet a dud ha na oa niver ebed d’ezho. Ar banniel guenn flourdilizet a nije var ann holl diez, hag a bep tu e tregorne kear gand ar griaden laouen : bevet ar Roue, bevet ann Duk a Vourdel ! Ar c’hrouadur a oe diskouezet d’ar bobl dre lec’h ma tremene, ar pez a greskaz c’hoaz ann danijen hag al levenez.
Garidou ann iliz hag al leac’hiou all lezet gand ar bobl a oe karget a barz dek heur. Var dro kresteiz e tigouezaz ann Duk a Orleann, he bried hag he c’hoar ann demezel Adelaïd. Kaset e oent d’ar c’hadoriou a enor aozet evit-ho e kichen tron ar Roue.
Pa oa digouezet ar Roue, ann Aotrou de Kelen, breizad ha ken-eskop ann Aotrou de Talleirand, arc’heskop Paris, a oe karget da zougen ar gomz d’ezhan. Ar Roue Loeiz XVIII a respountaz : « Hoc’h arc’heskop meurbed enoruz na oa ket evit kavout dereatoc’h den da ziskleria d’in he venosiou mad. Eur joa vraz eo evid-oun, e kreiz va c’hlenvejou, beza gallet dont da di ann Aotrou Doue evit kenniga d’ezhan va-unan map bihan Sant-Loeiz, krouadur rouantelez Frans, heritour va c’hurunen ha n’euz nemet-han. »
Ann Aotrou de Talleirand, arc’heskop ha kardinal, a reaz lidou ar vadiziant. Ar c’hrouadur a oe dalc’het gand ar C’hont a Artoa he dad koz, ha gand ann Dukez a Angoulem, ken enn ho hano ken evit Roue ar Sisilia ha Princes penn-herez rouantelez Naplez, he gerent tosta a du he vamm. Hanvet e oe Herri-charles-ferdinand-marie roet gant Doue.
Epad ar vadiziant, ann Dukez a Verri na ehane da boket d’he mab, o klask he lakaat da devel. Enn eunn taol en em lekeaz hec’h-unan da skuilla daelou. Eur zonjezon ankeniuz a stokaz enn he c’haloun, ar zonj euz he fried ker. Ann oll a zivinaz kement-se hag eleiz a ouelaz war eunn dro gant-hi.
D’ann divez, ann devez kaer a oe achuet dre eur largentez great gant ar C’honsail jeneral d’ar gear a Baris ; hanter kant mil liour a oe rannet etre mecherourien kear ar re ezommeka.
Ann oll Fransizien a oa kountant, bet ho devoa ho goulenn. Ar c’hrouadur, benniget gant Doue ha karet gand ann holl, a greske iac’h ha laouen. Da dri bloaz, e oe lekeat er memes skol gand he c’hoar, ha great d’ezhan deski he c’henteliou. Da bevar bloaz ar Prins a lenne koulz ha den ebed. Neuze e oe lekeat c’houec’h krouadur all da studia gant-han ar memes kenteliou, evit ma vije kendamouez etre-z-ho, ha ma’z ache gwelloc’h al labour. Eur jet, pe eur pezik olifant, a vije roet d’ar skolaer a responte ar guella ; hag ann hini a fazie enn he gentel a roe eur jet d’ann hini a helle he zifazia. Ha da bep mare e vije roet eur priz a enor d’ar c’hrouadur en devoa dastumet ar muia a jedou. Eunn devez ann Duk a Vourdel o veza great eur fazi, ar mestr a lavaraz d’ezhan rei he jet. E leac’h he rei gand dereadegez, ar Prins e sklapaz gand tearded ; « Prins, eme ar mestr, ha mad eo ar pez hoc’h euz great ? — Nann, eme ar c’hrouadur, fall am euz great. — Neuze eo ret d e-hoc’h rapari ho kwall-ober. — Na penaoz ? — C’houi ia dioc’tu da zastum ar jet-se, ha d’hen digas d’in-me a galoun-vad, enn eur lavarout hoc’h euz keuz da veza great ar pez hoc’h euz great. » Ar Prins a zentaz rak-tal, hag en em ziskouezaz ker sioul ha ken dous, ma oa bet eur pennadik araok tear ha froudennuz. Chetu penaoz, en em gemerent abred da rei eur pleg mad d’he spered.
