Istor Breiz, 1893/Rann 05
Cetu dirazoun al lannec braz, ar steriou doun
Ar men-hir, ar peulvan, hag al langaich ar c’hosa euz ar bed.
Lavaret em euz deoc’h Komor, ar c’hondt a Gerne, a oa deuet da veza roue e Breiz, o laza daou euz he vreudeur. Breudeur en doa c’hoaz, ha na grede choum e peoc’h keit a ma vijent beo. Makliau, e vreur iaouanka, o c’houzout a c’hoantee Komor he varo, en em dennaz e ty ar c’hondt a Leon. Komor a c’houlennaz he vreur digant ar chondt-ze : Heman ne oa ket galloudek avoalc’h evit derc’hel pen d’ar roue Komor, ha koulskoude na felle ket dezan koll an ini oa deuet d’en em lakaat gant fizianz etre he zaouarn, neuze a reaz van e vije maro ar prins Makliau. Ober a reaz sevel dezan eur bez kaer e lec’h ma oa lakeet e beo, hag a oa kasset dezan, eno, da zibri ha da eva dre eun toullik gret evit ma elje ar prinç tenna æz he alan. Diskuez a reaz ar bez da gannadou (pe ambassadourien) ar roue hag a lavaraz dezo : Ar prins a glaskit a zo maro ; setu aman ar bez ma eo bet lakeet. Ar reman, laouen braz euz ar c’helou-ze, n’o doa ket a vez da zibri ho lein var men ar bez evel var eun daol. Goude ma oa eet ar gannadou kuit, ar c’hondt a Leon a reaz digori ar bez da Vakliau, heman en em rentaz manac’h.
Komor oa kriz evit an dud euz he rouantelez. An eskibien hag ar venec’h santel a reaz ho gallout evit hen renta guelloc’h ; hag a veichou a ree van d’ho selaou. Digemeret en doa mad sant Veltaz ; ar sant a felle d’hen en distrei ouz Doue, hag a iee aliez d’he velout.
Komor ne oa ket euz voen ar rouanet, be oa kondt Poher, eul loden euz a Gerne, el lec’h e ma Keraez ; ober a ree beac’h d’ar c’hondt a Leon ha d’an oll Vreiz, rag Judual o veza iaouank flam, en doa renket tec’hout dirazan e lez ar roue Childebert, evel hon euz lavaret deoc’h kent.
Komor a c’hoantee dreist-voder kaout da bried he nizez Tryphina, merc’h d’he vreur Gueroc’h, kondt a Venet. Pedi a reaz sant Veltaz d’he goulen evitan digant he zad. Sant Veltaz a ouie pegen kristen mad oa ar c’hondt a Venet, ha pegen santel oa buhez santez Tryphina, kridi a reaz e teuje marteze ar brinses vad-man da deneraad kaloun Komor. Var ar zonch-ze e reaz kement, ma roaz Gueroc’h he c’hrad da zimizi he verc’h muia karet gant ar muntrer-ze. Braz oa al laouenidizez e bro Kerne pa zeuaz ar brinses iaouank eno. Komor a zeuaz reissoc’h evit kent, ha ne oa mui guelet kement a dud krouget en dro d’he gastel. Karantezuz oa memez evit he bried ; koulskoude Tryphina na helle kaout joa ebet, aoun e doa dirak Komor : he liou oa fall evel ma vije o vont da vervel. Eun devez, Komor a gavaz he c’hreg oc’h ober eur bonet voulouz gant dantelez arc’hant evel ma ve lakeet var pennik ar vugaligou ; sellout a reaz ouz he c’hreg ken du ma krenaz Tryphina euz he oll izili. Komor a zeuaz e meaz evel eun den diskiant, rag klevet en doa e vije lazet gant he vab hena, ha lavaret a ree an dud en doa bet seiz greg, en doa lazet an eil goude eben. Tryphina-ta a ouie an dra-ze, o veza tremenet diou pe deir heur en oresoun evit goull digant Doue he zikour-vad, a guitaaz kastel Komor hag a gemeraz en eur redek hent Guenet. Deuet a oa tost d’ar ger a Venet pa zigouezaz ganti he goaz Komor. Lavaret a reer a droc’haz he fen dezi gant eun taol kleze.
