| ◄ Kentel. | Maro ann Duk a Verri. | Ginivelez ann Duk a Vourdel. ► |
- Karolin geaz, sonjit da vihana er c’hrouadur a zougit etre ho taou-gostez. Ar c'homzou-ze a oe komzou diveza ann Duk a Verri abarz mervel. Ho lavarout a reaz evit konforti he bried ker, beuzet enn he glac’har ; hag oc’h ho c’hlevout ann holl a zridaz.
D’ar zul d’ann noz, trizek a viz c’houevrer 1820, ann Aotrou ann Duk a Verri a oa enn Opera [1], gand ar Brinsez he bried. Epad eun ehan-arvest, (e gallek entr’acte), ann Duk a dremenaz el leac’h ma edo ann Duk a Orleann, Loeiz-Felep, divezatoc’h Roue ar Fransizien. C’hoari a reaz dibreder ha laouen gand bugaligou ar Prins-se, hag ann holl ebarz er zal, a straklaz ho daouarn, o welout ar garantez hag ann unvaniez a oa etre tud ann daou di. Ann Dukez a Verri a c’hoanteaz mont d’ar ger abarz ma achuaz ann Opera ; hag ann Duk, o kregi enn he dourn, he c’hasaz er meaz beteg he c’harrons, e sonj vad da zistrei d’ann Opera, evit gwelout ann divez anezhan.
He wardou a oa choumet ebarz er zal ; pell a oa n’ho leze mui da zont gant-han er meaz, ker braz a oa he fisianz er Fransizien. Unan anezho hep ken, e ged var doull ann nor, a zouge d’ezhan ann armou pa dremene. Ar c’harrons a ziblase hag ar Prins a zistroe d’ar zal. Epad ma touge ar gward ann armou, eun den en em risklaz etre-z-han ha tudchentil ann Duk ; a grogaz e breac’h kleiz ar Prins, hag a blantaz eur gountel-laz enn he galoun.
Ann Duk a oe douget enn eur gabined stag ouz sal vraz ann Opera. Ann Opera a ie bepred enn dro, rak difennet a oe kas ar c’helou dizeur ebarz er zal, gand aoun na vije c’hoarvezet enn-hi meur a walleur, dre ar reustl hag ar fourgas a vije savet o klevout kement all.
Ann Duk a Angoulem, ann Duk a Orleann, ann Duk a Vourbon hag ann Dukez a Angoulem en em gavaz kentis enn dro da wele ar Prins, leun a c’hoad. Ann Aotrou Bregard a laoskaz goad d’ezhan, enn he vreac’h zeou, hag ar Prins a lavaraz : « Ho trugarekaat a rann euz ho madelez hag euz ar boan a gemerit gan-en, hogen ne zervichont da netra ; kollet ounn. » Evel ma klaske ann Aotrou Blancheton rei d’ezhan da gredi ne oa ket doun ar gouli, ar prins a respountaz : « Anaout a rann va stad, ar gountel a zo eat enn oun beteg ann troad. » Ann Dukez a Verri a zilamm euz he c’harronz, a rog he gouriz seiz da vandenna ar gouli ; hag ar Prins a lavar d’ezhi : Deuit, va fried ger, ma varvinn etre ho tivreac’h ! »
Ann Aotrou Rougon, medesin ar C’hont a Artoa, en em lekeaz da zuna ar gouli. « Petra a rit-hu, va mignoun, eme ann Duk d’ezhan, ar gountel-laz a oa marteze kontammet ? » Ar zervicher mad a zunaz start-oc’h-stard ; ankounac’haat a rea he vuez he-unan, gand ma vije dre gement-se easoc’h ar gouli da zigas da vad.