D’ann deiz kenta euz ar bloaz 1824, ann Aotrou Barbé-Marbois, kenta prezidant euz a gampr ar C’honchou, a zeuaz da ober he lez d’ar Prinz, ha da zouheti d’ezhan ar bloavez mad. Ober a reaz d’ezhan eur brezegen hir, leun a genteliou filozofik. — Prins emezhan, evesait diouc’h ann dud-a-lez, ho meuleudiou a zo ken alies a bech stennet evit ho koll, etc. — Herri, pehini n’en devoa neuze, nemet tri bloaz, na glevaz netra er brezegen gaer-ze, hogen gwelout mad a reaz ear trenk ha kaled ann Aotrou prezidant : Sellit, eme-z-han d’he c’houarnourez, sellit ann aotrou-ze gwisket e du, nag ann ear en deus-hen da veza droug enn-han.
Eun devez, ann dra-ma a c’hoarvezaz e fin miz gwere, 1824, ar Prins o veza bet galvet var greiz he c’hoariou ha pedet gand he c’houarnourez da ober eun dra ha na blije ket d’ezhan, a laoskaz eun douaden bounner, eun hano Santel a zilammaz euz he c’henou, ha na dleeur da lavarout nemet pa vezeur ho pedi. Ann Itroun de Gontant a ziskouez he souez hag he displijadur var eun dra ken amzere ; ar c’hrouadur a anavez e fazi hag en em laka da ouela. « Gant piou eta hoch eus-hu desket ar c’homzou heuzuz-se, eme ar c’houarnourez ? — N’hellann ket he lavarout, eme ar c’hrouadur. — Na perak ? Gwall c’hourdrouzet e ve ! » Ann Itroun de Gontant, o kuza ann drid-kaloun e devoa ho welout he galoun-vad, hag o fellout d’ezhi kas ann amprou da benn, a lavaraz d’ar Prins : n’oun ket evit pardouni d’e-hoc’h eur gwal evel hen-nez, mont a reot da gavout ho mamm, evit en em glevout gant-hi var gement-se.
Ann Dukez a Verri, da behini e oa bet danevellet ann afer a-raok, a ziskouez eun ear rust ha nec’het. Goulenn a ra digand he mab, pehini euz tud he zi a zesk d’ezhan komzou ken argarzuz. Ar c’hrouadur a zalc’h mad, hag a lavar n’hen diskuillo bikenn. — Mad, eme ann Dukez, me ia d’ho kas d’ar Roue, hen-nez a oar ober d’e-hoc’h prezeg. — E gwirionez kaset eo ar c’hrouadur da gavout he eontr koz, Loeiz XVIII. Kentel a zo great d’ezhan ; eur faot, eme ar Roue, dija braz a-walc’h e genou eun den euz a douez ar bobl, a zo eun dra kabluz e genou eur Prins. Var gement-se Herri a zo asant, ha lavarout a ra grons ne vezo mui klevet ar seurt komzou-ze gant-han. — Mes, eme ar Roue, n’ounn ket evit lezel enn dro d’e-hoc’h ann den a zesk d’e-hoc’h traou evel-se ; piou eo ? Ar c’hrouadur a ouel e leiz he galoun, a c’houlenn pardoun digand ar Roue ; hogen er memes amzer e lavar c’hoaz stardoc’h-stard n’hen diskuillo ket. — « Eur faot kalz brasoc’h a rafenn, eme-z-han, ma venn kiriek e ve kaset kuit. — M’ar d-eo egiz-se ema ar bed, eme ar Roue, gand eunn ear glaz, choumit e pinijen a-dre va c’hador, ken n’ho pezo sentet ouz-in. » — Ar c’hrouadur a choum enn he zao a-dre ar gador, hep lavarout ger ; ken stard eo enn he ratoz, ken na ouel mui. Kredi mad a ra en devezo ann huel-gastiz (ar fouet) n’euz forz, gwell eo gant-han kement-se... A-benn eur c’hart heur ar Roue hen galv, her c’hemer var he zaoulin, hen stard var boull he galoun, o tiskouez d’ezhan he holl levenez divar benn he furnez, he galoun vad, ha nerz he spered. Herri a lavar c’hoaz eur weach ne gouézo mui ebarz eun evelep gwall, hag a zistro da gamprou he vamm. Kavout a ra var he hent ar mevel keaz, o krena c’hoaz gand ann aoun, e gortoz e oa da veza kaset kuit. Herri en eur vont e-biou a zach var he zillad hag a lavar d’ezhan goustadik, ha dre guz, gand aoun d’hen rei da anaout : Bez dinec’h, n’oud ket bet hanvet.
