Epad an Dispac’h
Ahont ez eus bet gwechall e Daoulaz eur person koz a veze gret an Aotrou Pab anezan. Setu aze unan c’hoaz hag en deus bet da ober epad an dispac’h. Kement eured a zo bet gret e-doug ar bloaveziou kris-ze, etre Plougastel-Daoulaz ha Plonevez-al-Faou, a zo bet grêt kouls lavaret holl gantan. Ouspen eun dornad kaierou skrivet ha sinet gantan a zo c’hoaz e Lopereg evit testeni a gement-ma.
Evit doare ne oa ket aonik an den, nag eus penn diveza ar sizun ne dlie ket beza ken nebeut. Rak war am eus kievet re goz o konta, ral a wech iliz Lopéreg a zo bet hep oferen da zul, epad an dispac’h. Ha beleg estren ebet n’en deus biskoaz he sklabezet. An aotrou Pab peurliesa a lavare eno e oferen.
Eur zulvez edo gant e oferen p’ en em gavas ar re
C’hlaz. An iliz a oa leun kouch, hag an doriou, a c’hellit
kredi, serret ha prennet kloz. Ar zoudarded, daoust
ma oa eun dorna dig brao anezo, na gredjont ket mont
re rust d’an dud fidel. D’ar mare-ze, gant pep hini e veze
eul leor ofe en rust eun tammig : eur foultren penn-baz,
darn zoken eur fuzuilh a zougent. Klask trouz oc’h kement
all a dud kris awalc’h marteze da rei eur mestr
taol n’oa ket yac’hus, hag ouspen ne glaske ar zoudarded
en dro-man nemet ar beleg. Heman koulskoude a
echuas e oferen ken dinec’h ha tra. Diwisket gantan e
aournamanchou, ez a e mesk ar bobl : eur c’houer brao
anezan, hir e vleo, eur jupen c’hloan rouz gantan evel
gant ar re all.
Ar zoudarded a zakre, a jarnee ; den na flache… Eun eur, div eur, teir eur… Ar re oa en iliz a jome en iliz, didrouz o pedi. Ar zoudarded a zaone e kichen an doriou.
Petra da ober ? Naon ha sec’hed a groge er zoudarded keiz. Ar vourc’haden n’eo ket bras. D’ar mare-ze oa bihannoc’h c’hoaz ; ne oa ket enni pemp na c’houec’h hostaleri evel breman ; n’oa nemet unan, hag an hostiz dres, a oa breur an aotrou Pab.
An naon hag ar zec’hed, tudou, a zo gwall bôtred.
— Asa, eme ar c’habiten, ne dalv ket d’eoc’h. Digasit aman ho person hag e teuoc’h er meaz tout.
Ger ebet en iliz.
— Mat ? chomit aze da vervel gant ar zec’hed, mar kirit !… An hostiz hepken.
An hostiz n’oa ket eun den kris a galon,
— Ya da ! emezan, daoust ha n’oc’h nemet eun toullad lamponed ne ve ket mat lezel ac’hanoc’h da vervel gant an naon. Bremaik me ’zo o vont. Ar re-ze a ve gouest da vrevi pep tra du-man, ma ne ’z an ket.
Hag an hostiz er meaz.
Daou zoudard a oue lezet da ziouall pep dor. Ar re all a yeas da heul ar Yan (evelse ec’h hanved an hostiz).
P’en doa torret o zec’hed d’ezo da vad hag eun draig ouspen, Yan a yeas d’e c’hodel da glask alc’houez an armel.
— Asa, pôtred, aze ez eus bara e gorre an daol. Mes mar ho peus sonj da gaout eun tamm amann pe eun tamm kig da lakât warnan, e rankan mont da glask an alc’houez a zo gant an hini goz en iliz.
— N’eo ket chas omp-ni, michans, da zebri bara zeac’h… It da glask hoc’h hini goz buhan… He ! he ! eur banne c’hoaz araok.
— Daou, mar kirit.
Hag ar bôtred da drinka. Unan anezo a zavas da vont gant Yan betek an iliz.
— Mari, deus d’an ti ’ta gant an alc’houeziou.
