Istor Breiz, 1893/Rann 10
Beet meulet al louarn a amzer da amzer !
Beet koun euz ar ganaouen, beet klem ouz ar c’haner !
An dud difeiz na hellont ket choum pell unanet. Paskiten, kondt a Leon, a reaz-ta brezel da Vurvand, kondt Goelo ha Landreger, evit kaout ar rouantelez en he fez. Nikun anezo ne oa roue ; Gurvand a gemeraz an hano a gondt Guenet, ha Paskiten hano a gondt Roazon, ankounec’heet en doa euz piou a glaske trouz ; rag en amzer ma oa c′hoaz Salaün roue a Vreiz, er mare ma oa eet da sikour ar Francisien enep an Normandet, Gurvand oa eet gantan hag o velout en doa roue Frans kemeret aoun dirag ar bobl barbar-ze, a lavaras dezan e teuje a ben euz an Normandet gant he Vretoned hebken. Hastings, unan euz ar re genta euz an Normandet, o veza klevet kement-ze, a c’houlennaz ma raje Gurvand hervez he gomzou a fouge. Gurvand a zeuaz deoc’h-tu var an dachen gant daou c’hant Breton. Choum a rejont eno pemp devez hep na grede an Normandet tostaat outan. Da ben ar c’huec’hved devez oe goulennet ma zeuje Gurvand he unan var an dachen enep an Normandet oll. Dont a reaz heb aoun ebet. Hastings, souezet, a lakaaz lavarout dezan : Ne c’houlennin morse guelet laza eun den ker kalounek ha c’hui. Pa zeuaz-ta, evel meuz lavaret kent, ar c’hondt Paskiten gant tregont mil den, Gurvand ho filaz gant mil den hebken, unan enep tregont, e kichen Roazon. Paskiten oa oblijet da joum e peoc’h. Neubeut goude, o veza klevet a oa Gurvand klan bras, e zonjaz a helje al louarn dont a ben euz al leon var poent da vervel. Koulskoude Paskiten na gredaz ket dont gant neubeut a zoudardet, hag e c’halvaz d’he zikour an Normandet. Gurvand, en despet d’he glenvet, a fellaz dont da gombati a enep enebourien kriz ar Vretoned. Daoust ma n’em gave tost da vervel, a fellaz dezan mont var an dachen. Astennet oe var eur c’holc’het en eur c’hravaz, ha douget oe evel-ze e-touez ar Vretoned. Choum a reaz beo epad an emgann. Pa glevaz iouaden ar viktor euz he zoudar- det, serri a reaz he zaoulagad, ha mervel a reaz. Meur a hini a skuillaz daelou var maro an den a vrassa kaloun a zo bet hag a vezo, e 877.
Jezekel, pe Judikael, mab Gurvand, pe Warfand, a reaz ar brezel da Alan, he yountr, kondt ar Vro-Erech. Koulskoude, red oe dezo en em unani ho daou a enep an Normandet. Jezekel oe lazet ganto en eun emgann e Traut. Mab Erispoe ha breur Paskiten, breur kaer Gurvand, da lavaret eo Alan, a c’hounezaz eur viktor vraz var an Normandet, e Kestember, er bloaz 890 pe 94. Guelet em euz va unan, er vered Kestember, ar peulven koz savet en enor d’ar viktor-ze, ha neuze Alan voa hanvet Re-Braz, hag anavezet evit duk an oll Vreiz. Eur prins mad a oa, hag a roaz ar peoc’h d’ar vro. Karout a ree ar relijion, savet en deuz kouenchou ha roet en deuz kalz d’ar gouent Redon, karet meurbet gant bugale Nominoe. He vab Erech, pe Gueroc’h, o veza klan fall er ger a Alair, an dug a gassaz kelou d’ar venec’h Redon, ha dre ho fedennou mad ha feiz an dug, ar prins yaouank en em gavaz pare. Kalz tud klanv oa bet pareet dija, en eur lakasat ho digass en iliz Sant-Salver Redon. Deoc’h-tu ma oe guelet e oa mab Alan-ar-Braz toc’hor, he dad a c’hourc’hemenaz he zougen d’an iliz ; ar prins oa ker fall ma oe neubeut da c’hortoz evintan ar pare ; mæz pedennou ar venec’h astennet a stok ho c’horfou, var vein an iliz, oe selaouet gant Doue. Eur c’huezen estranch a c’holoaz oll memprou an den yaouank, hag a redaz euz divrec’h an abbat etre divrec’h he dad leun a joa hag a anaoudegez vad. N’elfen ket aichui hirio ma talc’hfen da gomz deoc’h diouz an oll viraklou gret gant an Aotrou Doue en iliz Sant-Salver Redon. Ne viot ket souezet da glevout kement a vurzudou, c’hui o peuz guelet gant o taoulagat oc’h unan pareou burzuduz great e Lourd gant ar Verc’hez benniget. Illoc goude beza iskinet relijiuset Redon, en em gonvertissaz hag a zeuaz mignon dezo ; o veza n’em gavet en iliz pa oa pareet eur c’hlanvour en eun taol, dre bedennou ar venec’h santel. Mervel a reaz an duk Alan-ar-Bras e 907.