Me ho lez da zonjal pebez levenez en devoe ann den paour-ze. O veza n’en devoa mui aoun da veza kaset kuit, e teuaz he-unan d’en em ziskuilla, ha da rei da anaout eun taol ker kaer a nerz hag a vadelez aberz eur c’hrouadur ha na oa ket c’hoas pevar bloaz fournis. Ann Duk a Vourdel a zo bepred ar pez ma oa neuze, he spered hag he galoun n’ho deuz great nemet frankaat.
Eur pennadik goude-ze, enn eun devez a zighemer braz, ann Duk a welaz e touez ann dud chentil deuet d’al lez, eun itroun mac’haignet ha dic’hened braz enn he dremm. Kerkent ha ma he gwelaz, e lavaraz hep sonj hag a vouez kré : « Oh, va Doue, nag hi zo vil ! » Ann Itroun d’he Gontaut he c’hourdrouzaz a vouez-izel ; Prins, eme-z-hi, ar seurt traou-ze ne vent ket lavaret. — « Koulskoude, eme ann Duk gant beoder, gourc’hemennet mad hoc’h euz d’in lavarout bepred ar wirionez. »
Eun devez edo ho sellout ouz eur mecherour pehini a frote eur zal-studi great evit-han dindan ann amzer er meaz euz ann ti ; o welout e c’houeze ann den-ze ken a ziverre ann dour euz he dal, e lavaraz d’ezhan : « Torruz braz eo al labour-ze dioc’h ann doare ? » Me respont va Frins, eo stard da zigas tre. — Neuze ann Duk a c’houlennaz eul loïz-aour, hag oc’ he lakaat e dorn ar mecherour, enn eur ruzia gand ar blijadur e lavaraz d’ezhan : « Dallit, pa eo ken stard-se da zigas-tre ; chetu aze evit terri ho sec’hed ; C’houi evo d’am iec’hed. »
Enn he reoll-studi e oa eun dra ijinet kaer evid ober anezhan eur galoun-vad a zen. Ken alies gweach ma vije desket mad ar gentel, ha great al labour evel ma oa dleet, ar mestr a roe d’ezhan eur skridik, hag a c’halver garedon, e gallek : un bon. Bep miz e vije kountet ar garedonou, hag he dad koz Charles X ho faëe d’ezhan eur skoed pep hini. Ann arc’hant-se a vije lekeat enn eur c’houfrik a gostez, ha bep bloaz e vije prenet dillad gant-ho da wiska c’houec’h den koz ha c’houec’h krouadur euz a garter sant-Kloud. Da zerc’hent gouel sant-Herri e teuent da drugarekaat ar prins. Ann dra-ze a rea kemend a blijadur d’ezhan, ken na oa netra gwestloc’h d’he lakaat da studia. Pa vije gwelet eun tammik re avelek pe diakeduz, e vije lavaret d’ezhan : « Evesait, va frins, ho peorien her paeo. — Oh ! nann, eme-z-han kerkent, ne fell ket d’in kement-se. » Hag en em roe d’al labour gwaz eget biskoaz, evit gounit he c’haredonou.
He c’hoariou muia karet a oa, evel pa lavarfenn, ar c’hoariou-brezel. Ar vugale a studie war eun dro gant-han, ar vugale a heulie he genteliou jimnastik ; (ann hano-ze a rear d’ar skol e pehini e vez desket d’ar vugale, redek, lammet, gourrenn, mont var varc’h, etc) ; ar vugale ze-holl ha kalz re all ho doa savet etre-z-ho eur rejimant hanvet rejimant Bourdel. D’ann dervesiou braz e teuent d’ar palez gand ho gwiskamant-soudard, pehini a oa gwiskamant ar c’houard, Mab eur zoudard koz a zone ann daboulin, hag Herri a gare dreist-holl dougen ar banniel. Oc’h he welout enn doare-ze var benn he rejimant, ann Duk a Orleann, a dostaaz ouz ann Itroun de Gontaut, hag a lavaraz d’ezhi : « Me zo sur na gredit ket d’ar stad a rann ouz ar c’hrouadur-ze ; mad, gaou hoc’h euz, eur garantez ar vrasa am euz evit-han, ha mar bez leac'h, hen diskouezinn d’ezhan enn tu-all da gement a oufer sonjal. »
Pa na vije ket ar c’hezek evit choum enn ho zao, gand ar skorn, ar prins a ie gand he zoudarded var droad da Elize-Bourbon. N’euz fors pegen ien e vije, e choume ato dindan ann amzer. He vrasa plijadur a oa ober ar pez a c’halve ar Bivouak. (Bivouak a zo ar ged-noz a ra eunn arme pa vez tost ann enebourien). Eunn tan fagot a vije great e kreiz ar jardin, hag eur pot-houarn a vije lekeat da virvi ; avalou douar a vije poazet er ludu. Soudarded ar c’hastel a vije lezet da ober tro ar bivouak, ha pa’z eant e-biou d’ar prins, hen a rea d’ezho tanvaat he zouben, hag eva diouc’h he win. Alies e kase diouc’h he zouben d’ar Roue ha d’he vamm. Ar re-ma na vankent morse d’he c’havout mad-tre, a c’hoarze kalz gand azaouez ho c’habiten braz.