Ar gwel euz ann Aotrou ’n Eskop a Chartr, deuet d’he govessaat, a daolaz e kaloun ar Prins eur gourach nevez pehini a bare var he dal. Euz a neuze he holl zonjou a oa enn env ; ha ma tiskennent c’hoaz var ann douar, ne oa nemet evit rei d’he dud merkou euz ar garantez ann denerra. Goulenn a reaz gwelout ann Demezell he verc’h. Ann Itroun a Gountaut, he gouarnourez he digasaz enn he gichen. Ar Prins a astennaz gant beac’h he zourn dinerzet var benn he grouadur, hag enn eur rei d’ezhi he vennoz, e lavaraz : « Krouadur keaz, bez eurusoc’h eget da gerent ! »
Unan euz he brederiou kenta a oa bet da c’houlenn mar boa ar muntrer eun den a ziaveaz bro. Evel ma klevaz ne oa ket, e lavaraz : « Garo eo siouaz ! mervel dre zourn eur c’hen-vroad ! » Pa velaz ar Varechaled a Frans o tostaat ouz he wele : « Ah ! Aotrounez, eme-z-han, enn ho kreiz-hu eo em bije karet mervel ! »
War dro eun heur goude hanter-noz, e tigouezaz ar medesin braz, ann Aotron Dupuitren ; hogen ar pez a lavare alies ar Prins : « Ar gountel-laz a zo eat beteg ann troad, tizet e deuz ar galoun, » na leze gozik esperanz ebed d’he zavetei. Ann Aotrou Dupuitren, o veza en em guzuliet gand ar vedesined all, digouezet eno e niver braz, a gemeraz var-n-ezhan da frankaat ar gouli. « Lezel a rann va mab etre ho taouarn hag enn ho kouiziegez, eme ar C’hont a Artoa d’ezhan, gand eur vouez daou-hanteret gand ann difronk [2]. »
Kerkent ha ma oe frankeat ar gouli, e tiredaz diout-han eur maread a c’hoad du. Ar pistigou a vihanaaz, hag ar Prins a denne easoc’h he alan ; hogen ar fizianz na greske tamm e spered ann Aotrou Dupuitren. Ann digor-ze euz ar bles a ziskoueze hanad awalc’h e oa trouc’het eur wazien enn diabarz, mes na wiet ket pehini a oa. Peb unan hep ken a wele e oa re zoun ar gouli evit beza biken pareet. Koulskoude labour-dourn ar vedesined a astennaz eun heur bennak he vuez d’ar Prins, hag a reaz d’ezhan ann tu da ziskouez mui-oc’h-mui he nerz hag he galouniez kristen. Ann Aotrou ’n Eskop a gomze d’ezhan a bep mare euz a Zoue, hag euz he Eternite ; ha Persoun Sant-Rok, he barres, a reaz d’ezhan sakramant ann Nouen. Ar Prins a anzave alies he faziou, ha kel lies-gueach ma tremene unan bennak euz he zervicherien e biou d’he wele, hen ho fede da dostaat, evid ober d’ezho he gimiad diveza ; « Deuz ma mignoun ker, eme-z-han da Nantouillet, deuz ma az briatiin evit ar weach diveza. »
Ar Prins a lavare alies : « Na petra am euz me great d’ann den-ze ? (Pa gomze euz he vuntrer ne rea nemet ann den anezhan). Eun den eo, emez-han, hag am euz bet marteze offanset. — Nann, va mab, eme ar C’hont a Artoa d’ezhan, n’hoc’h euz gwelet biskoaz ann den-ze, na great drouk ebed d’ezhan. — « Kollet eo eta he skiant gant-han eme ar Prins. — » He galoun vad a reaz d’ezhan lavarout ar gomz-ze, evel pa en divije bet c’hoant da bellaat euz he spered ar greden e oa bet skoet dre zrougiez, pe da zigas sonj d’he vuntrer d’en em zifenn enn doare-ze, oc’h en em rei evit eun den diskiantet. Ar zonj da gaout trugarez da vihana evit buhez he vuntrer a zeue kre-oc’h-kre enn he spered. « Ar Roue ne zeu ket c’hoaz eme-z-han, n’am bezo ket amzer da c’houlenn digant-han eur c’hras hag a rafe d’in kalz a frealzidigez var va zremen-van. » Pedi hag aspedi a rea he dad hag he vreur d’he goulenn enn he hano.
Ar Roue a erruaz, ar Prins oc’h he welout a zastumaz ar pezik a nerz a choume gant-han, hag a lavaraz : « Va eontr, roit d’in ho tourn, ma pokinn d’ezhan evit ar weach diveza. » Neuze o terc’hel var zourn ar Roue. « Va eontr, eme-z-han c’hoaz, goulenn a rann digan-e-hoc’h gras evit buez ann den. » Ar roue a droaz he respount, en eur lavarout : « Va niz, n’oc’h ket ken toc’hor ha ma sonjit, ni gomzo var gement-se divezatoc’h. — Ar Roue ne lavar ket ia, eme ar Prins. Gras da vihana evit buez ann den ! Ar prins, o lavarout alies ar gomz-ze : Graz evit buez ann den, na c’houlenne nemet ar vuez evit he vuntrer, ha nann eunn drugarez kuit ha distak. Urz vad ar vro, gwir ha surentez ann Tron a vire out-han na c’houlenje muioc’h.
» Ar Roue a droaz ouz ann Aotrou Dupuitren, ha gand aoun da veza klevet gand ann Dukez a Verri, dija re c’hlac’haret, a lavaraz d’ezhan e latin : Super- est-ne spes aliqua salutis ? Ar pez a zo : « Ha choum a ra c’hoaz eun esperanz bennak d’he zavetei ! » Eun hejik-penn a oe ar respount. E do neuze var dro pemp heur diouc’h ar mintin, hag ann deiz a darze. Ann Aotrou Dupuitren, o welout e tostee ann termen diveza, a bedaz ar Roue da vont kuit, ha da gas gant-han ann dud roeal ! « Aotrou Dupuitren, eme ar Roue, n’em euz ket aoun rag ar gwel euz ar maro ; a-hend all eun dleat diveza am euz da ober e kenver va niz ! » (Serra he zaoulagad d’ezhan).
