Buez ann Duk a Vourdel Herri V/1872/Kentel.
Al levr-ma ne ket great evit beza lennet enn eul taol, nag enn eun devez evel eur gazetten, ha lezet a gostez kerkent. Great eo evit beza miret enn tiegesiou desket mad, ha lennet a bennadou gant ar vugale ha gant ar gerent. Ar vugale, ar iaouankiz hag ar gozni a gavo enn-han skoueriou euz ar re gaera.
Great eo evit rei da anaout petra eo bet ar Vourboned, ken dikriet a-bell-zo gant ann dud n'emaint ket enn tu gant-ho. Great eo dreist pep tra evit lakaat ar Vretouned da ziouall ouz historiou ar Republikaned, pere na leveront ket ato ar wirionez penn da benn, hag evelse e pakont eleiz a vouesiou e mare ann eleksionou.
Ar Republikaned, fouge enn-ho, a lavar : Ar Republik eo e deuz torret gisiou fall ann amzer goz ha digaset d’eomp ar frankisiou a ra hirio hor gloar hag hor brasa mad.
Ann histor er c’hontrol a lavar : D'ar bevare a viz eost 1789, dindan rén ar Roue Loeiz XVI, e oe torret al lezennou ne oant mui diouc’h doare ar rouantelez, ha roet d’ar vro ar frankiziou a c’houlenne dre c’henou he c’hannaded. Ann tri rum kannaded, kloer, noblanz ha partapl, o veza en em glevet, ann noblanz hag ar c'hloer a reaz, a ioul pep hini, ann dilez euz ho frivilachou. Ne vije mui na deok, na korve, na sujedigez a-berz goaz. Ar gwiriou, ar renchou dleat d’ann dud chentil, ar gommananterien pe ann dud e douar-rent a helje prena ho renchou. (Ann artikl diveza-ma a zo bet chenchet). Ann holl a baëje gwiriou ar vro pep hini diouc’h he leve. Ha dirag al lezen ann holl a vije kement-ha-kement. Setu petra a oe great neuze dre garantez evit ar Vro.
Tri bloaz warlerc’h, ar Republik a zeuaz da lakât penn evit penn reisiou ker fur ha great holl enn tu gant ar bobl, ha da laza ar Roue mad en devoa ho zinet.
Evelse, Herri V n’en deuz ket pridiri o lavarout e kemero he rouantelez evel euz a zaouarn Loeiz XVI gant ar chenchamanchou great e lezennou koz ar vro gant ar Roue hag e Assamblé national.
Ar Republik, pebez mad e deus-hi great biskoaz d’ar vro ? Laeraz madou ann dud honest ha re ann Iliz ; teuzi ar c’hleier hag al listri sakr da lakaat enn he godellou, ha digas d’eomp enn ho leac’h sac’hadou paper. Beuzi pe dibenna daou villion tri mil var-n-ugent ha nao-c’hant a Fransizien. Rak, eme Robespier, ar rum dud en deuz gwelet gouarnamant ar Roue ho devezo bepred keuz d’ezhi. Evelse, kement hini a dremen he bemzek vloaz a dle beza ghillotinet.
Ha kavout a ra d’eoc’h-hu e ve teneroc’h ar Gommunisted hirio mar deufent da c’hounit ?
Na Bonapart, Napoleon I, ha gwir en deus-hen war hon anaoudegez-vad ? Ia, er penn kenta euz he rén. Kass a reaz ar Republik enn he rout ; en em glevout a reaz gant hon Tad Santel ar Pap evit digass endro ar Relijion e Franz. Mes enn divez, brumenet gant he c’hloar, e kouezaz. Trec’het gant rouaned ann Europa unanet enn he enep, e kollaz enn eun devez he rouanteleziou gounezet, ha na choumaz gan-eomp war he lerc’h nemet hor Bro geaz didudet, diarc’hantet, ha dare bet d’ezhi beza bet rannet etre ann drec’hourien, panevet ar Vourboned.
Hag ama ez euz c’hoaz eur gaou braz da zifazia. Ar Vourboned, eme ann dud a feiz fall, ho deuz taolet var-n-omp, e 1814, armeou ar broiou estren. Ar Vourboned a deue d’ho heul, hag a oa a du gant-ho. Ar Vourboned n’int bet biskoaz digemeret mad gant ar Fransizien.
Ma ! setu ama ar wir histor. Ann armeou unanet a boursue Napoleon evit lemel digant-han ho broiou en doa mac’houmet. Loeiz XVIII na lezaz morse he nized da vrezelekaat gant ann estren eneb ar Fransizien. Pa oe kouezet Napoleon, ar Senatourien hag ar Gannaded a oe ar re genta o c’houlenn ar Vourboned. Ha tud ann amzer-ze, beo c’hoaz hirio ann deiz, a oar gant pebez levenez e oe digemeret e Franz Loeiz XVIII, pa zistroaz euz ann harlu da bignat war dron he vreur merzeriet. Ar Brinsed estren, ha dreist holl Alexandr Impalaer ar Russi, a gemeraz eur perz ker braz e laouenedigez ar Fransizien, ken na c’houlenchont netra digant-ho evit mizou ar brezel, kement a istim ho devoa evit Loeiz XVIII.