Eur zoudard euz a c’houard ar Roue, hanvet Andras, en devoa permission pe aotre da zerc’hel gant-han he vap oajet a bemp bloaz. He-ma a blije meurbed d’ann holl offisourien dre ma oa eur paotrik koant ha gwindr’éuz (espiègle). Eun devez, ann Duk a Vourdel, o welout ar c’hrouadur-ma armet ha gwisket evel soudarded ar c’houard, a c’hoantaaz hag a glaskaz lemel he fuzul digant-han. Hogen n’hellaz ket hen ober. Egile a oa ker pennaduz ha kerkoulz paotr hag hen. Ann histor na lavar ket ma oa bet taoliou dorn eil tu hag egile ; mes evel neket bet gourdrouzet ann Duk diwar benn he c’hoantedigez direiz, ez euz leac’h da gredi en doa bet he gentel digant ar zoudard bihan. Eur pennadik goude-ze he-ma a oe lekeat da ober gouard e kichen ar gampr e pehini edo kousket ann Duk a Vourdel ; hag he urz a c’houard a oa, na lezje den da vont tre. Ne oa ket c’hoaz pemp minuten a baoue ma oa enn he bost, ma tigouezaz ann Dukez a Verri, e sonch vad da welout he mab. Hogen Andraz a lavaraz d’ezhi gand ann ear ann dic’hoarsa : na dremeneur ket ! Hag e kroazaz ar vaïonetezen. Ann dro reud-se a blijaz tre d’ann Dukez ; c’hourzin a reaz kalz, ha kemerout a reaz ar c’hrouadur dindan he fatrouniez.
Dervez ar prins a oa kemeret penn da benn gand he studiou hag he oberiou all temzet diouc’h he oad. Da zeiz heur e save ; ha raklal e lavare he bedennou. He gentel katekiz hag hini ann histor santel a vije great ato araok lein. Goude-ze, da nav heur nemet kart, ar prins hag he c’hoar a ie da zemata ar Roue, ho mamm hag ho moereb ann Dukez a Angoulem. Cherou a Roue na vijent roet, nemet pa vije bet testeniou mad war aked ar prins, ha furnez ann Demezel ; hag er c’hiz-se e oant eun abek braz a gendamouëz evit ar vugale.
Goude ma vijent kentraouet evel-se ha kalounekeat dre garantez, e teraoue ar c’henteliou diesoc’h. Ann holl genteliou ze, roet gant mistri diouc’h ann dibab, a zigore spered ar prins enn eun doare souezuz.
Herri en devoa eur zabren great gand eun drenen mor-varc’h (baleine), ha gwennet enn arc’hant. C’hoari awalc’h a vije gand ar zabren-ze, ha meur a lestr prizuz, ha meur a das pourselin a oa bet taolet d’ann traon divar ar veselierou hag ann taoliou. Eun devez ma troe he zabren gand he zaou zorn evel ma ra ar foulc’herien pa vent o skei, e tizaz eur mevel war he voc’h, ken a redaz ar goad. Ann itroun de Gontaut pehini e doa gwelet ann taol, a lavaraz d’ar prins : « Ho sabren ama, mar plij gan-e-hoc’h ! — Nann, eme Herri, na roann ket va zabren da eur vaouez. — Aotrou ho sabren, a lavarann-me ! — nann, nann, ne fell ket d’in. » Hag hen d’ar red da gavout eun offisour a ioa eno, ha rei he zabren d’ezhan evel eur zoudard kalounek hag a fell d’ezhan da vihana savetei ann enor. Hag e lavaraz d’ezhan gand eun ear hag a lakee ann holl souezet : Va c’hamarad, kemerit va zabren. D’e-hoch-hu ? ma ia ! hogen da eur vaouez, nann, nann, bikenn.