Ann Aotrou Dupuitren, o veza n’en devoa mui netra da ober evel menesin, a choume e kichen gwele ar Prins da zellout ha da zonjal. « Bete neuze, eme-z-han, enn eur skrid-danevel var varo ann Duk, bete neuze prederiet holl ken a gorf ken a spered o klask soulaji ar Prins, n’em boa guelet netra euz ar pez a dremene el leac’h ma edonn. Hogen neuze ec’h helliz gwelout ann anken hag ar c’hlac’har a ioa enn dro d’in. Glac’har ann Dukez a Verri a ioa tro-e-tro huel, estlammuz, tener, prederiuz. He c’hemeret ho pije nann evid eur vaouez, mes evid eun Eal digaset gand Doue da gonforti ar Prinz reuzeudik. Glac’har ann Dukez a Angoulem a choume dounoc’h ebarz er galoun. Azezet e vije peur liesa e hichen ann Dukez a Orleann, eur gammed bennak diouc’h ar gwele, he fenn kouezet var he c’haloun, hag he c’haloun stanket gand ann huanadennou. Lavaret ho pije oc’h he gwelout : « Re e deuz gouelet bete vrema, n’euz mui a zaelou enn he daoulagad. » [3] Glac’har ann Duk a Angoulem a oa eveziek ha leun a religion ; ann ear anezhan hep ken a lavare « Ioul Doue bezet great ! » Ne guitaaz morse penn-wele he vreur muia-karet. Ann Duk a Vourbon, Prins a Gonde, a ioa eno evel pa en divije gwelet o vervel he vab ha na oa nemet-han, au Duk a Enghien, lazet ivez epad eun noz, dre urz Napoleon I. Glac’har ar C’hont a Artoa a ioa glac’har eun tad tener ; kaer en devoa, n’elle ket mirout da ouela ha da zifrounka. Glac’har a Roue a oa solenn ha seder. Dereadegez ar Roue a drec’he var galoun ann den, hag a bare a-walc’h var he zremm nec’het. »
« Epad ma oa ann oll drifiet enn doare-ze, eur gomz a esperanz a zeuaz euz ar gwele a varo memez. Ar Prins o klask dousaat da c’hlac’har ann Dukez he bried, pehini na helle mui, a lavaraz : Karolin geaz, sonjit da vihana er c’hrouadur a zougit etre ho taou-gostez. Ar gomz-se a stokaz e kalonou ann holl, hag a dreuzaz rouantelez Frans evel eul luc’heden a gonfort kaset gand dourn Doue he-unan. »
Goude ar gomz-se, eme ann aotrou Dupuitren, ann tenn-alan a gouezaz enn eun taol. Evit dastum ar pez a choume c’hoaz euz a eur vuez hag a ie kuit, e c’houlenjomp eur mellezour. Ar Roue a roaz he vouest-butun, euz a behini e lekejomp ar weren var muzellou ha var zifroun ar Prins. Ar weren ne zastumaz brumen ebed ; eat a oa ar vuez kuit. Mab bihan Herri IV ha Loeiz XIV a oa tremenet. Edo neuze c’houec’h heur diouc’h ar mintin. »
Ha peur c’hreat eo, a c’houlennaz ar Roue ? Den na respontaz..... Ar pez a oa gwelet eno neuze a zigase sonj euz ar pez a c’hoarvezaz e derou ar bed pa gavaz Adam hag Heva ar c’horf goadek euz ho mab Abel, lazet gand he vreur. Ar Roue pehini na helle mui en em zerc’hel, en em harpaz var vreac’h ann Aotrou Dupuitren. Neuze ec’h astennaz enn eur grena, he zourn dinerzet var zremm ar Prins, hag e serraz d’ezhan he zaoulagad, enn eur lavarout, he vouez hanter-drouc’het gant ann difronk, Peoc’h Doue d’id krouadur ker ! Goude-ze e pokaz da dal ar Prins : e krogaz enn he vreac’h ; hag o veza he c’haset d’he c’henou, e choumaz eur pennadik d’he starda var he vuzellou.
Ar Vourboned o zo brudet a viskoaz evit kalonou mad a dud, ha douget da bardoni bete re. Ann danevell-ma euz a varo ann Duk a Verri a ziskouez mui-oc’h-mui petra int. Pebez gwalleur a vije bet eta evit rouantelez Frans ma vije bet trouc’het enn he grisien ar wenn gaer-ze euz ho Rouaned koz. A dugare Doue, kountel-laz ar reuzeudik Louvel a risklaz a biou d’ar c’hrisien-vamm, ha savet a zo var-n-ezhi eur vronsen c’hlaz-dour pehini a ra hor joa, hag a zo dindan dourn Doue evel eul leor siellet.