Nikun euz he vugale ne oe henvel outan. Neuze, tra diœz da gridi, ar roue a Frans a ginnigaz d’an Normanet ar Vreiz da voasta ha da zerc’hel ganto, rag c’hoant en doa d’en em zizober anezo. Kondt Kerne ha kondt Poher a fellaz dezo brezellekaat diouz an Normanet, hogen trec’het e oant. Ne chomaz en he za a enep an Normanet e Breiz, nemet Even-ar-Braz, kondt a Leon. (Er pen kenta euz a istor ar Vreiz e ve komzet aliez euz kondtet Kerne, Leon, Goelo, Bro-Erech pe Guenet, Poher, Roazon, Porhoet ha Naonet. D’ar mare-man euz an istor, ar Vreiz a vo oll dindan an dug. Rag tri kondt Roazon a teu da veza dug ; re Gerne goude, hag Alan-ar-Barveg, dug a Vreiz, oa ive kondt a Venet, a Boher hag a Naonet.) Kondtet Roazon o doa roet d’ho breur iaouanka an douar Penthievr, lodet e daou, an eil mab oa galvet Avaugour. (Unan euz ar brinset Kerne oe Budik Kastellin, hanvet evel-ze abalamour m’en deuz savet ar ger Kastellin, var dro 1003.) Eul loden euz a Gerne, bro Keraez, oe galvet Poher ; Alan-ar-Barveg he stagaz euz ar rouantelez. Alan, mab Eudon Porhoet, galvet Alan Rohan, a varvaz er bloaz 1128 ; unan euz he voen a zemezaz da Isabel a Leon e 1263. Ar re iaouanka euz kondtet Naonet oant galvet da c’houarn Raiz hag ar Roc’h-Bernard. An hini a gommande er ger a Dol a roaz d’he vreur iaouanka ar ger a Gombour. (Evel-ze a gemere an dud a galite huel ho hanoiou).
Klevet em euz lavaret : arabad eo karout an noblans ; hi emezo, a zo penabek euz goaleuriou ar vro, eme skolaër Ker-Anna, — Arabat eo kridi kement a glever, va mab, eme Ian an dall, en eur huanadi ; guelloc’h eo sonjal, ha klask ar virionez araok kredi. Em iaouankiz p’am boa daoulagad digor mad, em euz guelet kalz tud-chentil (euz an hano-ze e velit int tud vad, rag an dud fall n’int ket chentil). Etouez an noblans ez euz tud vad, ha tud fall ; an darnvuia tud vad. M’em euz bet plijadur o sellet euz ar maneriou hag ar c’hastelliou kaër, morse n’em euz bet c’hoant d’ho c’haout d’in va-unan. Va c’halon n’en deuz bet morse goarizi. Cetu petra zo deuet e va speret, ha mont a ran del lavarout deoc’h : an noblans a zo eun dra dijuz ; an hano el lavar, beza nobl eo beza ar guella dre ar galon, ar garantez evit ar vro. An den guella er vertuziou. E peb amzer ez euz bet tud evel-ze. — En hon ker, eme eun den iaouank divardro Ker-Anna, ez euz eur famill hag a zo enoret gant an oll, pa gomz an tad, selaouet e ve he gomzou gant an amezeien, he vugale a hell bale araok oll dud ker ; rag guelloc’h int, gouestoc’h, gouiekoc’h evit ar re all ; ha neket ar re-man noblans ar ger ?
— Kavet ganeoc’h va mab, eme Iann an dall, hag eüruz ar ger elec’h en em gav an tyad tud enoret evel-ze, hag a ra skuer vad d’an dud all.