Eun devez bennak goude, ann Duk a Vourdel o veza gand he c’hoar ebarz ar zall-vraz, eleac’h ema tron a Roue, hou-ma a glaskaz pigna var ann tron. « Nann, Demezel, eme Herri d’ezhi, choum awalc’h a reot, al lezen salik a zifenn kement-se ouz-hoc’h. » Pemp bloaz a oa Herri neuze.
Pa oa tost ann Duk a Vourdel da vont enn he zeiz vloaz, ar Roue, he dad koz, a vennaz rei d’ezhan eur gouarnour, e leac’h he c’houarnourez. Teurel a reaz he choaz var ann aotrou ann Duk Mahe a Vontmorancy, ann honesta den marteze a oa neuze enn he rouantelez. Hogen ann den fur ha santel-ze na hellaz ket mont enn he garg. O veza great he bask d’ar iaou-gamblid, ez eaz da wener ar groaz goude kresteiz da ober he bedennou d’ann iliz ; hag eno ec’harz treid ann aoter e oe skoet enn eun taol gand ar maro. Mervel a reaz daoulinet var bazennou ann aoter d’ann deiz ha d’ann heur ma varvaz he Zoue.
Ann aotrou Rivier a oe hanvet da vont enn he leac’h. Eur mignoun da he-man o veza skrivet d’ezhan evit diskouez d’ezhan he genlevenez war ar merk kaer-ze a fisianz roet d’ezhan gand ar Roue Charles X, ann den fur-ze a respontaz : « Diskouez a rit d’in, eme-z-han ho kenlevenez, va disc’hlarit kentoc’h, klemmit ac’hanoun. Ar garg huel-ze a dle beza eur beac’h pouner meurbed, pa z eo gwir e lavare anezhi ann aotrou mad a Vontmorency ; — eun enor eo divent, ha re da veza doujet ; spounta a ra va zempladurez, hag enkrezet holl eo va c’houstianz gand-hi. — Evid-oun-me, dienkrez awalc’h ounn diwar benn ann deskadurez en devezo va skolaer, rak ann eskop gwisiek a zo hanvet gand ar Roue evit beza he vestr-skol a zo gwestl d’am zikour e pep tra ; kouskoude va lod labour a zo c’hoaz re bounner evid-oun. Evid eur garg evel houn-nez, fealded neket awalc’h, ret eo c’hoaz beza stard hep rustoni, gouzanvuz hep fin, ijinuz ha spered holl. Spountet ounn gand ar gefridi a zo fisiet enn-oun ; pedet am euz ar Roue d’am divec’hia, ha neket bet falvezet d’ezhan. Goulennet am euz digant-han ma her gourc’hemenche d’in, hag en deuz lavaret d’in : N’her gourchemenninn ket d’id, hogen pijadur a ri d’in oc’h he c’hemerout. Sentet am euz ; n’a m euz ket gallet mirout da lavarout d’ar Roue, e vije bet gwelloc’h gan-en choum kabitan he c’houardou, hag hen en deuz respountet d’in : Mad ! Ar garg-ze ec’h euz great evid-oud, gra hou-ma evid-oun me. Penaoz herzel ouz komzou evel-se, deuet euz a c’henou eun hevelep prins. N’en deuz ann den netra da ober nemet ober ar pez a c’houlenn, hag en em westla d’he zervicha ha dre vuez ha dre varo. »
Ann aotrou ann Duk a Rivier a oe lekeat enn he garg d’ar bemzek a viz here 1826, enn doare-ma : He huelded Roeal, ann Itroun Dukez a Verri, a zigasaz goude ann offeren, ann Duk a Vourdel d’ar gabinet-kuzul. Ann Itroun ar veskountez de Gontaut a zavaz neuze, a gemeraz ar c’hrouadur dre ann dorn hag he gasaz e kichen ar Roue. Ar Roue enn eur lakaat etre daouarn ann Duk a Rivier ann tenzor prisiuz-se da viret, a lavaraz d’ezhan ar c’homzou-ma gand eur vouez daouhanteret dre ann deneredigez : « Duk a Rivier, rei a rann d’ehoc’h ar brasa merk a oufenn da rei euz va fisianz enn hoc’h, hag euz ar stad a rann ac’hanoc’h ; fisiout a rann enn hoc’h, evit he ziorren, krouadur ar vadelez a Zoue, ha krouadur rouantelez Frans. Sur oun e lekeot da ober dleadou ho karg kemend a aked hag a furnez ma ho pezo gwir da vikenn war va anaoudegez vad, war hini va holl gerent, ha war hini ann holl fransizien. »
