Simon a Vontroulez/Chabistr XIII
A. Ledan, 1834 (p. 53-59)
Simon a Vontroulez a ra un embann var avantajou hac histor ar Vaccin.
An deiz varlerc’h e voamp abred var droad. Goude ma voe grêt an afferaou, ha qimiadet, Simon a Vontroulez, en eur drei e guein d’ar vêred, a lavaras « — Adie, autrou M… eus a Ꝃ…, te pehini so bet meulet gant rêson en Beach ar Finister, gant an A. C.[1] ; me ivez emeus bet an enor d’ac’h anavezout ; adie, tud vad, Bregneou ; adie, tud ar Guilly, c’houi pere ho poe qement a soign diouzòn epad ar c’hlénved a ris en ho ty ! adie, C. ha da oll dud da dy va mignonet da viqen ! Adie, Moelanis. Tri bloas ha trêgont so em boe ar boneur d’oc’h anavezout. Reqeti a ràn digant Doue peb seurt boneur evidoc’h oll. — Neuze e qemerjomp hent Clohars, hac e ejomp e Guimperle[sic].
En eur antren e Qimperle, Simon a Vontroulez en em arrêtas crac ha sebezet oll, dirac un ty, e pelec’h e voa ur bautrezic azezet etal an nor. Na vouien dabord da betra tamal an indignation a velen en daoulagad va c’hamarad a veach ; mes en em appercevi a ris souden e voa bisach ar buguelic-se, goloet oll eus a vercou rus, hac e tivinis sonjeson Simon. Antren a eure en ty, hac e c’houlennas mam ar bautrez. — Dêc’h-hu ê ar buguel-se, emezàn ? — Ia, Autrou. — Eh bien, meritet oc’h eus e c’holl. — Glac’har aoüalc’h ameus bet gant se ; ar grouadurezic paour a so bet tost aoüalc’h d’ar maro. — Lavarit e zoc’h bet var ar poent d’he laza. Penaos, va Doue ! beza oc’h eus recevet instructionou brezonec digant ur mignon eus va bro, e pehini e verqet dêc’h ar madou burzudus a opere ar vaccin, hac an danger bras so da viret na vez yaccinet ar vugale ; medecinet oc’h eus, hac en em ampres da laqat ar vaccin enno, hac e tepordit ma teuyo ar vrec’h horrerus da laza ho pugaligou !… Gouzout a rit-hu…
Epad ma edo Simon a Vontroulez e scandala, e clêvjomp un tabouriner o sqêi un embann. Petra eo an dra-se, eme Simon ? — Michanç eo evit publia un dra benac eus a bers ar Mêr. — Ah ! ah ! güell a ze, eme Simon. Prestit dìn ho puguel.
Qemer a ra ar bautrezic clàn etre e zivrec’h, hac e red d’en em blaci tost d'an tabouriner. An dremenidi a voa en em arrêtet da zelaou an embann en dro deomp. Qerqent ha ma voe achuet ar roulamant, an embanner en em breparas da lenn e ziscours ; mes Simon, carguet a impaciantet, a ancounac’hâs reol an dereadeguez, hac a droc’has ar gomz d’an embanner, en eur grial aboes penn :
« Habitantet Qimperle, sellit ous ar buguelic paour-mâ ; emedi o paouez caout ar vrec’h, hac eo bet var ar poent da vervel ; epad e buez e tougo ar mercou deus ar c’hlenved horrupl-se, en deus defiguret oll anezi. Petra a sonchfec’h-hu deus ur vam pehini e defe bara en he zy, hac a lesfe e buguel da vervel gant an naoun ? Petra a songit-hu deus ar vam pehini a lèz he buguel exposet d’an danger eus ur c’hlénved, alies marvel, pa e deus en e c’hichen an oll voyenou da dec’hel ous an droug ? Un neglijanç qen coupabl a veritfe ur bunition vras. Madelez ar gouarnamant e deus etablisset bureauyou evit vaccina ; gallout a rit oll laqat vaccina ho pugale, hac an nep a refus en ober, pe dre obstination, pe dre neglijanç, a so coupabl en o enep o-unan, a enep ar gouarnamant, a enep ar bed oll. Exposi a reont buez an oll vugale, en eur laqat anezo en danger da drapout ar vrec’h an eil ous eguile. C’hoant hoc’h eus-hu da gonservi ho pugale ? pe e zeo guelloc’h dêc’h en em exposi, pe d’o c’holl, pe d’o guelet affliget, ha memes marteze dall, rac an infirmite-se qer spontus a so an darn-vuia ar suit eus ar vrec’h. Ah ! credit mad ac’hanon : nep piou benac diouzoc’h a neglich ur brecaution deut da veza un dever sacr, o devezo qeuz bras un deiz da zont. Pa zeo deut an droug, n’en deo mui poent e ampech. Mar cav an nor digor, ec’h antreo, hac ur vech antreet, e ra e ravach. Beza zeus tud na douetont eus a netra, hac a lavar : Guelet a rimp. An dud-se so tud foll. An den en deveus furnez a vel a bell hac en em dalc’h var e eves. Ar boneur ne deu qet e-unan ; falvezout a ra dezàn e ve redet var e lerc’h ; mes ar maleur n’en em laqa qet clasq, hac a deu dioutàn e-unan. Pa laqit sevel un ty, ne guemerit-hu qet an oll brecautionou evit na grogo qet an tan ennàn ? Ha ne die qet eta ho pugale beza qen qer dêc’h evel ho ty ? Ne falvefe qet dêc’h-hu ivez ober ar pez zo ret evit o freservi deus un droug pehini a ell laqat anezo da vervel ? Gouzout a rit-hu an nombr terrubl a vugale a varve, qent ma voe anavezet ar vaccin ? Var seiz a vije scòet gant ar vrec’h, e varve unan, hac a boan e chomme unan pe zaou na zougue mercou terrubl eus ar c’hlénved. Er guær-mâ memes, e varve un nombr bras gant ar vrec’h. Qementse tost e tle ar vaccin savetât hirio an deiz. Mes guelet a ràn en ho touez hac a hich o fenn gant an douetanç eus a effet ar vaccin. Eleal, doctoret caer eo ar re-se, evit en em imagina e zint habilloc’h eguet ar vedecinet eus an oll vroyou ! Muioc’h a gonfianç o pefe marteze en drogach ur charlatan benac a rafe goab ac’hanoc’h ; neo qet evit trapout hoc’h arc’hant eo e parlantàn me dêc’h : evit ho mad eo, ha cetu aze tout ; dre ma meus redet dre meur a vrô, ha ma meus guelet ar pez a dremen er vroyou all eo. Na ouzoc’h qet marteze petra eo ar vaccin ? Eh bien, me ya da lavarat dêc’h penaus eo bet disoloet.
