Istor Breiz, 1893/Rann 23
Var markiz iaouank Ponkalek,
Ker koant, ker drant, ker kalonek,
Mignon oa d‘ar Vretonet,
Abalamour ane e deuet, hag etrezo oa bet maget.
Na livirin ket deoc’h an oll draou digouezet e Frans hag e Breiz pa oe Louis trizek ha Louis pevarzek var an tron. Eur breton mad, an aotrou Kourson, en deuz dastumet kalz skridou euz kuzulerien ar barreziou araog 1789 hag hen deuz ho c’hasset da Bariz evit beza miret gant enor ha diskuez d’an oll pegement a sourci o doa hon tadou koz euz mad ho c’harter. Pegen buhan an den penvidik a sikoure neuze ar re baour. Ne oa espernet netra ganto evit derc’hel ar relijion hag an urz vad er vro. Anat eo dre ze e oa gouarnet mad ar Vreiz araog ar revolusion ; hag eur vro renet mad, a zo eur vro eüruz. Koulskoude, klevet em euz lavaret pa oa Louis XIV roue a Frans, ar Saozon oa deuet e Kamelet, pe Kamaret, e tro Krozon, evit klask kaout ar porz-ze e pelec’h e dijent savet eur c’hastel evit ober beac’h da Vrest, ha kaout evelse da genta ar Vreiz, ha goude-ze ar Frans. Kals batimanchou oa deuet ganto da borz Kamelet. Petra a helle tud Kamelet ha re Grozon ober a enep kement-all ? Koulskoude na chomont ket da zellet oud an enemiet heb leuskel eun ten bennag. Ar bobl en em zastumaz ; re Grozon ha re Kamaret a zeuaz da bidi an Introun Varia Rochemadou, var eur beg douar, a zarr porz Kamelet. En em lakaat a rezont d’an daoulin e treid ar Verc’hez ; ha pa oant savet, e velzont ar Verc’hez Santel ec’h asten he dorn var ar mor, hag he gass a dreon kement ma choumaz al listri saozon var ar zeac’h. Neuze ar Vretoned, o ioual gant al laouenedigez ha leun a fizians e Mam Doue, en em daolaz var ar Saozon, hag ho lazent oll el lec’h hanvet abaoue Maro ar Saozon, hag a hell bep beachour guelet etre Kamaret ha Krozon.
En amzer ar rouanet Louis XIII ha Louis XIV, menec’h sant Beneat o deuz kemeret ar boan da skriva istor ar Vreiz, ouspen al labour vraz o doa evit silvidigez an eneou. Dom Jean Maur Audren Kerdrel, ginidik euz a Lanniliz ha priol Abbaty Landevennek, er bloavez 1680, aliet gant an eskop Kemper Fanch Koetlogon, a choazaz menec’h gouiek ha gouest da glask e peb lec’h ar pez a zelle euz an istor-ze. Lakeet da Briol e kouent Redon a choazas Dom Anton Gallois, Dom Jos Rougier, Dom Denis Briant, ha Dom Alexis Lobineau evit furcha ar c’haierou e peb parrez, hag a roaz dezo kement oa dleet evit al labour-ze.
C’hoant em befe lakaat didan ho taoulagat patrom ar venec’h santel-ze, evit ma teufet da gompren talvoudegez ho skridou ; ken douget oant d’ar studi, karout a reent kement ho bro Breiz ; ha ken leun oant a vertuziou ar relijiuset. Ho gouiegez hag ho aket d’ar studi a greske e kalonou an dud santel-ze ar garantez evit Doue. Trec’hi a reent ar pec’het dre al labour-ze ker braz ; ho iec’het a vihanaë ; ho c’halonou a glanee dre ar studi hag ar beden. An offeren santel, an orœzon, ar brevial, offisou an Iliz, a ree d’ho eneou n’em sevel beteg ho c’hrouer, ha ren a reent eur vuhez divlam hag a binijen. Dom Gallois oe trec’het da genta gant al labour braz-ze hag a varvaz.
Dom Rougier a ouie len an diœssa skridou, na golle morse kalon hag e vije roget pe drouglivet ar paperiou koz. Ho len mad a ree atao ; deuet var an oad, na skuize ket el labour ; krog he unan an hini kenta, he guitaat a ree an diveza. Dom Denis Briant a gave an tu da c’houzout ar virionez var istor hon bro, n’euz forz pegen diœz oe he c’haout. C’hoant da lakaat atao an traou eon hag ar virionez e peb lec’h, ar venec’h he c’hlaske euz ho oll nerz. Dom Lobineau a varvaz en Abbaty sant Jakut er bloaz 1727, d’an oad a eur bloaz ha tri-ugent, goude beza aichuet da skriva istor ar Vreiz, boulc’het gant Dom Gallois. Dom Morice a Beaubois, ginidik euz Kemperle e 1693, a gompozas a nevez istor Breiz.