Ar Roue a droaz neuze ouz ann ltroun de Gontaut, hag a lavaraz d’ezhi : « Dukez a C’hontaut, ho trugarekaat a rann euz a greiz va c’haloun, euz ar boan hoc’h euz kemeret da rei he zeskadurez kenta d’ar c’hrouadur ker-ma. Kendalc’hit, ha kasit da benn deskadurez ar grouadurez all-ma, ken tost ivez d’am c’haloun, hag ho pezo eur gwir nevez var va anaoudegez vad. »
A-daleg ann deiz-se ann Duk a Rivier a lezaz he labouriou all hag he voasiou pemdisiek, evid en em rei enn holl d’ann holl da zleadou he garg nevez. He genta preder a oe studia mad temz-spered he skolaer ; evesaat da betra e oa douget ; en em rei he-unan da anaout d’ezhan, ar pez a oa hel lakaat d’he garout. O veza gwelet en doa da ober gand eur c’hrouadur beo-buezek ha froudennuz, e lekeaz he holl studi da hencha ann derijen-ze etrezeg ar mad. Pa na helle ket dont abenn ouz he skolaer o komz ouz he spered, ar mestr fur a glaske tu ar galoun, hag eno e vije ato selaouet. Enn doare-ze ann Duk a Rivier a boanie noz-deiz da lakaat he labour da dallout, rag eur prins diorrenet pe savet mad a zo unan euz ar brasa donezonou a oufe Doue ober da eur vro.
Ne oe chenchet netra e reolen-vuez ann Duk a Vourdel. He c’houarnour o veza merzet e oa he skolaer aounik, daoust d’ezhan da veza beo-buezek, a lekeaz he studi da ober d’ezhan koll ann tec’h-se, ha deuet eo a-ben da ober anezhan eur paotr hardis ha dizaouzan. Eunn devez ma oa ret tenna eun dant d’ezhan, ar c’hrouadur a ziskouezaz eun tammik melkoni, evel pa en divije bet aoun da gaout drouk. Penaoz’ta, eme he c’houarnour, eur grenadour euz a c’houard ar Roue, eur c’horonal-hobregour (colonel de cuirassiers) a rai daoulagad du evid eur c’hoariel evel-se ? ker kent Herri a gennigaz he c’henou, hag he zant a oe tennet hep na lavaraz grik.
Ann dervesiou kenta ma oe lekeat pistolennou etre he zaouarn da zeski tenna gant-ho, ar prins a zarre he zaoulagad hag a droe he benn pa’z ea ann tenn er meaz. Lavaret a oe d’ezhan penaoz eur brezelour a renk sellout ato dira-z-han, ha mirout diouc’h pep keflusk ; A-walc’h a oa ar gomz-se ; a c’houdevez Herri a denn evel eur zoudard koz.
Eunn dra, ha ne-ket bet danevellet mad awalc’h gwech ebed, a ziskouezo penaoz Herri a Vourbon a ouie, euz a vihanik, pegen huel ha pegen enoruz a oa ann hano a zouge. Lavarout a reant ho c’hentel a histor, he c’hoar hag hen. Pa oant digouezet gand ren Franses I, ha war gount ar c’honetabl a Vourbon, ar mestr a c’houlennaz digant Herri : — Pe hano a rit-hu d’ar c’honetabl-ze pehini a drahisaz Bro-C’hall ? Herri na respontaz netra. Ac’hanta, prins, eme ar mestr hen ankounac’heat hoc’h euz. — Respont ebed. — Me ia d’her goulenn digand ann Demezell. — Ah ! eme ann Duk a Vourdel, gand terrijen, sonj awalc’h am euz, hogen ne fell ket d’in hel lavarout. — Na perak kement-se ? — Ar pez en deuz great a zo heuzuz. — Gwir eo, mes ann histor a lavar ann drouk evel ar mad. — N’euz fors, re a goust d’in lavarout ann hano-ze : hogen gouzout a rann petra da ober ; he c’hervel a rinn ann drouk konetabl ; rak bikenn na hellinn henvel Bourbon eunn den hag en deuz trahiset Bro-C’hall. » Chetu aze spered ann Duk a Vourdel, chetu aze he galoun.
