| ◄ Ar Vourboned er gear a Brag. | Ar Vourboned e Goritz. Maro Charles X. | Beachou ann Duk a Vourdel. ► |
MARO CHARLES X.
Deuet e oa hanter miz here pa erruaz ar Vourboned e Goritz. Tostaat a rea ar goanv ; eun avel ien-sklas a zavaz euz a du ann hanter-noz ; ann erc’h a gouezaz epad meur a zevez ; ann holl en em zantaz kalz pe nebeut euz ar c’hemm amzer-ze, c’hoarvezet enn eun taol. Charles X he-unan na gavaz chenchamant ebed enn he stad ker iac’h ha biskoaz. Koulskoude gwelout a reat var-n-ezhan e komze aliesoc’h euz ar maro ; e komze aliesoc’h euz a Vro-C’hall, ha gant mui a deneredigez eget ne oa boazet da ober ; he gomz a zeue evel daouhanteret, hag ann daelou a zeue enn he zaoulagad. Maro unan euz he zervicherien ; maro ann aotrou Chabrol, bet ministr dindan-han ; maro Roue ar Saks, he vignoun hag he gamarad a oad, a daolaz enn he spered eun dristidigez hag eur velkoni digustum : Da c’houel ann holl zent e reaz he zevosionou. Antronoz e heuliaz penn da benn ofis ann anaonn, ha kan ann Dies iræ a douchaz he galoun mui eget n’en devoa great bete neuze. Distro enn he balez, e tisplegaz dirak he vugale vihan meur a wersad euz ar proz kaer-se, hag e lavare d’ezho evel eur c’hrouadur, ar zonjou mad a oa deuet enn he spered epad ma ez oat oc’h he gana. « Ar c’homzou-ma : Recordare, Jesu pie, quod sum causa tuœ viœ, Ho pet envor, o va Jezuz, ez ounn bet kaoz d’ho peach poaniuz, ar c’homzou-ze, eme-z-han, ho deuz karget va c’haloun a fisians daoust peger braz pec’her ounn bet. » Neuze o tistrei ouz he dud all a ioa e kichen eno e lavaraz : « Ar zonj euz ar maro a zo eun dra talvoudek braz evit ar zilvidigez : hon lakaat a ra da evesaat var hon holl oberiou, hag e kreiz hor poaniou e tigas d’e-omp frealzidigez. »
D’ar bevare a viz du, gouel Sant Charles he batrom, e teuaz riou ha krinien d’ezhan epad ann offeren. Na hellaz ket mont da leina gand he dud ; goude lein e teuaz d’ar zal vraz hag e lavaraz d’ezho : « Gwall c’houan ounn ; mes c’hoant am euz bet dont d’ho kwelout, ha d’ho trugarekaat evit ar gwestlou hoc’h euz great evid-oun hirio. »
Euz a neuze ar c’hlenved a ieaz var wasaat taol-ha-taol. Ar c’hoant teurel a zeuaz d’ezhan, gant ar c’hlaz enn he izili, ar c’holera a oa gant-han. Ann aotrou Bougon he vedesin a c’houlennaz ma vije roet dioc’h-tu he zakramanchou d’ezhan. Ar c’hardinal Latil o tostaat ouz he wele, a gomzaz d’ezhan anezho, ha Charles X ho goulennaz he-unan gant hast. Goude he govesion e kaozeaz eur pennadik gand ar c’hardinal. « Ho trugarekaat a rann, eme-z-han, va mignoun ker, d’e-hoc’h e tleann ar zentidigez am euz bet e kenver bolontez Doue epad va buez, hag ar peoc’h a gavann brema dirag ar maro ; oh ia ! kalz a dleann d’e-hoc’h. » Respont a reaz he-unan da bedennou ann nouen, hag o veza ma taole da bep mare, e oe lavaret d’ezhan ne vije ket sakramantet e viatik ; gouzanv a reaz ann diouer-ze gand he zentidigez a vepred. Savet a oe eun aoter enn he gampr evit ma vije lavaret ann offeren dira-z-han. Ar Roue a c’houlennaz he heuriou, hag a heuliaz pedennou ann offeren, epad ma ehane gwaskadennou ar c’hlaz. Goude ann offeren, ann aotrou Frayssinous pehini a zave he-unan euz a glenved, a zeuaz da gomz gand ar Roue koz var he eternite. Digas a reaz sonj d’ezhan euz he drubuillou tremenet, pere a droe brema e levenez hag e fisians. Komzou mad eun den ken helavar a daole var ene ann hini klanv ar balzam eoliek-se, roet gant Doue d’ar relijion gristen evit dousaat d’he bugale ho zermen diveza. Ar Roue a responte da bep tra gant sioulded ha gant he holl spered vad.