Digoret an nor da Vari, ha Mari er meaz, he mantel dastumet mat an dro d’ezi. Ne grede ket lavaret eur grik, ar baourez kez ! Dirak soudarded !…
Digeri a reas an armel, ha goude e savas d’ar zolier da jench he dilhad, hag hi o tisken, mes e kreiz an diri ez eus eun nor da vont el liorz adrenv an ti… ha Mari el liorz.
Bet eun hanter-eur bennak o tibri hag oc’h eva, e teuas sonj d’ar zoudarded da vont da ziouall an doriou, e keit ma vije o c’hamaraded o leina d’o zro.
P’en em gavjont, en iliz e oa skuiz awalc’h an dud evit doare. Goulenn a reant, da vihana, dont er meaz.
— Ac’hanta, eme ar c’habiten, me c’houie e vijen deuet a-benn eus ar beleg-se.
— Peseurt beleg ? eme unan bennak. Aman n’eus beleg ebet.
— Farser a zo ac’hanoc’h ! N’emaoc’h ket, marvad, o vont da baska luz d’in-me… Deuit er meaz dre an nor vihan aman, pep hini d’e dro, ha me a ziskouezo d’eoc’h bremaik peseurt beleg a zo aze.
Hag an dud er meaz, an eil goude egile. Sellet piz e oue outo. Den trist ebet, daoust d’ar skuizder ha d’an naon. Dont a reas koulskoude an diveza er meaz.
Hag ar beleg ?… Beleg ebet !
— Krebie ? eme ar c’habiten. Klaskit aze, pôtred, e kement korn a zo en iliz, en toullou kovez, er c’hamprou, en tour, e pep leac’h. Ma n’omp ket sorset, ema d’eomp en dro-man, pa lavaran.
Klasket e oue, furchet e oue e kement toull a zo dre an iliz. Aotrou person ebet !… Ar sorser ! An diaoul ? E peleac’h an dampred eo eat hennez ?…
Ar zoudarded n’o deus gouezet biskoaz, marvad, da beleac’h e oa eat an aotrou Pab, en devez-se, na penaos e oa bet great an taol. Marteze c’houi a garfe gouzout. D’eoc’h e livirin avat :
Pa zeuas an hostiz da glask e hini goz, an aotrou
person a yeas er meaz e leac’h Mari, kuzet mat dindan
eur vantele, sioulik e tigoras an armel, ha p’en doa stlapet
ar vantele er zolier… flip ! hag er meaz… hag en
hent, mar gouie, a-dreuz ar parkeier, ar gwaremmou,
ha d’ar C’hrevel da guzet en eur bern kolo. Setu aze !
Lambol-Gwimilio. — Klevet hoc’h eus hano eus Lambôl ar C’herniel ? Lod-all a lavar Lambôl ar givizerien. Eno eo tout ! E Lambôl eta e oa, en amzer an dispac’h, eun den hanvet Fanch Abgrall. Pell bras goude eo bet beo, ha yac’h hag istimet gant an holl.
D’ar mare-ze, Fanch Abgrall a oa yaouank awalc’h ; eun ugent vloaz bennak pe war-dro a c’helle da gaout. Kivijer a oa, evel just, pe mar kirit, o teski e vicher e ti e donton Fanch Pap, er Perennou. E ti eur c’hristen mat ha start edo, hag hen e-unan a oa eur c’hristenig gros awalc’h en e greden. Hen diskouez en deus great. Paotr abret gant an dra-ze : Asa, eul Lambôliad !
Nag a droiou en deus great hennez d’ar re Chlaz ha d’an diaoul, o mestr ! Nag a dud klanv, tro war dro, n’o deus ket bet da drugarekât anezan, evit beza digaset ar beleg d’ezo, epad an dispac’h !
— Fanch, e teued da lavaret d’ezan, e peleac’h, en han’ Doue, e kavimp-ni eur beleg ?… Du-man, eme-unan, ez eus eur c’hlanvour o vont da vervel… Va zad, va mam, eme re-all, a zo toc’hor… Eur beleg en han’ Doue !
— Alo, eme Fanch, it d’ar gear, hag ember da noz digasit aman daou benn kezeg, ha me a gavo eur beleg d’eoc’h.