Penn kenta ar bloaz 1828 a oe eun amzer a c’hlac’har evid ar prins iaouank. He c’houarnour, evit pehini en devoa ar garantez ann denerra, a gouezaz klanv, ha klanv da vervel. Hogen ann Denchentil leal-ze na ehanaz evel ken da evesaat he skolaer roeal. Bemdez e c’houlenne kelou euz ar prins ; ha red a oa renta kount d’ezhan bemdez euz ann implich a rea ar c’hrouadur euz he amzer, hag euz ar gounit a rea enn he studiou. Goulenn a rea alies digant Herri he-unan mar oa bet he vistri kountant anezhan. Herri a respounte ia pe nann, gand ar frankiz ar vrasa. Ha pa vije fall ar respount, ann hini klanv a lavare d’ezhan gand kunvelez : « C’hoant hoc’h euz teufenn da vad, ne ket ’ta ? Mad, bezit fur ; chetu aze ar wella fesoun da rei d’in ar iec’hed. Ha-ma, eme Herri, mard-eo evel-se eo, besit seder ne vezo ket a leac’h d’en em glemm ac’hanoun mui. »
Klenved hir ar gouarnour a roaz tu d’ar skolaer da ziskouez meur a weac’h he galoun vad ; ar galoun vad-se pehini a zo evel lod-digouez he holl gerent. Diou gomzik euz ar re vrava, hag enep-kaer ann eil d’eben, a rei da anaout he garantez tener ha birvidik ; ho gervel a helleur : spered he galoun, o veza klevet en devoa bet he c’houarnour eur wall nozvez hag e teue gwall stard var-n-ezhan, ar Prins a gemeraz nec’h hag a zeuaz tavedek ha tenval. Ar Brinses iouank he c’hoar a glaske, dre ma helle, he laouennaat : « Mad ! eme-z-han d’ezhi, greomp hirio c’hoariou ha na reont plijadur ebed. » Eunn devez all, he c’houarnour eilvet o veza lavaret d’ezhan ez ea guelloc’h gand ann aotrou a Rivier : « Gwir, gwir ? eme ar Prins, ma ! Neuze ’vad goulaouadur e pep leac’h (illumination générale), ha kentiz ec’h ellumaz kement goulaouen a oa er zall. » Edo neuze kresteiz.
Al lealla euz ann dud chentil, ar gwella euz ann oll dud, mignoun brasa Charles X, ann Duk a Rivièr a varvaz evel en doa bevet, e gwir gristen. Ar roue evit diskouez ar stad a rea anezhan, a vennaz ma vije lekeat ar iouanka euz he vugale er memes skol gand ann Duk a Vourdel.
Eur pennadik goude Charles X o veza klevet ez oat var vare da lakaat e goulou ardamesiou (les mémoires) ann Duk a Rivier, a ziskouezaz enn divije great plijadur d’ezhan ho lenn he unan abarz ma vijent moulet. Ann aotrou Barbançois gouvernour eilved ann Duk a Vourdel en em gargaz d’ho lakaat dirak he zaoulagad. Herri o veza gwelet ar paperiou-ze etre daouarn he c’houarnour eilved, a c’houlennaz digant-han, petra oa ann dra-ze. « — Buez eunn den hag hoc’h euz karet euz a greiz ho kaloun. — Piou ’ta piou ’ta ? — Buez ann duk a Rivier. — Oh ! mad, roit ho d’in, me fell d’in ho dougen d’am zad koz va-unan. » Ha kentiz e kemeraz etre he zivrec’h ar paperiou pounner a-walc’h ha diez da zougen. Enn eur vont euz a dinel Marsan da dinel Flor, e kouezchont meur a weach digant-han. He c’houarnour eilved o veza klasket he zizamma o lavarout d’ezhan e oant re bounner, Herri na fellaz morse d’ezhan ho lezel : Nann, nann eme-zhan, list-ho gan-en, pounner int, gwir eo, hogen pounner int evel aour.
Ann aotrou ar Baroun a Zammas a oe roet da c’houarnour d’ann Duk a Vourdel, e leac’h ann aotrou ann Duk a Rivier. Klask a rea evel egile hag ober a rea kement a oa mad da zigor spered ar Prins ha da welaat mui-oc’h-mui he galoun. Bep sul reiz, e renke ar Prins iaouank dont, evel evit beza barnet, dirak ann Aotrounez a oa karget d’he ziorren, hag eno e vije lennet d’ezhan ar skrid pemdiziek euz ar pez en divije great epad ar zizun.
Ar Prins iaouank a wele eno, evel enn eur mellezour, ann drouk hag ar mad en devoa great epad ar zizun ; silou a rea ar veuleudi pe ann tamall diouc’h ma en divije dellezet, hag er c’hiz se e felle d’ezho he voaza abred da glevout ar wirionez.
