Istor Breiz, 1893/Rann 01
Gueich all pell euz sclerijen, pell euz lezen Doue
Er memez tevalijen, ho pro a oa ive,
Mil bennoz d’ann Ebestel, ho deuz ho kelennet…
Eun nosvez e Ker-Anna, var lez ar mor, oa en em zastumet ann oll dud euz ar ger. Ar merc’het oa o neza, hag ar baotret iaouank euz an ty o tressa an traou dismantret gant labour an deiz. — Amzer griz a ra hirio, a lavaraz eur c’hreg koz o tostaat euz an tan, — Dienez o devezo ar beorien er bloaz-man, eme eur paourkez dall azezet e korn an toul, he hano oa Iann ar C’honter pe an Disreveller, anavezet ha karet gant an oll. Tud an ty hag ar re oa deuet da dremen darn euz an noz, oa oll laouen o velet Iann en ho zouez, rak ne oa paourkez ebet sioulloc’h na guelloc’h konter da zeg leo tro var dro. Desket mad e oa : great en doa memez he studi. — Hir eo an noz, eme eur plac’h iaouank ; n’ellomp ket mont da gousket dioc’h-tu. Ma karfe Iann kounta eun neubeudik deomp. Gouzout a ra traou ker burzuduz, evidoun-me, chom a rafen heb dibri evit he selaou. — Kountit deomp ho histor, eme d’ar paourkez dall eur c’hrouadur a drizek vloaz a ie d’ar skol er vourc’h tosta. Lavaret deomp penaoz goude bea great ho studi ha kollet ho tanvez gant ar revolution, e zoc’h deuet dall, ha n’oc’h euz kavet den da gemer truez ouzoc’h. Mantr a ra va c’halon pa glevan kement-ze. — Aliez aoualc’h, eme Iann, em euz komzet deoc’h euz va malheuriou ; guelloc’h e ve din komz euz a draou nevez. Marteze, paotr, petra bennag ma oc’h desket mad er skol, n’ouzoc’h ket c’hoaz an histor euz ho pro ? — N’hon euz morse klevet an istor-ze, emeent holl. Neuze Iann an dall a reaz sin ar groaz hag a gomzaz evellen.
Gouzout a rit, va zud vad, Breiz neket bet atao eur vro gristen. Araok donedigez hor Zalver benniget, ar Vreiziz a oa pell siouaz ! euz ar guir relijion. Guelet a reer c’hoaz en ho touarou mein braz, lod renket, lod all hir, hanvet menhir ; hag hiniennou plat hanvet daol-men. En dro dezo a leverit e zans peb noz ar c’horriganet. E kichen ar vein-ze en em zastument evit ho deveriou a relijion. Pebez relijion, va zud vad ! Pegen souezet na dlie ket beza an Ebestel deuet aman evit deski ar guir relijion d’hon tadou koz, o velout an douarou tro var dro sklerijennet evit sakrifia d’an doueou faoz. An dud kez-ze, dallet gant an drouk-speret, a vele redek eno goad eun ejen pe goad eun den malhëurus bennag astennet var an daol-men, ha lazet gant an Druzet, ho beleyen. An doare ma rede ar goad a zisklerie dezo urzou an env. Lavaret a reer c’hoaz merc’het memez a laze ho unan an den kiniget d’ar falz Doue. Klevet oc’h euz marteze komz euz an enez Sizun zo dirag beg ar Raz. Eno eo goal rust ar mor, ha klevet em euz martolodet o lavaret : « Den na dremen ar Raz n’en de aoun pe glaz. » Eno oa ar merc’het kriz-ze, hanvet guerc’hezet Sizun. Aliez en em golle listri var ar c’herreg zo en dro d’an enez evel treujeunnou-guez euz eur c’hoat diskaret. Ar vartolodet a grede guerc’hezet Sizun a zigasse dezo barrou avel ha goall amzer. — Koulskoude pegen galloudek bennak a brizent anezo, no doe zikour ebed digato evit ten ho bro euz daouarn ar Romaned.