Da noz e teue daou loan-kezeg, ha Fanch gant ar beleg a lavare : yao !
E peleac’h e kave Fanch Abgrall ar beleg ? N’eo ket d’an holl e oa da c’houzout an dra-ze. Kavet e veze eur beleg mat, ha laouen an dud, ha peoc’h goude.
An aournamanchou oferen a oa ive e karg Fanch Abgrall, er Perennou.
Eun droiad, setu pevarzek archer war varc’h oc’h en
em gaout d’ober ar furch. Santet e oa eun dra bennak,
feson a zo, war heman ar Perennou. Fanch a oa, ken.
eün ha tra, o plega ler pa zigouezchont.
— Labour o deus kavet, emezan. N’o deus ket roet avel c’hoaz d’ar guziaden.
Eun nebeudig mat a ler a oa da blega, ha Fanch n’en doa ket amzer da jom re hir da zellet ouz an archerien. N’eo ket eun didalvez oa Fanch. Nan ! mont ha dont a rea gantan briajou ler en eur gana, en eur zutal, ken drant hag eul laouenanig oc’h ober e neiz.
An archerien a yeas d’an ti, a glaskas e pep korn ha netra ne gavchont. Pec’hi ’reant, sakreal spontus.
— Koulskoude aman ez eus beleien, a lavarent.
— Mat, gwelet a rit hoc’h unan n’eus ket a veleien dre aman.
— Gwelomp an armeliou, emezo. An aournamanchou oferen a gavimp.
Ha klask adarre ! An dilhajou en tu-man, en tu-hont. Pep armel a oe dispac’het an traou enni. Bout ! paz eur spilhen an holl !…
Fanch Abgrall en doa pleget, etretant, eur bernig brao a ler.
— Er c’hardi ahont, a lavare unan eus an archerien, e c’hellfe beza kuzet an aournamanchou.
— Klev ’ta, pôtr yaouank, deus aman ! E peleac’h eman eo kuzet ar sitoianed beleien ?
— Beleien ! a lavar Fanch, en eur c’hoarzin leiz e c’hinou, e peleac’h ? E feiz lavarit d’in ha me lavaro d’eoc’h.
— Diaoul, pôtr yaouank, aman war a leverer ez eus, dindan guz, beleien hag aournamanchou oferen.
— Beleien !… aournamanchou !… Va Doue, ôtronez, me zikouro ac’hanoc’h d’o c’hlask, mar kirit. Mes araok e rankan lakât ar bailh-man war ar bern ler a zo ahont gant aon ne deufe glao. Roit an dorn d’in, mar plij, unan ac’hanoc’h !
Stag eun archer da zikour Fanch.
— Mat, breman klaskomp !
Kaer e oe klask e kement toull a oa dre gear, ne rejont nemet koll o amzer.
Ma karfent, ar c’hinaoueien, beza furchet ar bern ler, e leac’h sikour Fanch d’e c’holo, o dije kavet eno an aournamanchou a glaskent.
Fanch Abgrall, p’en doa gwelet anezo o tont, en doa buhan ha buhan paket ar re-ze etouez eur c’hroc’hen,
ha ken dizevan ha tra a daole ler-all war c’horre, hag
ar bailh ouspen gant sikour an archer !
Epad amzer trubuilhus an dispac’h vras, en hor bro gaer Breiz-Izel n’eo ket bet manket an dud a feiz en despet d’al lezennou yut a zouged neuze. An holl a c’hoar ez oa eul lezen dreist ar re-all hag a gondaone d’ar gwillotin kement penn-tiek a vije dizoloet beleien en e di. En despet da ze, c’hoaz eur wech, en despet da fallagriez an dud digoustianz a rea neuze o mistri e Bro-C’hall gant peadra ar re a lazent hep truez, e kaved c’hoaz tud kalonek da rei digemer d’ar veleien taolet er meaz eus o fresbitaliou ha d’al leanezed harluet eus o c’houenchou.
Hervez am eus klevet va mam-goz o konta, e renk an dud kalonek ha dispont-ze edo Fanch Madeg hag e bried Mari Pab, o daou o chom e Kergoad-vihan e parrez Pleiber-Krist.