Hag eun arvest kaer awalc’h a oa gwelout eun eskop hag eur Roue a bevar-ugent vloaz ho tiviz gant sioulded var ar vuez peur-baduz, e c’harz eur bez hanter-zigor. Ehan a rejont da gaozeal eur pennadik ; ar Roue a zistroaz enn-han he-unan, a bedaz evit Bro Frans, hag he bennigaz, evel ma vennig eun tad enn he dremenvan eur c’hrouadur meurbed karet. Ha pa lavaraz ann eskop d’ezhan pardoni abarz mervel d’ar re ho devoa great kement a boan d’ezhan, e respontaz : « Pell-zo em euz pardonet d’ezho, hag ho fardoni a rann c’hoaz brema a greiz va c’haloun. Ra rai Doue trugarez d’ezho ha d’in-me siouaz ! »
Ann Duk a Vourdel hag he c’hoar, ann daelou var ho dichod, a felle d’ezho briata ho zad koz eur weach c’hoaz. Ar medesin en devoa goulennet ma vijent pelleat diouc’h ann hini klanv, rak aoun en doa na vije staguz ar c’hlenved ; mes Herri a ziskleriaz a grenn penaoz netra er bed na virje out-han da ober ar pez a c’hourc’hemenne neuze he garantez : ann Demezell Loeiza a reaz hevelep respont. Ar Roue koz a bokaz eta d’ezho gant kalz a deneredigez. Ar vugale a ieaz var ho daoulin, hag a Roue, enn eur astenn he zaouarn var-n-ho, a lavaraz gant eur vouez hag o ioa beac’h oc’h he c’hlevout : « Doue r’ho pennigo, va bugale, Doue r’ho tiouallo ! Baleit dira-z-han dre hent ar wirionez... n’am ankounac’hait ket.... pedit awechou evid-oun ! »
Var ann abardae-noz e teuaz esoc’hik var ar Roue, hag e c’houlennaz digant ann aotrou Blacas mar boa hen eo en devoa sonjet ar c’henta rei he zakramanchou diveza d’ezhan ? — « Nann, Sir, eme ann aotrou Blacaz, ann aotrou Bougon eo en deuz ho goulennet. Mad, mad, eme ar Roue, dà eo gan-en klevout en deuz great Bougon he zlead a vedesin, ugent vloaz zo en deuz roet he c’her d’in her graje. »
Da zeiz heur diouc’h ann noz e krogaz adarre ar c’hlaz enn-han. Koll a reaz ar gomz, hogen he spered vad a choume bepred gant-han ; meur a weach epad ann noz e vouschoarzaz d’ann Duk ha d’ann Dukez a Angoulem, hag enn eun taol e kouezaz enn he basion.
Ann aotrou Frayssinous, gand daou velek all ann aotrou Jocard hag ann aotrou Trebuquet, a lavaraz pedennou ann tremenvan. Ar Roue na helle mui respont, mes gwelet a rent enn he zaoulagad ha var he zremm e kleve ar pedennou, hag e kemere pers enn-ho. Goude holl, he boaniou na ziskouezent ket beza kriz na gwall denn, ar maro a zeue d’ezhan evel ma teu ar c’housket da eur beachour skuiz. Ne oa ket gwelet zo ken peur e tennaz he alanad diveza.