Ar c’hardinal Rohan a c’houlennaz daou vanac’h evit skriva istor he dud koz. Dom Moris ha Dom Duval oa kasset dezan evit kement-se. Ho labour oe ken ten ma gouezaz klan Dom Duval ; ha Dom Moris a jomaz he unan evit aichui al labour. Skriva a reaz ouspen, istor an Iliz e Breiz, e 1750. Dom Moris en em gavaz ker skuiz en or aichui he bevare leor, ma oe kaset da gemer an œr vad var ar meaz ; mervel a reaz en or zont en dro en he c’houent, d’an oad a 57 bloaz. Manac’h santel, goueziek meurbet. Kement a humilite en devoa, ma renkaz he renerien sellet piz evit gouzout pegen gouest ha pegen desket e oa. Dom Moris oa manac’h en Abbaty sant Melani e Roazon. Istor Breiz oe aichuet gant eur manac’h all, Dom Taillandier. Dom Le Pelletier, manac’h e Landevennec, maro e 1733, en deuz studiet kalz ar brezonek ha skrivet leoriou mad varnezan. Enor d’an aotrou Koetlogon, eskop Kemper ; hen en deuz aliet ar venec’h santel-ze da ober skridou ker talvoudek evit hor bro ! Enor da vugale sant Beneat o deuz, evit senti diouz ho zadou menec’h, labouret kement all ; n’ho deuz klasket nemet gloar Doue hag hini ho bro ; kollet o deuz el labourou-ze yec’het ha buhez, hep beza dic’haouet er bed-man ; maro int heb beza kasset d’ho ginou ar vessel alaouret a enor hag a c’hloar. Maro int menec’h hebken, lod zo kouezet e kreiz ho c’hevridi. Dom Moris a varvaz er bloavez ma oe roet he istor da lenn d’ar Vretonet. An aotrou Le Baud, belek karget euz chapel an dugez Anna, en doa labouret ive, ha skrivet istor Breiz araog bugale sant Beneat. Tud ar bed ive o deuz skrivet divarbenn istor ar Vreiz an aotrou Gui Autret er maner Missirien e kichen Kemper. N’hellan ket rei deoc’h an oll hanoiou. An aotrou Bertrand Rosmadek, eskop Kemper, en deus savet touriou sant Kaorantin hag an aotrou Jos-Mari Graveran, euz ar memez bro Krozon, hag eskop ive e Kemper, pevar c’hant bloaz goude, a aichuaz beg an touriou huelet dre bep a vennek digant tud an eskopty.
An aotrou Koetlogon en deus gret ive eun dra gaër ha paduz dre labour menec’h sant Beneat, evit istor Breiz. Epad c’huerc’h bloaz ar venec’h a glaskaz e peb lec’h euz ar Vreiz hag en dro d’hon bro, ar pez a zelle euz he istor. Skrivanourien an amzer a ren breman : Guizot, Thiers, Thierry, Michelet, Quinet, etc., o deuz gret goab euz ar venec’h-ze ; hogen, lakeet int da gaiouadet gant eur bœlek gouiek, an aotrou Gorini, hen deuz diskuezet e oa ar virionez gant ar venec’h, hag ar gaou gant ar goaperien.
Ar c’hapucinet hag ar venec’h Karmez o deuz ive skrivet traou kaër. Gregor euz a Rosternen a oa gouiek var ar brezonek, mervel a reaz e Roskoff e 1750. An tad Joseph, manac’h Montroulez, hag an tad Joseph, manac’h Goayen, o deuz skrivet ive. An tad Cyrille Pennec en deuz skrivet istor ar Folgoat, etc., mervel a reaz e Kastel-Pol e 1649.
Pa varvaz Luis pevarzek, he vab hag he vab-bihan oa dija maro, ha mab he vab-bihan n’en doa nemet pemp bloaz, he voard oa Filip Orleans, he yountr.
Heman en doa eur vuhez dirollet ha na gemeraz ket evez mad euz ar rouantelez. Mignoun oa d’ar Saozon, hag abalamour d’an dra-ze ne oa ket mignon d’ar Vretoned.
Ober a ree kement a veac’h d’ar Vretoned ma zeuaz c’hoant d’ar reman d’en em zispartia euz ar rouantelez, ha dont evel ma oant araok dimizi an dugez Anna gant ar roue a Frans. An dra-ze oa disklæriet da Filip. Raktal oe paket kals tuchentil, hag etrezo Mont-Louis, Kouedik, Pontkalek ha Talhouet. Ar markiz Pontkalek n’en doa nemet daou vloaz varnugent, en em guzet en doa e ty ar person Berne. Karet oa gant an dud divar ar meaz, hag ar verz a lavar : « Eur paourkez o klask he vouet en deuz he ziskuliet, eur c’houer (eur paysant) n’en defe ket gret, ha pa vije roët dezan pemp kant skoët. »
Da vouel Maria Anter-Eost e teuaz dragonnet pe jendarmet da gerc’hat markiz Pontkalek.
Pa oant deuet e sall ar presbiter Lignol, ar markiz a gemeraz he bistolen evit tenna varnezo.