E ti an daou zen trugarezus-ze ez eus bet asamblez dindan guz betek seiz, etre beleien ha leanezed. N’em eus dalc’het sonj nemet eus hano daou anezo, abalamour, me gred, e vezent eno aliesoc’h eget ar re-all. Unan eus an daou-ze oa an aotrou Kostiou, maro vikel-vras e Kemper ; egile oa an aotrou Abgrall, maro person e Sizun.
Ar c’henta a oa bet kerc’het e kreiz an noz evit rei ar vadiziant d’am mamm-goz pa deuas war an douar.
Al leanezed a oa Urzulinezed. Eur pennad int bet oc’h ober skol d’ar merc’hedigou e bourg Pleiber-Krist arok mont da Vontroulez d’ar gouent a c’halver hirio c’hoaz “ar gouent nevez” renet gant leanezed ar memes urz.
Eun ijin dispar a ranke da gaout Fanch Madeg hag e bried evit miret na vije dizoloet ar re en em gave dre guz en o zi ; rak en noz evel en deiz e tigoueze tud aberz ar Republikaned rus da furchal kement kougn a yoa el lojamant.
Alies ne c’houient hano nemet klevet dao-dao war an nor. Petra rea neuze Mari Pab ? Hi a zave prim da zihuna ar vugale hag ar plac’hed hag ober d’ezo mont d’ar zolierou e gweleou ar veleien hag al leanezed a ger-ze epad an amzer-ze en eur c’huz. Paotred ar Republik rus pa ne gavent nemet tud an ti er gweleou, petra rafent nemet mont en o zro ?
An dra-ze ne vire ket n’he dije Mari Pab saveteat o buez da veur a hini.
An oferen a lavared er c’hardi, aliesa ma c’halled. Atao avat e ranke beza tud oc’h evesât, en aon na zibouchfe ar furcherien eus eun tu pe du. Meur a wech ez eus bet ranket hasta buhan kuzet an aournamanchou hep amzer d’o flega.
Deiz yaou an treut, eur bloavez, en eur ober ar furch, ar Republikaned a gavas en eun armel eur stol hag eun nebeut ludu war eur plad, ankounac’heat eno abaoue an derc’hent.
— Ac’hanta, Mari Pab, eme unan eus ar baotred-ze, c’hoas e leverot n’eus ket beleien kuzet en ho ti ?
— Kav anezo ’ta, mar deus, a respontas Mari ken dispont ha tra ; me ’zo prest va gouzoug da droc’ha.
Ar republikaned rus, dallet gant respont ar vaouez, a yeas kuit.
Eun devez evelkent, panefe unan eus ar vugale, e vije bet lakeat gwall nec’het. Diredek a reas ar c’hrennard d’an ti en eul lavaret : « Ema erru ar brageier rus adarre ! »
An aotrou Abgrall en em gave en ti d’ar mare-ze. N’en doe nemet just an amzer rekis da nijal evel eul luc’heden eus an ti hep beza gwelet gant paotred ar c’houarnamant a yoa dija o zreid war dreuzou dor ar porz, her ha droug bras enno.
— Amzer, paotred ! eme Vari, ho paperou, mar plij ? E c’hellit kredi, Mari a jomas ar pella ma c’hellas da zellet ouz ar paperou-ze.
Epad an amzer-ze, an aotrou Abgrall en doa reuget hent ha kavet plas d’en em guzet.
Pedomp Doue, kenvroiz, ma plijo gantan dizrei diwar hor bro garet eun amzer ken skrijus, leun a goumoul hag a zaelou.
An aotrou Pab, eun devez all, a oa bet koulz lavaret etre daouarn an archerien. Evel dre wask o bizied e tec’has diganto e giz eur zilien.
Peurliesa er C’hrevel, (ac’hano ’oa ginidik), e veze kuzet, gwech er bernion kolo, gwech en ti, gwech er c’hreier. Eno e veze gantan an Aotrou Doue en eur plasig distro bennak. Ac’hano e kase o zakramanchou d’an dud klanv hep letern na kloc’hig, An Aotrou Doue a zouge en e vruched.