Da eun heur goude hanter noz, ann aotrou Bougon a ziskleriaz e oa ar Roue o vont da dremen. Ann holl a gouezaz d’ann daoulin. Ann Duk a Angoulem a choukaz he benn e kichen penn he dad. Ann Dukez a ioa choumet enn he sao, he daouarn e kroaz ha stardet ann eil ouz egile. Lavaret ho pije e oa hi eo a rene ar c’hlac’har roeal-ze. Da eun heur hanter ann aotrou Bougon a reaz sin d’ann aotrou Blakaz, pehini o stoui etrezek ann Duk a Angoulem a lavaraz a vouez izell eur ger bennak d’ezhan. Neuze ar Prins a glozaz gant doujanz daoulagad he dad, hag hirvourdou ann Dukez, o tidarza, a reaz da anaout e oa echu pep tra.
Evelse e varvaz ann diveza euz a vreudeur Loeiz XVI ganet e Versaill d’ann 9 a viz bore 1757, ha maro e Goritz d’ar 6 a viz du, 1836. — Ann Dukez a Angoulem o welout e oa c’hoaz ar vugale ebarz ar gampr, a lavaraz neuze : « Epad ma veve ar Roue, va niz en deuz great ar pez en doa da ober, o choum ama enn he gichen, d’in-me eo brema da virout ne choumo mui enn eul leac’h hag a hell beza danjer evit-han, he gas kuit rak tall a fell d’in. » Hag ez eaz he-unan d’he gas d’ann ti ma edo o choum enn-han, er penn pella euz ar gear.
Interramant Charles X a oe great d’ann unnek a vis du diouc’h ar mintin. Ar gear a Goritz a roaz d’ezhan ann holl lid a hellaz da lakaat. Ann Arc’heskop, gand ar gloer hag ar venec’h a bep urz, a ieaz da zevel ar c’horf d’ar palez. Peorien a oe lekeat da zougen ar goulou braz, hag a reaz evel gward d’ann hini a oa bet ker mad enn ho c’henver. C’houec’h marc’h sternet e kanv a gase goustadik ar c’harr. A dre ar c’harr e teue ann Dunk a Angoulem hag ann Duk a Vourdel, enn ho mintili kanv. Var ho lerc’h e teue ar Fransizien a ioa neuze dre ar vro, ha goude, pennou kear gand ar bobl ha na oa niver ebed d’ezhan. Ann Dukez a Angoulem hag ann demezell Loeiza, kuzet enn eul litrin ebarz ann iliz veur, en em gavaz enn interramant. Pa oe kanet ann ofis ebarz ann iliz veur, e oe kaset ar c’horf da leandi menec’h Sant Franses, ha besiet eno enn eun douaren dindan ar c’heur, da c’hortoz ma plijo gant Doue lakaat he sperejou ar Fransizien digas ho Roue koz etouez he dud da zouaren Sant Denis Paris.
Evel-se e oe peurc’hreat interramant ar Roue Charles X, gand eul lid e gwirionez roeal, mes nann siouaz gant lidou koz rouantelez Bro-C’hall. Eno ne oe ket klevet ann harod a ganv o krial teir gweach dioc’h-tu : Maro eo ar Roue ! maro eo ar Roue ! maro eo ar Roue ! Eno ne oe ket gwelet banniel braz Bro-C’hall o stoui goustadik beteg ar bez, hag o sevel enn eun taol e kreiz ar griaden laouen : Bevet ar Roue ! Ar pez a ziskoueze penaoz ma renke ar rouaned mervel, ar rouelez ebarz ar vro ne varve morse.
Pa oe klevet e Bro-C’hall e oa maro Charles X, ann holl a ziskouezaz ho devoa keuz d’ezhan ; ann holl a zamantaz he blaneden galet da veza maro ken pell diouc’h he vro. Ann holl a rea he veuleudi, ar re zo ken ho devoa roet dorn d’he gas er meaz euz ar vro, na lavarent mui nemet mad anezhan. Eunn dra hep ken a oe remerket gand ann holl ; he gerent, ar re a rene neuze enn he bales, na rejont ket a ganv d’ezhan. Koulskoude den ebed var ann douar na reaz kement a vad d’ezho hag en devoa great Charles X. Aoun a gemerjont n’ho divije displijet da eur rumm dud, hag e tisplichont d’ann holl.