Hogen, pa zistroaz Napoleon euz he enezen, torret gant-han he le, ha digemeret adarre gant he zoudardet ha gant ar c’heariou disleal, ann armeou estren, a veac’h eat er meaz euz a zouar Franz, a zistroaz ivez da herzel Napoleon ; hag ar veach-se ne oent ket ken hegarad enn hor c’henver. Gouasta a rejont hor bro muioc’h c’hoaz eget n’ho deuz great ar Brusianed e 1870, ha tanet ho divije Paris, ha rannet etre-z-ho Bro-Franz, panevet c’hoaz ho doujanz evit ar roue Loeiz XVIII. War zifenn he-ma, ha dre vadelez Impalaer ar Russi, ne gemerjont digan-eomp nemet seiz kant million evit ho digoll-brezel.
Setu penaoz e teuaz d’eomp ar Vourboned. Livirit-hen d’ann dud na ouzont ket ann histor, ha sarrit ho genou d’ar gaouiaded a feiz fall.
C’hoaz a levereur : Bro-Franz n’e deuz pe ober gant ar Vourboned ; teir gwech e deuz ho c'hasset enn ho rout.
Ia, mes piou ho c’hassaz enn ho rout ? Ar vro pe ar revolusion ? Ha ne ket ar Republikaned eo a lazaz Loeiz XVI ? Ha ne ket ann daou-c’hant unan var-n-ugent kannad gant eun nebeut skolaerien ha livastred Paris eo a gassaz Charlez X er meaz, da lakaat enn he leac’h eur roue hag a oa, emez-ho ar vella Republik a oufet da gavout ?
Ha Loeiz-Felep ? Eur revolusion hen dougaz var ann tron, eur revolusion hen diskaraz. Ar wir vro ne doa ket kalz a berz er chenchamanchou-zeze. Ann dispac’herien na gemerent ket ar boan da c’houlenn he ali. En eur revolusion, eme Danton, ann niver bihanna a gass a-raok, hag ar veli a choum peurvuia gant ar fallakra.
Ha ne ket ann dra-ze ho deuz great paotred a Republik d’ar bevare a viz gwengolo 1870, pa gouezaz Napoleon III ? Ha goulenn a rejont-hi ali ar vro abarz embann ho Republik ? N’ho pet sousi !
Eur ger c’hoaz abarz achui. Ar Republik, eme ar Republikaned, a zo marc’hatoch eget ar rouantelez.
Gwelomp. N’ouzoun ket pegement a zilarc’he war hep unan ac’hanomp euz ar gwiriou epad Republik 1793, nag epad rén Napoleon I.
Dindan rén ar Vourboned hon euz paeet bep bloaz dre benn daou lur ha tregont... 32 l.
Dindan rén Loeiz-Felep..... 36
Dindan Republik 1848....... 42
Dindan Napoleon III........ 55
Ha gant hor Republik 1870 e paeimp.. 70
Endro da eur Roue, eme c’hoaz ar Republikaned, ez euz Prinsed ha Prinsezed, tud a lez ha likichen, a renker da argouraoni pep hini hervez he renk.
Evit gant Herri V ne vezo ket eun heul goall hir, pa n’euz nemet he c’hreg hag hen. Ha lavaret en deuz d’eomp ne oa ket he fortun da ober gant-han, mes fortun Bro-Franz. Ha goude holl, ha ne ket kampr ar Gannaded eo a verk pegement a vezo roet d’ann hini a zo e penn ar c’houarnamant ? Tailla a hellont hervez galloud ar vro.
Ha divizusoc’h e vezo ar Republik ? Ar Republikaned a c’houlenn ma vezo paeet nann hepken ar Gannaded pere ne vijent ket paeet dindan ar Vourboned, mes ivez ar meared, ar guzulieren departamant ha re ar barres ; enn eur ger, kement hini a finv troad pe zourn evit ar vro. Setu eno ho c’harantez-bro.
Bretouned, va c’henvroiz ker, nec’het ounn bet o welout ac’hanoc’h o koumanz kerzet war eun hent nevez ha na anavezit ket ; hag em euz sonjet ober al levr-ma evit essaat ho herzel, hag ho tigas endro war ho kwenojen genta. Pa ho pezo anavezet ar Vourboned hag Herri V, grit a gerrot euz ho mouesiou.
Kemperle, ar 5 a viz meurs 1872.
Ian-Willou HERRY, belek.