— Mad vije kement-se, eme ar Potr scol, c’hoant gantan diskuez e oa eun den euz an amzer-man, mæz ma teu an noblans euz an tad d’ar mab, a veichou e teu ar mab sod varlerc’h an tad gouiek ; ar mab fall varlerc’h eun tad mad. — An dra-ze a c’hoarvez abaoue ma oe krouet Adam ; stag eo ar goaleur-ze euz stad an den pec’her. Petra c’hoarvez en amzer zo a ren breman, ar mab sod zo goapeet abalamour d’he sotoni, hag an den nobl ne ve enoret nemet ma zeo e guirionez den chentil. An noblans a zo eur gasti evit an hini en deuz eur gundu fall pe leun a leziregez ; rag rebeichet e ve dezan he renk huel. En amzer goz an dud-chentil oa difenourien ar vro. Atao e pen ar brezel hag a skuillent ho goad evit mad ho c’henvroïz.
Neuze oa guelet an den paour o kuitaat he dy plouz, an denchentil he vaner, an den a iliz he barrez, oll ho bro karet ha ken dudius. Leun a c’hlac’har, an daoulagat karget a zaelou, darn a ie gant Mathuedoa, kondt Poher, da Vro-Saoz ; (heman oe demezet da verc’h Alan-ar- Braz hag e oe tad da Alan-ar-Barveg) ; darn all a n’em denno e Frans hag a gasso ganto, evit ho divoal euz fulor ar paganet, relegou ar sœnt euz ar Vreiz, bet kollet kasi oll evit ar vro. Mab bihan Alan-ar-Braz oa eet ive da Vro-Saoz ; iaouank flam oa. Diskuez a ree he nerz enep al loenet gouez euz koajou Bro-Saoz ; laza a ree mourc’h gouez, bleizi, ourset. Pa oa deuet en oad, e c’hoanteaz lakaat an nerz-ze da gastia enebourien he vro. Galvout a reaz an oll Vretoned deuet e Bro-Saoz ; treuzi a reaz ar mor ganto ha douari a reaz er vro-man. Neuze, evel a lavar eur verz breton : « Eur iouaden a gleviz, iouaden ar peurzorn, adalek krec’h sant Mikel tre beteg Traon-Elorn ; adalek ty sant Veltaz tre beteg pen ar bed, pevar c’horn ar Vreiz, beet al Louarn meulet. »
Alan oa leshanvet al Louarn, pe ar Barveg. Er ger a Dol, e Breiz-Huel, n’em gavaz euret unan euz ar re genta euz an Normandet. Deuet oa eno eun niver braz a bennou touzet euz an Normandi hag euz a Frans. Oll oant o tibri hag oc’h eva pa glevjont son ar biniou, ne oe ket bet klevet abaoue malheuriou ar vro. Neket kan an euret a c’hoarie ar biniou-ze, mæz kan ar brezel. N’o doa ket allet an Normandet anaout petra oa an dra-ze, pa gouezaz var ho c’hein ar Vretonet, henchet gant Alan-ar-Barveg. Lazet oa tud an euret ha na choumaz eno nemet ar Vretonet da zibri lein an Normandet. Dont a rezont goude da Sant-Briek, e pelec’h oa n’em zastumet darn all euz an Normandet, hag o laza a rejont evel re Dol. An oll baganed-ze a guitaaz neuze ar Vreiz, hag ar roue Alan, o veza pedet ar Verc’hez Vari evit he vro ha goestlet ar Vreiz dezi, a bilaz gant he sikour an nemorand euz an Normandet e kichen Naonet. Pa zeuaz ar roue Alan da Naonet, oe ret troc’hi ar spern a stanke al lec’h ma oa guechall an doriou. Ret oa ive ober kement-ze araok dont ebarz an iliz-veur. An tyez oa dismantret, distrujet oll. Ne oa choumet er ger baour-ze kristen ebet. An daelou a zeue e daoulagat ar roue o velout eur malheur ker braz. Lakaat a reaz sevel tyez el lec’h ar re goz ; rei a reaz d’ar ger-ze eun eskop nevez, hag e reaz euz he c’hallout evit renta he bobl eüruz. Mervel a reaz e 932, pa n’en doa he vab Drogon nemet eur bloaz. Drogon, fiet e daouarn ar Francisien, a varvaz, mouget, a leverer, en dour bero.