Kement-ze, an Aotrou Doue ne laoskas ket atao ar Vretonet en denvalijen euz ar fals kreden : dont a reaz en ho zouez missionerien kalounek. Ar reman a guitee en noz al lec’hiou e pere o doa tremenet an deiz evit prezek an Aviel ; rak an Druzet na loskent ket anezo da brezek ar guir feiz. Mæz Doue en doa taolet eur zell a druez var hor bro. Setu aman petra a erruaz. Tud euz ar c’hresteiz, hag a lavarer Romaned anezo, a oa deuet e Bro-C’hall (pe ar Franç), gant ho c’habiten Cesar, den a zoare hag a nerz. Kemer a reent ar c’herriou ha divezatoc’h e oa ret ive d’an Druzet en em guzet kerkouls ha beleyen Jesus-Christ. Meur a veich en em gavent kuzet er memes lec’h ha beleyen hor relijion santel ; hag en eur selaou anezo o komz euz eun Doue pehini, elec’h goulen goad an dud, en doa skuillet he hini evito, e kavent eur garantez vraz o tomma ho c’halonou, hag euz beleyen eun Doue kriz, hiniennou a zeue da veza beleyen an Doue a drugarez. Petra ken a lavarin-me deoc’h var an dra-ze ; nemet var dro daou c’hant bloaz goude donedigez hor Zalver, ar Vretoned o doa an eur vad da zigemer en ho zouez beleyen Jesus-Christ. — Abaoue a leverer ar Vretoned a zo chomed leal d’ho feiz ha d’ho Doue, ha neuz ket bet klevet prezeg a enep ar feiz er iez breizad.
Var dro an amzer-ze a dremene dre Vreiz-Izel Derrien ha Neventer, daou zen jentil euz a enez Breiz, an hini zo breman Bro-Saoz. O tont a oant euz a Rom e pelec’h oant bet oc’h enori relegou sant Per ha sant Paul, hag o c’houlen bennoz hon Tad Santel ar Pab. Beza e oant en ho hent var lez ar steir Dourdoun, eun hanter leo euz Landerne. Sellout a reent euz ar vro-ze ken dudiuz, evel ma eo kazi an oll Vreiz-Izel. Nag a veich ive, goude beachou hir ha poaniuz, em euz-me kanet eur ganaouen a louenedigez o tont en dro da va bro, ha diskuizet va daoulagat, neuze digor, gant ar guel euz he genet hag euz he draounienou ker glaz ha koadet ker stank. Derrien ha Neventer a gave-ta kaer ar vro, ha sellout a reent a bep tu, pa veljont euz var zu eur c’hastel, eun denchentil en em deurel er steir. Hanvet oa Elorn ; hag abaoue, ar steir zo hanvet Steir-Elorn. O velet kemense Derrien ha Neventer ne gollont ket amzer ; mont a reont buhan evit he zavetei, hag he denna a reont er meaz. Goulen a reont digantan evit petra a glaske en em veuzi. Elorn a lavaraz dezo e ber gomzou he stad ankenniuz. Aotrounet, emezan, er vro-ma zo eun dragon euzuz a lonk an dud. Ar roue Bristok, zo e chom e Brest, en deuz gourc’hemenet guelout pep sadorn, pe dy a dle ober he vouet d’an dragon. Deuet eo tro va zy kenliez a veich, ma ne choum mui ganen nemet va greg ha va bugel. Kentoc’h evit ho rei da voueta d’an dragon em euz klasket mervel. Derrien, leun a feiz, goude beza komzet d’hen gant nerz euz ar guir religion, a lavaraz : Me lazfe an dragon, mar teufe Elorn da anaout Jesus-Christ ; Elorn a lavaraz na felle ket d’hen kuitaat he zoueou. Ma raffoc’h da viana, eme Derrien, sevel eun iliz d’ar guir Doue hag ober deski d’ho mab lezen Jesus-Christ, e telifren ar vro euz eul loën a ra kement a zrouk. Elorn a lavaraz en dije great kemense.