Ar person koz en em strinkaz d’he zaoulin o lavarout : En hano Doue hor Salver ! Pa glevaz ar markiz hano hor Salver, taol a reaz kuit ar bistolen, hag en em roaz d’an dragonnet da veza chadennet ; ha kasset oe da Naoned.
Lavaret a rer, pa oa en hent etre an dragonnet, e kavaz bugale parrez Berne o vont d’ar c’hatekiz. Ar reman he gare kalz, hag he verz a lavar c’hoaz : Ho cherissa en defe gret, pennefe he zaouarn ereet,
Pa oe deuet e Naonet, barnet oe d’ar maro evel an aotrounet Mont-Louis, Kouedik ha Talhouet.
Eiz ha seiz ugent, ken euz an noblans, ken euz ar baysantet, a guitaaz neuze ho bro karet evit mont da eur vro estren. Ar Spagn ho digemeraz mad.
Ho c’haloun oa chomet en ho c’herriou, en ho maneriou a Vreiz, devet gant an dragonnet francisien.
An darn vuia anezo a varvaz e neubeut amzer gant ar c’hlac’har o vouela d’ar Vreiz.
Be o peuz hallet guelout gue ar baliou, e kals maneriou a Vreiz, troc’het beter an hanter euz ho huelder, evel em euz guelet va unan er maner Kerioul, e Krozon, evit merk euz ar c’hasti an dud euz an noblans, a ree neuze brezel da Filip a Orleans.
Ar pevar denchentil barnet d’ar maro oa dibennet e Naonet en devez memez euz ho c’hondaonation, ha d’ar mare euz an deiz ma teu da denvalaat, kement aoun oa na vije deuet ar bobl d’ho zavetei.
Da bedir heur e teuaz e ker ar bourreo gant pevar manac’h evit kovez anezo.
Ar venec’h oa souezet gant ar feiz kre hag ar garantez Doue a ziskuezaz an aotrounet-ze.
Da nav heur euz an noz oant kasset var marc’had a Naonet hanvet ar Bouffay.
Ar bobl a vouele o sellout outo, dreist-oll o velout pegen iaouank ha peger kalounek oa ar markiz Pontkalek.
Ar bobl a glaske kaout ar brizounerien.
Ar re ho mire oa kreoc’h evit ar bobl. Klevet oe kals tud o hirvoudi.
Ar c’hoessor a lavaraz da Bontkalek : « Gouela a ra ar bobl var ho maro, ha na vouelaz ket guechall var hini Jesus-Christ. » Pegen dishenvel oun-me diountan, paourkez pec’her, eme ar markiz.
Lavaret a ree epad an hent : Bezet gret bolontez Doue. Trugare a roan a vir galoun d’ar re em lak d’ar maro.
Montlouis oe dibennet da renta.
En eur bignat var ar chaffaut, e lavaraz a vouez huel : « Santez Mari, mam da Zoue ! » Pedit evidomp, eme Kouedik ha Talhouet.
« Aotrounet, eme ar manac’h, ema breman en ee. »
Pa oe deuet tro Talhouet, heman a lavaraz d’ar bobl pedi evintan. An oll en em stouaz var an daoulin.
Talhouet a varvaz o lavarout : Jesus ha Mari! He goessor oe chomet en he gichen beteg he varo.
Redek a reaz neuze beteg an daou aotrou-all, o lavarout dezo : « Morse n’em euz guelet maro kaeroc’h na ker christen. » Nag eun den ker mad, eme Pontkalek. Hag e guirionez an aotrou Talhouet oa eun den ral, eun den karantezuz, mad ouz an oll, ha douget meurbet d’ar relijion. Prizet gant he genvroiz.
Kouedik a varvaz en eur lavarout : Jesus ! Mari ! Credo…
Pontkalek a bignaz an diveza var ar chaffaut.
« Va Doue, eme an den iaouank-ma, c’hui a gemero eur galoun leun a geuz evit he bec’hejou. » Cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies.
Lavaret a reaz ivez an hanoiou sakr a Jesus hag a Vari.
Evelse eo e varvaz ar re ziveza euz ar Vretoned, o deuz klasket lakaat ar Vreiz er stad ma oa guechall. Montlouis, Talhouet, Du Kouedik ha Pontkalek, ni na zizonjimp biken ac’hanoc’h.
Beziet oent heb offeren na kleier.
Lavaret a reer e oa an aotrou person Berne er gador, epad an offeren bred, pa zeuaz dezan al lizer var maro ar markiz.
Ne oa ket gouest d’he lenn gant he zaelou ; koulskoude guelout a reaz oa maro he barossian ker.
Lavarout a reaz : « Maro, peorien, neb ho mage, neb ho kuiske ; maro an hini ho kare, Berneviz, kerkouls a me ! Maro neb a gare he vro hag er greaz beteg ar maro ! Maro da zaou vloaz varnugent, evel ma varv ar verzerien hag ar zænt !… »