Pa zeuas he faourkez tad Gueroc’h, klevet gantan an torfed gant tud ar brinses, ar chorf oe kavet e touez an drez. Sant Veltaz oa galvet deoc’h-tu ; pedi a reaz eun neubeut amzer e kichen ar guele ma oa astennet ar c’horf maro, ha rei a reaz dezi adarre ar vuhez. Ar vrud euz torfejou Komor oa neuze savet ken huel, ma n’em zastumaz eskibien Breiz var ar Menez-Bre, evit dougen varnezan an anaoue pe eskommunikation a zispartiaz Komor euz a douez ar gristenien. Hag o veza taolet eun dournad poultr var he gastel, ar mogeriou, a leverer, a gouezaz en traoun, ha Komor oa goloet gant ar vein. Eno oa sant Pol a Leon, sant Samson, arc’heskop Dol, sant Felix, eskop a Naonet, sant Veltaz ha kals a re all.
Ar roue iaouank Judual a oa deuet en oad, an eskibien hag an dud vraz he c‘halvaz da zont er vro. Sant Samson a reaz ar veaich, ken hir neuze, euz a Vreiz da Baris evit mont d’he glask. Pa oa displeget er vro baniel ar guir roue, a teuaz tud euz a bep tu euz an Armorik evit heulia Judual. Komor, o velout kement a dud gant he nis, a gemeraz spount hag a c’halvaz, d’he du, an Normandet, tud kriz ha laeroun, o doa kasset ho listri beteg an enez Tristan, e kichen Douarnenez. Ar gombat a oa e parrez Ploneour-Menez, kichen ar meneziou, tost d’ar Relek ; padout a reaz tri devez. Sant Samson na heanas da bedi Doue da rei ar viktor da Judual ha d’ar Vreiz var an dud estren.
Hag e guirionez gounit a rezont, ha Judual na laoskaaz gant he yontr nemet lod euz ar Vreiz.
Pa oe anavezet Judual pe Alan kenta evit Roue a uz ar brinset all e Breiz, ar vro a zeuaz krenv hag eüruz ; rag kaout eur mestr hebken da c’houarn a zo mad evit eur vro. Eur rouantelez a dlee beza evel eur famill, eun tyad tud, elec’h ma zent ann oll euz an tad. Eüruz ar vro a gemer he Roue pe he Rener evel eun tad. Doue a ro graçou braz d’an dud kristen a zo e karg, ha seulvui int savet huel evit mad ar re all, seulvui Doue a ro dezo sklerijen evit ren ar bobl. Er broiou hag en tyadou en em gav sperejou orgouilluz a gav diez senti ; ha setu ar vammen euz ar brezeliou, an dizurchou, ar revolutionnou pe dispac’h etre an dud euz ar memez bro.
Kramn, mab ar roue a Frans, o veza en em revoltet a enep he dad, a zeuaz da gavout Konober, pe Kanao, kondt Guenet, mab da Erech I, heman hen digemeraz mad hag a reaz gantan brezel d’ar roue a Frans, unanet gant ar roue Judual, pe Alan kenta, a gouezont varnezo. Kramn, trec’het, en em dennaz goude ar gombat en eun ty bihan var ar meaz gant he c’hreg hag he vugale gez. Ar roue a Frans, oc’h hen klevout, a reaz, o krisder ! he staga gant he dud var banken an ty, ha lakaat an tan en ty evit ho devi beo ! Traou evellen zo gouest da lakaat sevel ar bleo var pen ar re ho selaou koulz hag ar re ho lavar d’ar re all. Var dro 579, a veve er Bro-Erech, ar c’hondt Waroch, pe Gueroc’h, pe Erech II, lezhanvet Karadok ar breac’h braz, en deuz roet he hano d’ar Vro-Guenet, pe Bro-Erech. Gounezet a reaz eur viktor vraz var ar Francisien, oa henchet gant Beppolen hag Ebraker, letanant ar roue Gontran, er bloavez 590. Komz a reer c’hoaz euz Konober, kondt Roazon ha Naonet, en dije gounezet eur viktor e 587, e kichen Messak, var ar Francisien ive.
An Normandet, tud heb feiz ebet, a dreuze an oll moriou evit dont da voasta ar broiou kristen ha da zismantr ho ilisou, ho c’houenchou, evit kemer an aour hag an traou precius en em gave eno, hag a gemere ivez al loenet hag an dud pa n’ho lazent ket ; douaret a oant en amzer-ze dirag Plouider er run Even, e Leon. Ar chondt a Leon oa neuze Even, a joume er ger a zoug c’hoaz he hano, da lavaret eo Lesneven.