Neuze an daou varc’hek a ia betek toull an dragon. Gourc’hemen a reont dezan en hano Jesus-Christ dont er meaz. Senti a ra, hag he c’houiban zo ken euzuz ma eo spontet marc’h Derrien. Ar marc’h a lamm hag a ia kuit en eur deurel he vestr d’an douar. Derrien ne goll ket kaloun : ober a ra sin ar groaz, hag e taol he c’houriz en dro da c’houzoug an ærouant. Neuze, o tra souezuz ! Derrien a ro an aneval criz-ze da vap Elorn evit hen kass d’he dad. — Piou na vije ket bet estlammet o velout an dragon renet gant eur bugel. — Mont a ra evel eul loën reiz gant ar c’hrouadur beteg Kastel-Elorn. Ac’hano Derrien ha Neventer hen kass da Vrest evit m’en dije roue Brest hen guelet. Euz a Vrest hen kassont d’ar ger vraz a Dolent evit ma vije guelet ive gant ar roue Jugon a choume er ger-ze. Goude-ze, araok mont d’ho bro, a fellaz dezo laza an dragon. Ober a reont dezan en em deurel er mor en eul lec’h hanvet Pontusvall, pe Pont-beuz-an-aneval, e parrez Plouneour-Trez, e Leon. Elorn a zalc’haz d’ar pez en doa lavaret. Ober a reaz sevel eun iliz, zo breman iliz Plouneventer, ha deski d’he vap lezen Jesus-Christ. He c’hreg en em rentaz kristenez, hag a zavaz en he c’hastel eun iliz brudet dindan an hano a Gastel-Gouel-Forest. He map, hanvet Riek, a ieaz da bidi Doue e kichen ar mor etre Kamelet ha Kraon, pe Crozon, e Kerne, er gerik Sant-Riek.
Ar Vretonet euz a Vro-Saoz, galvet neuze ar Vreiz-Veur, o doa brezel gant ar Saozon. Neuz ket bet atao Saozon e Breiz-Veur, ar bobl ac’hano a gomze brezonek eveldomp-ni, ha be zo c’hoaz enni eur charter e leac’h e komz an dud brezonek. Klevet em euz lavaret ez euz bet er seminer e Kemper beleyen euz ar c’harter-ze euz a vro Saoz hag a gomze brezonek mad. Koulskoude ar Vretonet ne zint mui perc’henn an enez Vreiz-Veur ; ho bro zo bet kemeret gant eur bobl estren. Ar Saozon na zeuaz ket a ben euz ar Vretonet en eun taol, ar brezel a badaz pell braz, hag ar Vretonet tre-mor pa vijent trec’het en eul leac’h a zeue da zilezel ar c’harter-ze hag a zeue da glask eur vro guelloc’h en Armorik, e pelec’h e kavent douarou braz dilœzet neuze e tiazezent hag e savent keriou.