Bugale Alan a dlie beza maleürus, rag pa oa lazet Drogon, an Naonediz a gemeraz evit ho c’hondt Hoel, leshanvet ar Bastard, mæz guir vab koulskoude d’ar roue Alan-ar-Braz. Lavaret a reer dimizi an dorn kleiz euz an dimizi etre eur prins hag eur vaouez a renk izeloc’h. Er mare-ze ne oa ket lezet eun den nobl da vont gant unan ha na vije ket euz ar memez renk. An duget a Vreiz a zifennaz ar seurt dimiziou-ze hanvet goal dimiziou ; karget, eme Dom Moris manac’h, karget dre ho stad euz interest ar vro, an duget a Vreiz a zifenne loda danvez an noblans hag an dimiziou gant peb seurt tud. An tyadou tud, n’ho dije ket allet chom er memez renk, ma vije lodet an douarou. Ar mab hena a renke kemer ar stall en he bez, ha pourvei da guir ezomou an tyad ; ar baotret peurvuia a zeske micher ar brezel pe var douar pe var vor, hag ar merc’het a zimeze gant tud euz ho renk, heb na vije goulennet leve ebet diganto. An dimiziou gant peb seurt tud a vesk e goad ar vugale ar ioulou fall gant ar vertuziou, elec’h kaout bugale savet a voad divlam douget d’ar mad, evit kenderc’hel en ho renk huel. Bez euz e Breiz lec’hiou hag e ve heuliet eno c’hoaz al lezennou-ze ; e beg ar C’hap dirag enez Sizun, ar mab hena a vir gantan al leac’h ; hag a ro ho lod en arc’hant d’ar re na jomont ket gantan, hag an dimiziou na ve gret nemet etre dud savet er memez condition.
Ha kridi a rit, va bugale, a ve dimiziou eüruz ar re ve gret n’euz forz gant pe seurt tud ? Nan, nan, eur veich tremenet deveziou ar garantez birvidik, cetu n’ho deuz ket ar memez mod da gompren an traou ; unan euz ar priejou a gav mad ar pez a gav fall egile. Na garer ket ar memez parlant, ar memez doare da veva, ar memez giziou.
E leac’hiou-all euz a Vreiz, ar mab iaouanka a gemer an danvez, hag a ra ho lod en arc’hant d’ar re all.
Konan-an-Tort, mab bihan Salaün, evit dont roue a Vreiz, a reaz laza Hoel-ar-Bastard. Eun devez d’abardaez ma oa ar c’hondt Naonet o chasseal, en eur c’hoat e kichen ker, e choumaz eun neubeut varlerc’h ar re all evit len ar gousperou gant eur bælek euz he dy. Na gemeraz ket evez a oa heuliet gant eun den, heman o velout ar re all pell avoalc’h evit na vije ket klevet klemmou ar prins, a lammaz var Hoel hag he lazaz. Neuze ar muntrer en em guzaz er c’hoat. Ar bælec, leun a spount hag a c’hlac’har, a gassaz ar c’helou-ze da dud ar Bastard. Guerec’h he vreur, eskop a Naonet, a reaz ar brezel d’ar muntrer. An emgann oe e kichen Konkereux ; Konan-an-Tort a c’hounezaz var Guerec’h, ha lavaret e bet abaoue : « Evel e Konkereux ; an tort a c’houniz var an eon. » Guerec’h na choumaz ket pell beo, rag Konan a baeaz he vidisin evit he voada gant eur benvek ampoesonet. Hamon-ar-Bastard oe lazet evel he vreur ha na joumaz euz ar voen Alan-ar-Braz nemet eur mab hanvet Jezekel, anezan e teu ar famill de Bastard e Paris, e Breiz hag e Bro-Saoz.
Jaffrez, mab Konan, oe roue a Vreiz goude he dad. Ne oa ket karet gant ar bobl abalamour en doa kemeret evit pried eun Normandez. Koulskoude, douget oa d’ar relijion ha lakaat a reaz sevel en dro an ilizou hag ar c’houenchou diskaret gant an Normandet. Epad eur veaich a ree e Rom evit mont da bedi var beziou an ebestel sant Per ha sant Paol, lezet en doa Havoaz, he bried, da c’hourc’hemen e Breiz. Deuet oa ganti kenvroidi a c’hoantee kaout ar guella maneriou, ar guella douar, hag a oa kriz evit an dud divar ar meaz. Ar re-man, boazet da gaout tudchentil vad, a n’em zavaz oll enep an dud estren, hag ar rouanez a c’halvaz d’he difen ar re genta euz ar Vretonet. Eur brezel spountuz a badaz er vro epad pemzek vloaz, hag a leverer oe lazet Jaffrez er c’henta amzer euz ar brezel-ze.