Eur spount braz oa er vro ; Even a reaz dastum oll dud ar c’harter ; araok mont d’ar gombat, mont a reaz da gavout eur manac’h santel, hanvet Goulven, ginidik euz maner Odena, e Plouider. O veza klevet gant ar zant e roje Doue dezan ar viktor, e teuaz laouen da boursui an Normandet en em denne d’ho listri gant ar pez o doa laeret. Even a zeuaz etre an douar hag an aod, ha laza a reaz an oll Normandet ne oant ket c’hoaz pignet var ho listri. Even viktorius a zeuaz en dro e Lesneven, gant an dud, al loenet hag an traou a oa bet laeret gant an Normandet. Great oe eur pred braz evit ar re a oa bet er gombat : araok dibri netra, Even a fellaz dezan mont da drugarekaat sant Goulven ; roi a reaz dezan douar evit sevel eur gouent el lec’h Kermaden. Evel-ze e tiskueze neuze ar brinset ho doujans vraz evit Doue.
Bez e oa e Breiz araog ar Revolution pe an dizpac’h braz, daouzek abbaty menec’h evel an aotrou’n eskop dom Anselm Nouvel ; pevarzek abbaty menec’h, bugale sant Bernard ; ha pemp abbaty leanezet euz an hevelep urziou. Kals kouenchou gouarnet gant peb abbat a c’holoe ar vro el lec’h ma reent peb seurt mad hag e pedent Doue noz ha de da skuilla he drugarez var ar Vretonet.
— Nag a c’houenchou aa neuze e Breiz, a lavaraz ar skolaër iaouank da Iann an dall ; ha ne oa ket re anezo ?
— Va mab, a respontas an den koz, n’euz ket re a dud vad er bed ; morse na vo re a dud santel.
— Hag a sonjit n’euz ket a dud santel er bed koulz hag er gouenchou, eme eur plac’h iaouank d’he zro ?
— Va merc’h, a respontas Iann an dall en eur vousc’hoarzin, neubeut a dud santel a zo er bed ; kalz o deuz da stourm e kreiz ar bed evit en em savetei. Æz eo beva santelamant er c’houenchou da nep a heul ar reglen, ken æz eo eno en em savetei evel maz eo diæz en ober e kreiz ar bed. Savet eo ar c’houenchou hag evit silvidigez ar venec’h hag al leanezet, hag evit silvidigez ar re a zo chomet er bed. Al lean hag al leanez, peb hini en he c’houent, a ren eur vuhez glan ha divlam ; ten a reont bennoz Doue var ho zud hag ho c’henvroïz. Ouspen-ze, pedi a reont evit ar bec’herien hag ober a reont pinijennou rust evit ma tistroïnt ouz Doue. Kalz a zo saveteet dre ho fedennou hag aliez soken a brokuront silvidigez ar re ho deuz disprijet ha presekutet anezo. Hi o deuz lakeet da dalvout kalz parkeier dilæzet, goloet a drez hag a spern ! Nag a skridou kaër, a leoriou mad o deuz gret ! Nag a dud klan o deuz lakeet da vellaat, pe da barea, ha mar dint deut da vervel, o deuz kasset anezo d’ar Baradoz dre eur maro dous ha santel ! Pegement a beorien o deuz maget ! Hag ar c’haëra euz ho oberou mad : pegement a vugale o deuz desket da gredi ha da heulia ar relijion. Goapeet, disprijet int gant an dud impi, hag an dud sod ; mez gouzout a reomp prepoziou hor Salver Jesus-Christ ; mar ho deuz kaz ouzoc’h, be o deuz bet kaz ouzin da genta : Si mundus vos odit, scitote me priorem vobis odio habuit. Laudetur Jesus-Christus ! Lod a lavar : Pegen pinvidik eo ar c’houenchou ! An dra-ze a helle beza guir gueich all. Neuze ar venec’h a vage ar beorien, a save skoliou, etc. Mæz en amzer-man, ar c’houenchou a zo paour peurvuia hag ar re a zo eno a renk gouniz ho bouet dre ho labour. Mæz ar venec’h na evont ket ha na zizpignont ket ho arc’hant e butun hag e traou ven hag inutil. Al leanezet na zizpignont ket ho arc’hant da brena dillajou kaër ; an dispign a zo bian ha renket mad, hag evelse a hellont c’hoaz ranna gant ar paour.