Lavaret a ree guechall hon tud koz Konan Meriadek, deuet aman gant kals tud iaouank euz ar Vreiz-Veur, a oa eun den a zoare hag a galon. Paotret iaouank Breiz-Izel o doa hen goulennet evit ober ar brezel d’ar Romanet ; hag o veza trec’het ar Romanet hag ho c’hasset e meaz euz ar vro, en em lekejont da ioual e vije Konan ho roue. Heman ne gave ket e touez merc’het ar vro eur gristenez evel ma c’hoantee evit pried ; rag ne oa ket c’hoaz kals kristenien er vro. Neket na oa ket merc’het brao e Breiz, ha memes merc’het fur. Beza ez euz merc’het koant enni hag ato a vezo. N’ho doa nemet furnez ar bed, ha Konan a glaske eur furnez kristen. Kass a reaz eta tud da Vreiz-Veur evit goulen da bried dezan eur brinses, unan euz ar re furra hag ar re desketa euz he amzer. Ober a reaz ive goulen merc’het iaouank fur ha kristen evit an dud iaouank a oa deuet gantan e Breiz-Izel. Ursula, e pehini en doa lakeet he c’hoant, e doa kemeret Jesus-Krist evit pried. He zad, roue, a reaz dezi pignat var al lestr a dlie he c’has d’ar Vreiz-Vihan. Uneg mil euz he c’honsortezed a bignaz ive var al listri. Ursula oa ho frinsez. Al listri a zavaz an heor e Londres, pehini zo breman ker-ben Bro-Saoz, Setu aman petra a erruaz.
Ursula e doa pedet ann Aotrou Doue na laoskeje ket eun all nemetan da veza perc’hen euz he c’haloun. He feden oa selaouet. Rag ne oant ket anter hent, ma zavaz eur goal amzer, eun avel ar brassa. An toennou mor a oa spountus ; ar gerniou a dorre hag a goueze an eil var eben. Ar guerc’hezet kez hag ar vartolodet a gave dezo a oa ar mor o vont d’ho lonka, Ursula n’en em glemme na na voele ; ne ree nemet pedi Doue. Lavaret a ree d’he c’honsortozet en em zastume en dro dezi evel ho frinses, kemer caloun, hag esperout en Doue oll galloudek. An avel-vraz na ehane, hag er fin al listri oa taolet var ar c’hereg e kichen an douar, pell euz Breiz. Saveteet a oant oll ; be o doa gallet dont d’an douar. Pa oant deuet d’ar ger a Goloign en Allemagn, an dud euz ar ger-ze, paganet, o velout kement a verc’het koant, a fellaz dezo ho c’haout evit priejou. Ar guerc’hezet, aliet gant santez Ursula, na reent van evit klevout komzou an dud fall-ze ; hag ar re-man direizet, ho lazaz a daoliou kleze. Mantret oe kaloun ar roue Konan hag he duchentil iaouank, o klevout eur sort kelou, ha ret oe dezo kemerout priejou euz a Vreiz. Konan a zemezaz gant Darerea, c’hoar da sant Patriç, abostol euz an enez Irland. Douget oe kals d’ar relijion gristen. Eur skuer vad a oa evit an oll. Dindan eur roue ker mad, an niver euz ar gristenien a greske bemdez. Sebeliet eo bet e Kastel-Paol, en iliz-veur ; guelet em euz eno bez ar roue-man pa oan o studia e Kastel-Paol, pell zo abaoue. Kalz euz bugale ar roue Konan zo bet sent. Unan ebken, Salaün, a joumaz en he lez, hag a oa roue goude he dad, hag a leverer, na laoskaz mui guerza an dud evel loëned, evel ma oa bet ar giz beteg-neuze. Rak, araok an amzer-ze, ar re n’hellent ket pea ho dlee, a vije guerzet da dud estren a zeue gant listri d’ho c’hemer evel marc’hadourez. Daoust d’ar madober-se, an istor a lavar oa bet lazet Salaun gant he zujidi er barrez hanvet breman Lou-Merzer e kichen Landerne.
Setu aze, va zud vad, petra lavar lod a c’hoarvezaz e Breiz er c’henta amzeriou goude donedigez hor Zalver ; ha trugarekaomp an Aotrou Doue hag ar Verc’hez da veza digasset deomp sklerijen ar feiz, heb pehini e vijemp bet atao evel anevalet, oc’h en em verza an eil egile, ha goulennomp a galoun, araok mont da gousket, ma joumo atao ar feiz en hon touez. Evel-ze bezet gret.
Er c’his-ze a aichuaz ar paourkez dall he zanevel kenta.