Eun devez ’ta edo o vont da gas e zakramanchou d’eun den torc’hor e parrez Kimerc’h, en eur geriaden tostik awalc’h d’an iliz nevez, eun hanter eur vat a vale diouz an iliz goz. Tremenet gantan bourkig Kimerc’h e tigouezas e kichen eun orator bihan a gaver war an hent eus Kimerc’h d’ar Faou. Ti zant Leger a vez great eus an tiig-ze. Ac’hano e welas o tont, a benn-kas d’ezan daou archer war varc’h.
C’houi, marteze, pe me a vije lammet en eur park bennak evit redek a dreuz karter ? Mat, an aotrou Pab ne reas ket evelse. Mont a reas ato gant e-hent, ken dizoursi ha tra, rak, a lavare goude, n’eus ket par da lakât ar chas da gounnari ha da zailha warnoc’h evel redek en o raok.
Setu an archerien : « He ! he ! savez-vous où le citoyen Pape, le prêtre ? (Goût a rit-hu e peleac’h ema ar sitoian Pab, ar beleg ?)
— Han ! me n’oun dare petra livirit ?
— Aotrou Pab du Crével ?
— Ah ! an aotrou Pab ! Feiz bremaik edo er C’hrevel. Me n’eus ket c’hoaz ouspen eun hanter eur, a zo tremenet dre eno, ha d’ar mare-ze e oa en ti o kaozeal gant unan deut d’e glask da welet eun den klanv. N’oun ket evit lavaret d’eoc’h larkoc’h.
— Brute de paysan ! emezo.
Ha yao mar gouient d’an daou lamm rus warzu ar C’hrevel. Dre ma ’z eant, pa gavent unan bennak, e c’houlennent kelou. Den n’en doa gwelet an aotrou Pab, war o meno.
Unan, koulskoude, hag a oa a du ganto, a lavaras d’ezo :
— Petra ? n’oc’h eus ket gwelet unan o vont aze bremaik ? Evit pell araozon-me n’ema ket, destumet e vleo gantan dindan e dok, hag hen war manchou e roched ! Hennez eo ! mar hoc’h eus c’hoant da gaout anezan, it buban d’ar G… Da vont di ’oar deut d’e glask.
Hag an archerien da zispenn e roudou. Ne ket d’ar paz ez eant !
An aotrou Pab, pa welas oa eat an archerien a guz, a jachas ive eun tammig war e zivesker, ne ket an neuz d’ober e oa.
— Ma kav ar re-ze eur c’henseurt bennak, a zonje-hen, ema great ganen bremaik. » Buhan ha buhan, p’en em gavas, e roas e zakramanchou d’an hini klanv, hag er meaz prest da guzet.
Eat war e souch, treuz daou pe dri bark, e savas e benn dreist ar c’hleuz ha ken eün ha tra an archerien a yoa o vont en ti… An neiz a oa goullo. E peleac’h e oa eat al lapouz ? Den n’en doa gwelet ar beleg.
Setu eta an archerien baour kondaonet da gwitât
hep an hini a glaskent. Tro wenn adarre !
— An hailhon-hont, a lavarent etrezo, en eur vont kuit, a oa oc’h ober gwap ac’hanomp-ni, o tigas ac’hanomp d’ar G… Ar Pab a dle beza er C’hrevel.
Ar beleg, o welet anezo o vont en o zro, a stouas d’an daoulin da drugarekât an Doue a zouge d’ar re glanv hag en doa hen diouallet dija ken alies a wech betek neuze, en dro-man dreist-oll, ha ken alies a dro all divezatoc’h epad holl amzer an Dispac’h.
Gouest a ve c’hoaz an Aotrou Doue, a gav d’eoc’h, da ober kement all evit e veleien, ma tizrofe ar memes amzer war hor bro ? Ne ket d’eomp-ni eo klask an tu da welet ar seurt amzeriou-ze evit aprou furnez ha galloud ar Mestr. Doue, her c’hredi a reomp, a gar e veleien hizio evel gwechall, hag a c’houfe o diouall hervez e volontez, breman evel neuze. Mes ar pez a gredomp ive eo ne vankfe ket a drubarded d’o diskuilh a amzer da amzer.