« E bro Scoçz e voa ur medecin hanvel Jenner, pehini en devoa evessêt calz ar ravach eus ar vrec’h, hac a glasqe pell a voa ur voyen benac evit diminui ar fulor eus ar vrec’h maleurus. N’en devoa qet allet c’hoas disolo netra, pa ziguezas dezàn remercout ar messaerien dénved, hac er Scoçz e zeus calz, a drape avichou bulbuennou evel ar re a deu da deziou ar zaout. O interrogi a eure, hac e vouezas dioute penaus ar re o devoa bet ar bulbuennou-se, n’o devije james ar vrec’h. Er memes amzer ur Gall hanvet Rabaud, habitant deus Montpellier, en devoa grêt ar memes observation, hac en devoa comzet eus a se da ur medecin Sauz, pehini a gontas an dra-se d’ar medecin Scoçz. Emàn ractal a eure experiançou, goude pere ec’h anavezas e voa fontet mad re an autrou Rabaud, hac e re e-unan. Neuze e reas anavezout an disolo-se, hac an oll vedecinet a assuras dre experiançou all an hini en devoa grêt an doctor Jenner. Laqet so bet da gousqet, epad meur a zevez, ur buguel vaccinet gant ur buguel leun a vrec’h, hac ar c’hléved n’en deveus qet bet qemeret en hini vaccinet. Beza e zeus neuze tud hac a lavar penaus ar vaccin a ro clénvejou all. An dud sod a gred an dra-se ; mes faribolennou eo qementse : ampech a ra da gaout ar vrec’h, ha cetu eno tout. Ur vad qen bras eo, ma tlefe an oll gouzout hano Jenner ar Scoçzian, hac hini ar Gall Rabaud, evit o repeti hep cess gant anaoudeguez, e peb brô eus ar bed.
« Lavaret emeus dêc’h penaus ar re na laqint qet ar vaccin en o bugale, o devezo qeuz. Selaouit : cetu amâ ar pez ameus guelet en unan eus va beachou. Ur vreg e devoa daou vuguel ; mes garout a rê unan anê muioc’h eguet eguile. Ar breferanç-se a so atao coupabl e calon ur tam ; offanci ra an natur : evelse ivez Doue a bunissas ar vam-se. Consanti a eure laqat ar vaccin er buguel a garrie an nebeuta ; mes ne gredas qet exposi e muia-caret d’an experianç, eus ar vaccin, a behini ec’h ignore an effejou precius. Petra a c’hoarvezas ? Eleal ar vrec’h en em disclêrias er vrô, hac ar buguel caret, pehini na voe qet falvezet lezel da veza vaccinet, en devoe ar vrec’h, hac a varvas ganti. Eguile, pehini a voa bet vaccinet, n’en devoe qet ar vrec’h, hac a zo yac’h-pesq. Habitantet Qimperle ! dioüallit da imita ar vam maleurus-se, coupabl en diou fêçon, ha qer cruelamant punisset ! Cetu aze ar pez am boa da lavaret dêc’h. »
Simon a Vontroulez en devoa excitet un attantion ar vrassa. Adjoent an autrou Mêr, leun a eston, en devoa er selaouet ivez, ha ne voa qet falvezet dezàn interrompi e ziscours. P’en devoe echu Simon da barlant, e tistroas ous an Adjoent, hac e lavaras dezàn : Autrou, pardon a c’houlennàn diganêc’h, deus al liberte emeus qemeret ; mes credet emeus ober mad en eur bublia ar pez ameus lavaret. — Qer mad oc’h eus grêt, eme an Adjoent, ne meus mui netra da lavarat va-unan, rac va fublication n’en devoa qen objet nemet da annonci d’an habitantet e venaç ar vrec’h hon brô, ha d’o angagi da laqat eves dious ar c’hlénved. Comzet oc’h eus gant muioc’h a nerz eguet n’am bije me grêt, marteze, hac ho trugarecât a ràn. — Autrou, eme Simon, re vad oc’h, m’en assur : ar pez ameus lavaret, zo sortiet eus a voeled va c’halon, hac e reqetan ma profito an oll eus an avis.
- ↑ Voyage dans le Finistère, gant Jacques Cambry, 1797-1798 (Notenn gant Wikimammenn)