Eun devez ann Duk a Vourdel o tigouezout e Bagatel, a c’houlennaz digand he c’houarnour, enn eur ziskenn euz ar c’harronz, ma n’en doa ket gwellet, e balli ann Elizee, eur vaouez baour o skuba ann hent, gand eur c’hrouadur var he c’hein, hag eun all var he breac’h. Ann ear a gemeraz ar Prins, o c’houlenn kement-se, a ziskoueze oll vadelez he galoun. — « Eo, eme ar gouarnour, gwellet am eus-hi. — Doare he deuz eme ar Prins, da veza enn dienez, ha c’hoant am euz da rei eun dra bennak d’ezhi. Va frins, ho ialc’h a zougann bepred gan-en, evit soulaji ann dud ezommek, chetu hi ama. » — Ar Prins a gemeraz eul loeiz-aour, hag hel lekeaz e dorn ann offisour a oa e gouard, o kemenn d’ezhan he rei d’ar baourez-keaz-se. Pa zistroaz ar Prins euz he dro-vale, ann offisour a reaz he gefredi. — « Ha-ma, eme ar Prins, ha bet e-hi kountant ? Petra e deus-hi lavaret ? Va Frins respontet e deuz evel ma ra ann oll beorien all, lavaret e deuz e pedje Doue evid-hoc’h, hag evit kement hini ma hoc’h euz karantez evit-han. — Oh ! Ho ! eme ar Prins, gand beoder, ret e vezo d’ezhi neuze pedi evit ann oll fransizien, ha n’e devezo mui tamm amzer da skuba, ar baourez-keaz !... Oc’h he gwellout ken ezommek, c’houi dlie beza lavaret d’ezhi ne c’houlennenn pae ebed enn eskemm euz ar pez a roenn d’ezhi. »
He blijadur vraz, pa’z ea da Zant-Kloud a oa mont da welout skolach ar Vreudeur. Er bloaz 1829 e c’houlennaz he unan ma vije prenet gand he arc’hant al levriou a vije roet e priz d’ar vugale, ha mont a reaz he-unan da roïdigez ar prizjou. Krouadur mad ! Na ouie doare e oa hen-nez he gimiad diveza da vugale ar beorien. Lakaat a reaz he-unan ar c’hurunennou var benn ar re ho doa gounezet, ha lavarout a reaz da beb unan geriouigou leun a spered hag a laouenedigez. Ar geriou mad-se a rea sul-vuioc’h a blijadur d’ar vugale ma ho c’hlevent, euz a c’henou eur Prins krouadur evel-d-ho. Gwelet hon euz e meur a zarvout, edo ar Prins douget braz da rei, ha da rei gant largentez. Ann doug-ze a dall kalz, ha na helleur ket zoken tremen hep-hen ebarz er renk huel e pehini e oa lekeat gant Doue. Evit eur prins, rei ha rei kalz ne ket beza forann eo, hogen beza prins. Eur Roue krin pe biz a zo gwalen tud he amzer.
Epad ann arzao studi, pe mar kirit, epad ar vakansou, e vije kaset ann Duk iaouank da welout ar micheriou, al labouradegou, ar c’hazerniou, ar c’hlandiez, hag al leac’hiou all brudet, ken e Paris ken tro-war-dro. Enn holl droiou bale-ze, ar Prins en deuz great ha lavaret meur a dra hag a ziskouez gwell-pe-well he spered hag he galoun vad ; mes re hir a vo danevella pep tra. Eun dra hep ken a skrivinn c’hoaz da gloza ar bloaz 1829. Pa na vije ket ar Roue nag ann aotrou ann Delfin (an Duk a Angoulemm) er palez, d’ann Duk a Vourdel e vije da rei ger ar gedour (mot d’ordre). Eunn devez eta ma oant ho daou ezvezant (absents), ann aotrou Damaz a lavarat d’he skolaer lakaat evez war ar pez en devoa da ober. — « Sonjet am euz, eme Herri d’ezhan. — Pez komz eta hoc’h euz klasket da rei ? — Bremaik her gouiot. » — War gement-se ec’h arruaz ann offisour gouard da c’houlenn ger ar gedour. Herri a ieaz var he arbenn. Ann offisour a stou he benn, hag ar c’hrouadur, o sevel var veg he dreid, a lavar d’ezhan enn he skouarn : Frans, fealded.